Την φωνή της Zabelle (ή κάποιες φορές Zabella) Panosian την άκουσα για πρώτη φορά σε μια συλλογή της Canary Records -είναι η αμερικάνικη δισκογραφική εταιρεία που ειδικεύεται στις κυκλοφορίες αριστουργημάτων που κυκλοφόρησαν στην Αμερική οι μετανάστες στις αρχές του 20ού αιώνα, κι η εταιρεία που κυκλοφόρησε την συλλογή με τα κομμάτια της Μαρίκας Παπαγκίκα «The Further the Flame, the Worse it Burns Me: Greek Folk Music in New York City, 1919-1928» το 2014 και προκάλεσε παγκόσμιο ενδιαφέρον για την σπουδαία Ελληνίδα τραγουδίστρια.
Στη συλλογή «To What Strange Place: The Music of the Ottoman-American Diaspora, 1916-30» λοιπόν, με κομμάτια από καλλιτέχνες της Μέσης Ανατολής, της Ανατολικής Μεσογείου και της Μικράς Ασίας που μετανάστευσαν στην Αμερική, υπήρχε κι ένα κομμάτι που το έλεγαν «Groung», λίγο πριν το συγκλονιστικό «Σμυρνέϊκο Μινόρε» της Παπαγκίκα.
Το «Groung» είναι ένα κομμάτι ανατριχιαστικό, που ξεκινάει σαν αμανές, και μετά γίνεται ίσως το πιο θλιμμένο τραγούδι που έχεις ακούσει ποτέ. Είναι αδύνατο να μην τσεκάρεις ποια το τραγουδάει.
Το «Groung» είναι ένα κομμάτι ανατριχιαστικό, που ξεκινάει σαν αμανές, και μετά γίνεται ίσως το πιο θλιμμένο τραγούδι που έχεις ακούσει ποτέ. Είναι αδύνατο να μην τσεκάρεις ποια το τραγουδάει. Τότε, το 2015, δεν υπήρχαν και πολλές πληροφορίες για την Zabelle, μόνο ότι ήταν Αρμένισα και είχε μεταναστεύσει στις ΗΠΑ λίγο πριν την μεγάλη σφαγή, και ότι είχε καταφέρει να γίνει μεγάλη και τρανή.
Πρόσφατα ανακάλυψα ότι ο Ian Nagoski, ο άνθρωπος που είχε κάνει την έρευνα στην Αμερική για την Παπαγκίκα και ως συλλέκτης δίσκων 78 στροφών είχε μαζέψει μερικά από τα καλύτερα κομμάτια της σε δίσκο, έβγαλε και μια συλλογή με όσα τραγούδια της Zabelle έχουν σωθεί, τα οχτώ από τα 12 συνολικά που έχουν σωθεί με τη φωνή της, δύο από τα οποία σε δύο διαφορετικά takes (οι διαφορετικές ηχογραφήσεις του ίδιου κομματιού στο στούντιο μέχρι να πετύχουν την «ιδανική» εκτέλεση).
Ο Nagoski έψαξε και βρήκε πληροφορίες για τη ζωή και το έργο της, και είναι η πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο που κάποιος άνθρωπος ασχολείται μαζί της. Η συλλογή «I Am Servant of Your Voice: April-May, 1917» με κομμάτια της από δίσκους 78 στροφών είναι από από τις πιο σημαντικές κυκλοφορίες των τελευταίων χρόνων (υπάρχει μόνο σε ψηφιακή μορφή) και αυτό είναι το στόρι της:
Η Zabelle Panosian γεννήθηκε στο Bardizag (το σημερινό Bahecik της Τουρκίας) στις 7 Ιουνίου 1891. Μετανάστευσε στις ΗΠΑ τον Απρίλιο του 1896 και παντρεύτηκε τον τσιγκογράφο (σ.σ. φωτογράφος της εποχής) Aram Sarkis Panosian, 12 χρόνια μεγαλύτερό της. Έζησε στο Μπρουκλάιν στη Μασαχουσέτη από το 1908 μέχρι το 1920 τουλάχιστον.
Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου τραγούδησε με την Boston Opera Company. Το 1918 ηχογράφησε το Charmant Oiseux –Charming Birds- από το La Perle du Bresil του Γάλλου συνθέτη Felicien David, το μοναδικό τραγούδι που ηχογράφησε σε άλλη γλώσσα εκτός από τα αρμένικα.
