Σε μια εποχή μεγάλων εκπτώσεων σε όλα τα επίπεδα κοινωνικής και πνευματικής ζωής, από την καθημερινότητα έως την ηττοπάθεια και τον κυνισμό της πολιτικής, και από την απαξίωση της ελληνικής κοινωνίας του πολιτιστικού προϊόντος έως την πλήρη σχεδόν διάλυση του κοινωνικού ιστού μέσα από πολιτικές και οικονομικές αντιπαραθέσεις, τι μένει ώστε να πιαστούμε από αυτό; Τι οραματίζονται οι καλλιτέχνες της Αθήνας, ώστε να επανέλθουμε σε μια συνθήκη αλληλεγγύης, στοχασμού και προοπτικής μέλλοντος. Τέσσερις καλλιτέχνες απαντούν:
Νίκος Καραθάνος:
"Δεν μπορείς να στέκεσαι σε έναν μικρόκοσμο που είναι, υποτίθεται είναι Τέχνη"
Αυτό που με απασχολεί τελευταία είναι αν μετέχω στη ζωή. Αν ζω πραγματικά. Τι είναι ζωή; Οι έγνοιες μου κι ο ύπνος μου; Αυτό είναι κάτι προσωπικό μου που δεν αφορά κανέναν, αλλά τι είναι τα χρόνια που ζούμε; Τι κάνουμε; Πόσο χαίρεσαι όταν βλέπεις κάποιον στον δρόμο. Επικοινωνείς μαζί του; Μιλάμε μαζί ή όχι; Είσαι ζωντανός, τον ακούς ή ακούς μόνο τον εαυτό σου... Μπορεί να νιώσεις ο πιο συντηρητικός και πιο εξασφαλισμένος άνθρωπος του κόσμου, κάποια στιγμή, κάνοντας τέχνη. Αυτό είναι μια παρακίνηση. Ούτε είναι, ούτε δεν είναι αλήθεια − αν και δεν ξέρω τι είναι αλήθεια στη ζωή. Στο θέατρο όλα αυτά τα χρόνια έχω μάθει πολλά. Γνώρισα πολλά, είδα πολλά, έκανα πολλά, δεν ξέρω αν ξέρω τίποτα. Το να σε συναντήσω στον δρόμο τυχαία είναι για μένα πολύ πιο πλούσιο. Μέχρι τώρα δεν δίναμε σημασία σε αυτά, θεωρούσαμε ότι είναι λίγο κατώτερα και ότι υπάρχουν άλλα, σπουδαιότερα. Όταν χαμηλώσουν οι σκέψεις μας και συναντήσουμε ο ένας τον άλλον, ξαφνικά παράγεται έκρηξη.
Νομίζω ότι είναι κάτι συνταρακτικά ευχάριστο αυτό που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια. Ναι! Να τελειώνουν τα πάντα! Γιατί μας αναγκάζει να κοιταζόμαστε γυμνοί, ο ένας απέναντι στον άλλον.
Σκέφτομαι ότι με βοήθησε το πώς ήρθαν τα πράγματα, γιατί είναι μια εποχή που τελειώσανε πολλά από αυτά. Και το τέλος είναι κάτι ωραίο. Οι σκέψεις σου, το μυαλό σου τελειώνουν, τα πρότυπα που έχεις, το ότι νομίζεις τον κόσμο έτσι, ότι το θέατρο, η τέχνη, είναι έτσι. Ακολουθείς αυτά τα βήματα, ότι έτσι είναι το καλό, το σωστό, έτσι γίνεται. Όταν η ζωή σε προσπερνάει και καταρρέουν τα πάντα, όταν δεν έχεις να φας, όταν υπάρχουν άνθρωποι σε ανάγκη, όλα αυτά σε ξεπερνάνε. Νομίζω ότι είναι κάτι συνταρακτικά ευχάριστο αυτό που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια. Ναι! Να τελειώνουν τα πάντα! Γιατί μας αναγκάζει να κοιταζόμαστε γυμνοί, ο ένας απέναντι στον άλλον. Μετράμε και μια καλημέρα εκεί που δεν την μετράγαμε καθόλου, που τη σνομπάραμε. Αναγκαζόμαστε και μιλάμε, και ξανακοιταζόμαστε. Δεν έχεις πρότυπο, κάπου να πας, γιατί η ζωή έχει πάει αλλού. Δεν μπορείς να στέκεσαι σε έναν μικρόκοσμο που είναι, υποτίθεται, η τέχνη − ρουφάς μια εικόνα στον δρόμο και σου αρκεί. Ρουφάς την κάθε στιγμή κι αρχίζεις να την ξαναζείς τη ζωή. Σκοτώνεται και ο θόρυβος στο κεφάλι σου που είναι ένα σύμπτωμα ευημερίας, καταλαβαίνεις ότι δεν είναι όλα μέσα σου, τα ψυχολογικά, το σκοτάδι, μπορεί να είναι και έξω σου, και να το βλέπεις και να το πατάς και να το περπατάς. Πάρα πολλά πράγματα σού κάνουν μια νέα αρχή.
