Παρόλο που ο 38χρονος Ρουμάνος Radu Jude πήρε την Αργυρή Άρκτο στο τελευταίο φεστιβάλ του Βερολίνου ως «καλύτερος σκηνοθέτης», το «Αφερίμ» είναι μια ταινία που δεν συζητήθηκε σχεδόν καθόλου και είχε ελάχιστη δημοσιότητα. Κι ας είναι η μοναδική ταινία που έχει ασχοληθεί με το θέμα της σκλαβιάς των τσιγγάνων στα Βαλκάνια των αρχών του 19ου αιώνα –κάτι που έχει αμφισβητηθεί έντονα και είναι πονεμένη ιστορία, γιατί έχει ελάχιστα καταγραφεί- κι ας έχει προκαλέσει τόσες αντιδράσεις εθνικιστών στη Ρουμανία.
Το «Αφερίμ» ανήκει στο «νέο κύμα» του ρουμάνικου σινεμά που ξεκίνησαν ταινίες όπως το 4 Months, 3 Weeks and 2 Days του Cristian Mungiu και το Child’sPose του Peter Netzer, αλλά δεν έχει καμία σχέση αισθητικά ούτε και θεματικά, περισσότερο θυμίζει τα γουέστερν του John Ford και το Χώμα Βάφτηκε Κόκκινο. Κι έχει τόσα ελληνικά στοιχεία που σε εκπλήσσει. Ακόμα και οι παροιμίες που χρησιμοποιούν στους διαλόγους και οι φράσεις από κείμενα της εποχής είναι παρόμοιες. Αυτό όμως που είναι πιο εντυπωσιακό είναι η αμηχανία που σου προκαλούν τα ρατσιστικά ξεσπάσματα μέσα από σκηνές που είναι κωμικές (όπως το 5λεπτο παραλήρημα ενός παπά που στολίζει με επίθετα όλες τις φυλές της Ευρώπης με αποκορύφωμα τα δηλητηριώδη σχόλια για τους Εβραίους) και όλες οι προλήψεις που βγαίνουν από τα λόγια του πρωταγωνιστή και σου είναι απίστευτα οικείες. Είναι πράγματα που λίγο-πολύ τα έχεις ακούσει από ηλικιωμένους αν έχεις μεγαλώσει στην ελληνική επαρχία.
Το «Αφερίμ» είναι μια σκληρή ταινία. Παρόλο που είναι έντονο το κωμικό στοιχείο, μέσα από τα αστεία ακούγονται τα πιο φρικτά πράγματα. Αν προσέξεις τους διαλόγους -που βασίζονται σε κείμενα των αρχών του 19ου αιώνα για να είναι όσο το δυνατόν πιο αληθινοί και πιστοί στο πνεύμα της εποχής- ακόμα και όσα σου φαίνονται ανώδυνα έχουν κάτι ωμό και άγριο.
Το «Αφερίμ» είναι μια σκληρή ταινία. Παρόλο που είναι έντονο το κωμικό στοιχείο, μέσα από τα αστεία ακούγονται τα πιο φρικτά πράγματα. Αν προσέξεις τους διαλόγους -που βασίζονται σε κείμενα των αρχών του 19ου αιώνα για να είναι όσο το δυνατόν πιο αληθινοί και πιστοί στο πνεύμα της εποχής- ακόμα και όσα σου φαίνονται ανώδυνα έχουν κάτι ωμό και άγριο. Επίσης, προσπαθούν να περάσουν κάποιο μήνυμα για την υπερ-θυματοποίηση των Ρουμάνων που θωρούν ότι είναι οι πιο καταπιεσμένοι –ακριβώς όπως και οι Έλληνες εκείνης της εποχής -ακόμα κι όταν γύρω τους πωλούνται και αγοράζονται άνθρωποι σε ένα σκλαβοπάζαρο που όλοι θεωρούν φυσιολογικό. Ο σκηνοθέτης έχει χωρέσει όλα αυτά τα στοιχεία που χαρακτήριζαν τους Ρουμάνους ραγιάδες, οι οποίοι θεωρούσαν πάντα τους εαυτούς τους «αθώους μάρτυρες», και τα περνάει μέσα από ένα πικρό χιούμορ που κάνει την ταινία λίγο πιο "ελαφριά".
Η υποκρισία που άφησε την σκλαβιά να ανθίσει και η «κληρονομιά» που άφησε πίσω της και συνεχίζεται με ίδιο ή διαφορετικό τρόπο μέχρι σήμερα είναι το θέμα του Αφερίμ. Και είναι μια πολιτική ταινία, κι ας μην φαίνεται απ’ την αρχή. Οι «ήρωες» είναι ένας «σερίφης»-αρματολός στην υπηρεσία ενός βογίαρου, άρχοντα-φεουδάρχη της Βλαχίας και ο γιος του, οι οποίοι είναι σε διατεταγμένη υπηρεσία: να βρουν και να φέρουν πίσω έναν τσιγγάνο σκλάβο που το έσκασε από το αφεντικό του. Ο πατέρας είναι αδίστακτος, ο γιος είναι ακόμα αγνός και άβγαλτος και όλη η διαδρομή είναι ένα μάθημα για το πώς θα γίνει κι αυτός ίδιος, μολυσμένος από το συμφέρον και τη βαρβαρότητα.