Στο τέλος της δεκαετίας του ’10 περιόδευσε σε όλη την Αμερική με τον μέγα τενόρο και μαθητή του Komitas Vardapet, τον Armeneg Chah-Mouradian, για να μαζέψει λεφτά για τους Αρμένιους που είχαν φτάσει κατά τη διάρκεια της Σφαγής.
Το 1870 στις Ηνωμένες Πολιτείες ζούσαν λιγότεροι από 70 Αρμένιοι. Περίπου 100 χιλιάδες Αρμένιοι έφτασαν στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά την Σφαγή των Αρμενίων -ανάμεσα στο 1894 και το 1914- και άλλοι 30 χιλιάδες κατέφυγαν εκεί πριν αρχίσει να ισχύει ο νόμος των Johnson-Reed που περιόρισε την μετανάστευση στις ΗΠΑ, επιτρέποντας μόνο σε 100 Αρμένιους το χρόνο να μπαίνουν στη χώρα μέχρι το 1952. Η ζωή στην Αμερική ήταν πολύ δύσκολη για έναν μετανάστη, και των Αρμενίων ακόμα πιο σκληρή.
Όσοι βρήκαν καταφύγιο τις ΗΠΑ ήξεραν ότι δεν είχαν πια πατρίδα να επιστρέψουν και ότι όλοι αυτοί που είχαν αφήσει πίσω ήταν νεκροί. Στην Μεγάλη Σφαγή έχασαν τη ζωή τους ένα εκατομμύριο Αρμένιοι. Στο μεταξύ, οι ΗΠΑ στις 6 Απριλίου 1917 ξεκίνησαν πόλεμο με τη Γερμανία, έτσι έκοψαν διπλωματικές σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία επειδή είχε συμμαχήσει με τη Γερμανία. Τον Απρίλιο του 1917 που γίνονταν όλα αυτά η Zabelle Panosian έκανε τις πρώτες ηχογραφήσεις της, που περιελάμβαναν το αριστούργημά της «Groung».
«Το πρωτάκουσα πριν από μία δεκαετία σε μια διαλυμένη κόπια και δούλευα για μέρες, παθιασμένα, να το διορθώσω, για να το συμπεριλάβω τελικά στη συλλογή μου To “What Strange Place το 2011” λέει ο Nagoski. «Το άκουσαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι από τότε, ανάμεσά τους και οι Kronos Quartet που ενορχήστρωσαν το κομμάτι για έγχορδα και το παρουσίασαν στην Νέα Υόρκη και στην Γερεβάν πριν από μερικά χρόνια. Ακόμη και τότε, πολύ λίγη προσοχή δόθηκε στην Zabelle Panosian».
Η Zabelle Panosian ήταν ήδη γνωστή τραγουδίστρια όταν ηχογράφησε τον Απρίλιο του 1917 τα 5 τραγούδια στα στούντιο της Κολούμπια στο κτίριο Woolworth στο Μπρόντγουεϊ και φαίνεται ότι την εκτιμούσαν πολύ γιατί της δόθηκε η εξαιρετική πολυτέλεια να ηχογραφεί μέχρι και εφτά φορές το κάθε κομμάτι –για να επιλεγεί το καλύτερο αποτέλεσμα. Το συνηθισμένο ήταν να μην ηχογραφούνται περισσότερο από τρεις φορές τα κομμάτια που έπαιζαν οι μετανάστες μουσικοί και οι περισσότερες ηχογραφήσεις για την «έθνικ σειρά» της Κολούμπια γίνονταν σε μία ή δύο απόπειρες.
Το «Groung» ήταν η πρωτη από τις ηχογραφήσεις της που κυκλοφόρησαν σε δίσκο 78 στροφών και ήταν με διαφορά η μεγαλύτερη επιτυχία της. Πούλησε πιο πολύ από οτιδήποτε άλλο κυκλοφόρησε ποτέ. Η Κολούμπια το τύπωνε συνέχεια μέχρι το 1931 που σταμάτησε να πουλάει υλικό στην αρμένικη γλώσσα.
«Ήταν τόσο μεγάλη η ζήτηση που υπήρχε, ώστε τα συνεχή τυπώματα κατέστρεψαν τα αρχικά μεταλλικά μέρη κι έτσι από μία στιγμή και ύστερα άρχισαν να τυπώνουν ένα διαφορετικό take, γι’ αυτό και υπάρχουν τουλάχιστον δύο δίσκοι με ίδιες ακριβώς ετικέτες και αριθμούς, αλλά με διαφορετικές εκτελέσεις του τραγουδιού» λέει ο Nagoski.