Προσδοκώ περισσότερη αγάπη στους ανθρώπους. Ακόμα και στα σώματά τους. Δεν το εννοώ σεξουαλικά. Πολλές φορές παρατηρώ έναν άνθρωπο και βλέπω καλύτερα το πόδι του, τα μέλη του, σαν να αναγνωρίζω το είδος μου, αναγνωρίζω έτσι τον εαυτό μου και στέκομαι σε αυτό, τον αγαπάω, τον λατρεύω. Προσδοκώ έναν κόσμο περισσότερο της εγγύτητας, της αλληλεγγύης, ώστε να καταλάβω τι ζω. Σε τι αγέλη ζώων. Κι ότι αυτό το ζώο, αν υπάρχει μια απειλή, ένας φόβος, μπορεί να κάνει φοβερά πράγματα. Να τρέξει 100 χιλιόμετρα, να σκαρφαλώσει ψηλά... μπορούν να γίνουν φοβερά πράγματα, να κατανοήσουμε τι είδος είμαστε.
Είδα τυχαία κάτι στην τηλεόραση: υπάρχει ένας δορυφόρος με το όνομα «Φόβος» γύρω από τον Άρη, που ο πλανήτης τείνει να τον «φάει», να τον συρρικνώσει, αλλά δεν θα ρουφηχτεί όλη η σφαίρα του. Όταν συρρικνωθεί ο Φόβος, θα γίνει ένας δακτύλιος σαν εκείνον του Κρόνου, ένα φωτοστέφανο γύρω από τον πλανήτη. Πιστεύω ότι εκεί που την πατάς τη ζωή, η ευλογία του θεού είναι από πάνω. Από αυτό το υλικό είναι η ζωή φτιαγμένη.
Η βλακεία των ανθρώπων, η βλακεία των ιθυνόντων, η βλακεία των θεσμών... Κάνοντας εξυπνάδες γινόμαστε βλάκες, το πώς μιλάμε, το πώς παίζουμε, πώς γράφουμε, πώς κριτικάρουμε. Δεν ξέρω αν υπάρχει δίκαιος κόσμος αλλά ξέρω ότι υπάρχει αληθινός κόσμος. Πολλές φορές ψάχνω στα πράγματα μια δικαιοσύνη, αλλά δεν ξέρω αν τα πράγματα πρέπει να γίνονται έτσι. Απλώς γίνονται.
♦ Ο Νίκος Καραθάνος είναι σκηνοθέτης και ηθοποιός.