Περιπλανιούνται σε τοπία που είναι αναγνωρίσιμα γιατί θυμίζουν ελληνική επαρχία, εκπληκτικής ομορφιάς και φωτογραφημένα συγκλονιστικά (κάποιες σκηνές είναι πραγματικά μεγαλειώδεις, που φέρνουν στο μυαλό τα γουέστερν του Φορντ και του Howard Hawkes ή το ταξίδι του Νεκρού του Τζάρμους) και συναντούν διεφθαρμένους μοναχούς και δουλοπάροικους, σκλάβους και χρυσοθήρες τσιγγάνους, καταυλισμούς γύφτων, βοσκούς, πόρνες, πανηγύρια και Οθωμανούς πασάδες, περνώντας μέσα από δάση και λαγκάδια, γυμνά βουνά, βαλτότοπους και χωριά μέχρι να βρουν τον δραπέτη τσιγγάνο. Κι όταν τον βρίσκουν τον δένουν χειροπόδαρα, τον φορτώνουν στο άλογο και τον επιστρέφουν στον φεουδάρχη. Στο δρόμο της επιστροφής μαθαίνουν ότι ο λόγος που τον ψάχνει δεν είναι επειδή έκλεψε, αλλά επειδή είχε σχέση με τη γυναίκα του – η οποία τον αποπλάνησε. Κι αν τον επιστρέψουν δεν θα τον μαστιγώσει, αλλά θα τον σκοτώσει. Παρόλα τα παρακάλια και τις ικεσίες ο σκληρός σερίφης δεν αλλάζει γνώμη και τον επιστρέφει στον φεουδάρχη.
Μαζί με τον μεγάλο δραπέτη πιάνουν και επιστρέφουν ένα παιδί που το έσκασε μαζί του, το οποίο κλαίει και ζητάει απ’ τον σερίφη να τον πάρει στο δικό του σπίτι και να μην τον ξαναγυρίσουν στον βάρβαρο αφέντη, αλλά εκείνος τον πουλάει στο δρόμο σε ένα σκλαβοπάζαρο σε μία από τις πιο δυνατές σκηνές της ταινίας. Όταν φτάνουν στο χωριό και παραδίνει τον σκλάβο-δραπέτη, βρίσκει την Σουλτάνα, την ελληνίδα γυναίκα του φεουδάρχη κλειδωμένη στο δώμα του σπιτιού για τιμωρία, και όταν την επισκέπτεται για να τη ρωτήσει, παραδέχεται ότι αυτή τον αποπλάνησε.
Η συνέχεια της ταινίας είναι πολύ δυνατή. Οι συμβουλές του σερίφη λίγο πριν το τέλος της ταινίας προς τον γιο του που προσπάθησε ανεπιτυχώς να σώσει τον τσιγγάνο, σε στοιχειώνουν: του λέει «έτσι βάναυσα έπρεπε να φερθούν στον τσιγγάνο γιατί έτσι τους φέρονταν πάντα» και ότι «αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάζει ποτέ».
«Το Αφερίμ είναι μια τραγωδία» λέει ο σκηνοθέτης του. «Οι άνθρωποι δικαιολογούν την βαρβαρότητά τους κάνοντας αναφορές στα δικά τους βάσανα. Πάντα αυτό γινόταν. Σε 100 χρόνια, άραγε, θα λένε οι άνθρωποι καλά πράγματα για μας;».
«Ποιος έχει αντικαταστήσει τους Οθωμανούς και τους Ρώσους στη φαντασία των σημερινών Ρουμάνων;». «Οι Ρώσοι είναι ακόμα εκεί», λέει και γελάει. «Νομίζω ότι είναι δύσκολο για πολλούς Ρουμάνους να χωνέψουν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σοκαρίστηκα πραγματικά κατά τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης όταν είδα την αντίδρασή μας. Οι πιο πολλοί Ρουμάνοι είναι κατά της βοήθειας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι πολύ περίεργη αντίδραση από μια χώρα που οι άνθρωποι έχουν ευεργετηθεί ακριβώς από αυτή την ανεκτική συμπεριφορά. Δεν την καταλαβαίνω».
Μέχρι το 1860 οι Ρομά χρησιμοποιούνταν ως σκλάβοι. Αφερίμ σημαίνει «μπράβο, εύγε» στα τούρκικα και στην ταινία ακούγονται και κάποιες ελληνικές λέξεις. Η Σουλτάνα αποκαλεί τον άντρα-δυνάστη της «ψυχή μου» και αυτός την αποκαλεί «αγάπη μου» λίγο πριν την διαπομπεύσει δημόσια.
σχόλια