Στην συλλογή του«I Am Servant of Your Voice: April-May, 1917» υπάρχουν και οι δύο εκτελέσεις, η μία με εισαγωγή από πουλιά και λίγο πιο γρήγορες στροφές για να στριμωχτεί η μεγαλύτερη διάρκεια του κομματιού σε μια πλευρά (στο άλμπουμ είναι διορθωμένη στις σωστές στροφές). «Δεν ξέρω ποια από τις δύο είναι η πιο παλιά» λέει, και δεν έχω ιδέα αν υπάρχει και τρίτη, γιατί ο δίσκος ήταν τόσο δημοφιλής που τυπωνόταν ασταμάτητα από το 1931 που διαγράφηκαν οι ηχογραφήσεις στην αρμένικη γλώσσα».
Το «Groung» ήταν ένα κομμάτι που μίλαγε στην ψυχή των Αρμενίων που είχαν χάσει κάθε ελπίδα για να ξαναγυρίσουν στην πατρίδα τους. Οι στίχοι έλεγαν: «Γερανέ μου από πού έρχεσαι; Είμαι σκλάβα της φωνής σου. / Γερανέ μου, τι νέα έχεις απ΄την πατρίδα μας; / Βιάσου, να μην χάσεις το κοπάδι, να φτάσεις όσο πιο γρήγορα μπορείς / Γερανέ μου, τι νέα έχεις απ΄την πατρίδα μας;».
Λίγους μήνες μετά η Zabelle επέστρεψε στο στούντιο και ηχογράφησε κι άλλο ένα κομμάτι, το «Tzain Dour Ov Dzovag», το οποίο περιλαμβάνεται επίσης στο άλμπουμ. Δεν έκανε ποτέ ξανά επιτυχία.
Το 1920 και σε ηλικία 29 ετών έκανε αίτηση διαβατηρίου για να επισκεφτεί τη Γαλλία και να σπουδάσει δίπλα στον μέγα πατριάρχη της αρμένικης μουσικής, τον Komitas Vadarpet, -ο οποίος συνέθεσε ή ενορχήστρωσε τουλάχιστον τέσσερα από τα τραγούδια του άλμπουμ. Στο Παρίσι η Zabelle διοργάνωσε μια συναυλία στο Salle Pleyel τον Ιούνιο του ’22. Στο ίδιο ταξίδι πήγε στην Ιταλία να δει τον αδερφό της και στην Αγγλία και στην Αίγυπτο για να εντοπίσει χαμένους συγγενείς.
Ο Robert Karayan πρόσεξε ότι ένα πορτρέτο της (φωτογραφία) υπάρχει στο πρώτο φεμινιστικό περιοδικό της Κωνσταντινούπολης, το Hai Guine (Αρμένισα) που κυκλοφορούσε κάθε δύο μήνες από το 1919 μέχρι το 1933. Στην Αμερική επέστρεψε μέσω Γαλλίας μαζί με την κόρη της μετά από δυόμισι χρόνια. Λίγα χρόνια αργότερα έκανε κι άλλο ένα ταξίδι στην Ευρώπη μαζί με την κόρη της την Αντιένα, όταν εκείνη ήταν 22 ετών.
Αυτή και ο σύζυγός της απέκτησαν τρία παιδιά, απ’ τα οποία κανένα δεν άφησε απογόνους. Σήμερα δεν ζει κανένα από αυτά. Η Zabelle Panosian πέθανε το 1986 και η καριέρα της ξεχάστηκε. Είχε ξεχαστεί από καιρό, παρόλο που ήταν μεγάλη σταρ στην Ευρώπη, κι είχε περιοδεύσει στο Λονδίνο, το Μάντσεστερ, το Παρίσι, την Αίγυπτο, στην Ελλάδα, στη Γενεύη, τη Ρώμη και το Μιλάνο όπου έλαβε το βραβείο Serata in Honore στην Opera la Scala, ανάμεσα σε άλλα. Μόνο δώδεκα από τα τραγούδια που ηχογράφησε έχουν σωθεί.
Ολόκληρο το άλμπουμ είναι εδώ:
σχόλια