Γιάννης Σκουρλέτης:
"Στην ηττοπάθεια και τον κυνισμό η Τέχνη έχει να αντιπροτείνει την ομορφιά"
H τέχνη πρέπει να παραμένει απαθής για να μπορέσει να παθιάσει. Το να πεις τα πράγματα με το όνομά τους και υπ' ατμόν δεν είναι ο τρόπος της bijoux de kant, ούτε ο δικός μου. Η στράτευση, ο θυμός, η μεγαλοστομία, δεν με αφορούν. Yπάρχουν άλλα πεδία δράσης για το άμεσο, όχι απαραίτητα καλλιτεχνικά. Τα οδοφράγματα είναι οδοφράγματα και το πάλκο, πάλκο. Είναι υγρά διαφορετικών σωμάτων, άλλες θερμοκρασίες, άλλοι πυρετοί. Επιμένω στο θέατρο, γιατί το θέατρο είναι ο δικός μου τρόπος να διαχειρίζομαι τις δικές μου εκπτώσεις. Και το θέατρο το δικό μου και της bijoux είναι μια πινακοθήκη σπαραγμάτων .Oι τελειωμένες εικόνες και τα πάνσωστα κείμενα που ανεμίζουν παντιέρες με φοβίζουν.
Αν μπορεί να κάνει κάτι η τέχνη, είναι ν' ανεμίσει ένα κουρέλι αιωνιότητας, να παρηγορήσει για τα απαρηγόρητα, να θυμίσει οικείες ηδονές και να επιστρέψει λέξεις. Η επαναστατικότητά της είναι κρυφή και σεμνή. Δεν κραυγάζει, δεν ουρλιάζει, όταν ουρλιάζει, δεν απαιτεί πλήθη να τη χειροκροτήσουν
Αν μπορεί να κάνει κάτι η τέχνη, είναι ν' ανεμίσει ένα κουρέλι αιωνιότητας, να παρηγορήσει για τα απαρηγόρητα, να θυμίσει οικείες ηδονές και να επιστρέψει λέξεις. Η επαναστατικότητά της είναι κρυφή και σεμνή. Δεν κραυγάζει, δεν ουρλιάζει, όταν ουρλιάζει, δεν απαιτεί πλήθη να τη χειροκροτήσουν. Οι σημαίες της είναι σκισμένες, όπως και τα χέρια της. Στην ηττοπάθεια και τον κυνισμό έχει να αντιπροτείνει την ομορφιά. Η μόνη της βεβαιότητα είναι η ομορφιά ως αίνιγμα. Εκπορεύεται εξ αυτής και πορεύεται προς αυτήν. Στην ομορφιά ομνύει η τέχνη. Αυτή είναι ο Θεός και ο ηγέτης της. Και η ομορφιά καλλιεργείται αργά και σταθερά, θέλει πειθαρχία βλέμματος και σώματος. Αν το βλέμμα μας εκπαιδευτεί στο δάκρυ και στο τριαντάφυλλο, το μέλλον θα είναι πιο τρυφερό. Αν οραματίζομαι κάτι στη δουλειά μου, είναι να σκηνοθετώ αναμνήσεις και όνειρα ζώντων και νεκρών. Επαναστατικό ήδη. Αλληλέγγυο ήδη. Προοπτικό ήδη.
♦ Ο Γιάννης Σκουρλέτης είναι σκηνοθέτης και δημιουργός της ομάδας Bijoux De Kant
Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης:
"Έχω μια πίστη ότι στην επόμενη στροφή κάτι θα φωτίσει αλλιώς"
Καταρχάς, βρίσκομαι κι εγώ στον ίδιο λάκκο στον οποίο βρισκόμαστε οι περισσότεροι. Ο οποίος λάκκος, αν δεν είναι πάντα άμεσων συνθηκών βιοπορισμού και ζωής, σίγουρα είναι ένας λάκκος άγχους, αγωνίας, μελαγχολίας. Βλέπω γύρω μου τα συμπτώματα του άγχους, του στρες, της κατάθλιψης, σε όρια, ώρες-ώρες, κλινικά. Διακρίνω ανθρώπους με τέτοια συμπτώματα. Είμαι κι εγώ μέσα σε αυτόν το λάκκο. Έχω την αίσθηση ότι εγώ −και ο καθένας από εμάς− πρέπει να εφεύρω ένα νόημα ζωής για τον εαυτό μου και για τους δικούς μου ανθρώπους αποκλειστικά. Δηλαδή, σαν να μη με περιβάλει καμιά ομπρέλα κοινωνική. Σαν να μην ανήκω σε σύνολο. Αυτό που εννοεί ένας άνθρωπος απλός, ή λιγότερο απλός, με τη φράση «δεν υπάρχει κράτος». Ότι δεν υπάρχει τρόπος να είναι αρωγός σου, όπως θα έπρεπε να είναι. Ότι είναι εκεί μόνο για να σε ενοχλήσει, να σε εμποδίσει, να σε δυσκολέψει, να πάρει τις λάθος αποφάσεις. Και να το χειριστούν αυτοί στους οποίους έχουμε δανείσει την εξουσία −γιατί η εξουσία μόνο δανείζεται− με τον χειρότερο τρόπο.
Σε μια ευημερούσα κατάσταση, όπως εκείνη που ζήσαμε, έχεις σχετικά λυμένα τα θέματά σου. Σήμερα δεν υπάρχει κοινωνία ελληνική. Υπάρχουν ομάδες αντικρουόμενων συμφερόντων. Μικρές κοινότητες. Και ήταν πάντοτε έτσι, από την απελευθέρωσή μας από την οθωμανική κατοχή. Το κομμάτι των ανθρώπων που διαβάζουν, βλέπουν θέατρο, επικοινωνούν με φίλους τους, είναι καλλιεργημένοι, είναι πολύ μικρό. Για μένα, είναι τρομερό ότι ένα σοβαρό ποσοστό των συνανθρώπων μου πιστεύει ότι μας ψεκάζουν ή αναζητάει τις προφητείες του Παΐσιου. Ομολογώ, βέβαια, ότι έχω υπάρξει πάρα πολύ τυχερός: βιοπορίζομαι από κάτι που αγαπώ πολύ, ασκώ μια τέχνη που αγαπώ πολύ και μου έχει φερθεί με έναν τρόπο που μου λέει ότι μπορώ να συνεχίσω, ότι έχω δικαίωμα να κάνω αυτό που κάνω κι αυτό είναι ήδη πολύ σημαντικό στη ζωή μου. Οι άνθρωποι που ζούνε μια ζωή δημιουργική σε κάτι που έχουν επιλέξει, και είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ύπαρξη τους, είναι τυχεροί. Κι αυτά τα τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει για μένα πολύ καλά χρόνια από πλευράς δημιουργίας. Έχω, δηλαδή, ένα μικρό κουκούλι, που είναι το κουκούλι της δημιουργίας, και ένα άλλο, των φίλων και της οικογένειάς μου, και σε αυτά τα δύο αισθάνομαι μια ασφάλεια.
Σήμερα δεν υπάρχει κοινωνία ελληνική. Υπάρχουν ομάδες αντικρουόμενων συμφερόντων. Μικρές κοινότητες. Και ήταν πάντοτε έτσι, από την απελευθέρωσή μας από την οθωμανική κατοχή. Το κομμάτι των ανθρώπων που διαβάζουν, βλέπουν θέατρο, επικοινωνούν με φίλους τους, είναι καλλιεργημένοι, είναι πολύ μικρό.
Είχα πάντα ισχυρή γνώμη και άποψη για όλα τα θέματα. Την οποία άποψη μπορούσα να αλλάξω, αν ο άλλος είχε ισχυρή επιχειρηματολογία. Με πιάνω, πια, να μην μπορώ μερικές φορές να διατυπώσω καν γνώμη. Συμβαίνουν πλέον πράγματα στη χώρα μας, αλλά και παγκοσμίως, τα οποία μου δίνουν την αίσθηση ότι τα παρακολουθώ σαν παιδί και δεν μπορώ να σχηματίσω καν γνώμη. Έχω ισχυρή άποψη για το τι πρέπει οπωσδήποτε να αλλάξει στη χώρα μας, αλλά για ό,τι γίνεται στον κόσμο, στη σύγκρουση στη Συρία, πώς ακριβώς πρέπει να χειριστούμε το πρόβλημα του ISIS, πώς πρέπει να χειριστεί η Ευρώπη το τρομερά δύσκολο ζήτημα της προσφυγιάς και της μετανάστευσης, μπορώ να πω ευθαρσώς ότι δεν μπορώ να τοποθετηθώ εύκολα. Αναρωτιέμαι, όλοι οι άνθρωποι που τοποθετούνται εύκολα για όλα τα θέματα του επιστητού αυτό τον καιρό, πως μπορούν και το κάνουν.
Με τρόμαξε πάρα πολύ αυτό που έγινε το καλοκαίρι, όχι μόνο λόγω των αντικειμενικών και πραγματικών συνθηκών και για το τι σήμαινε για το μέλλον της Ελλάδας, αλλά με τρόμαξε πάρα πολύ η μισαλλοδοξία. Ως παιδί της Μεταπολίτευσης, είδα για πρώτη φορά πόσο εύκολο είναι να στραφεί αδελφός εναντίον αδελφού, κι ας είναι πάρα πολύ ξένη η ιδέα του εμφυλίου για τη γενιά μου. Ευτυχώς, δεν φτάσαμε μέχρι εκεί, αλλά η αίσθηση της απόλυτης μισαλλοδοξίας ήταν εξαπλωμένη το καλοκαίρι. Και η τρομερή ζημιά που έγινε ήταν ότι κόπηκε ένας λαός στα δύο.
Αν μαζέψεις όλα τα στοιχεία από τους κύκλους τους ομόκεντρους, δηλαδή Κόσμος, Ευρώπη, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ελλάδα, και δεις τι συμβαίνει μέσα τους, νιώθεις ότι ζεις μέσα σε ένα χάος. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι, έτσι κι αλλιώς, ο καθένας από εμάς, όσο αηδιασμένος ή καλλιεργημένος κι αν είναι, κρίνει πάντα την πραγματικότητα υπό το πρίσμα μιας ζωής 70-80 χρόνων. Στα όρια μιας μικρής ανθρώπινης ζωής είναι εύκολο να τα δεις όλα μόνο απαισιόδοξα. Αν τα δεις από πιο ψηλά, υπό ένα πρίσμα εκατονταετιών, μπορείς να αισιοδοξήσεις! Οι κοινωνίες, η ζωή σε αυτό τον πλανήτη, κι αυτό συμβαίνει ακόμα και σήμερα, συνεχίζει να προοδεύει. Ζούμε την ειρηνικότερη εποχή της ιστορίας της Γης. Ποτέ άλλοτε η ανθρώπινη ζωή ενός εκάστου δεν ήταν πιο ασφαλής από σήμερα − παγκοσμίως. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που με κάνουν να αισιοδοξώ. Ο αναλφαβητισμός παγκοσμίως έχει μειωθεί τρομερά, η πρόσβαση σε τροφή στον τρίτο κόσμο είναι πολύ πιο εύκολη απ' ό,τι ήταν πριν από 30 χρόνια, η παιδεία παγκοσμίως έχει αναπτυχθεί, τα ατομικά δικαιώματα κερδίζουν έδαφος. Οι δυο αντίρροπες δυνάμεις της καταστροφής και του φωτός θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Σε ένα πρίσμα μεγαλύτερο, πάντα θυμάμαι την παροιμία που άκουσα πρώτη φορά σε έργο του Μπρεχτ: «Οι μύλοι του Θεού αλέθουν αργά, αλέθουν όμως».
Έχω μια πίστη ότι στην επόμενη στροφή κάτι θα φωτίσει αλλιώς. Υπάρχουν σημάδια που δείχνουν ότι, ναι, μπορούμε ν' αλλάξουμε. Κι αυτοί που θέλουν την αλλαγή, τώρα, επιτέλους, αντεπιτίθενται. Το σύμφωνο συμβίωσης ήταν ένα απ' αυτά. Για μένα η ψήφισή του συνιστά εμβληματική στιγμή, όχι μόνο για τα αυτονόητα που ρυθμίζει αλλά γιατί κατέδειξε τον οριζόντιο διαχωρισμό ανάμεσα στην πρόοδο και στη συντήρηση και ήταν μια καθαρή νίκη της πρώτης. Η νίκη ενός κεντρώου, φιλελεύθερου πολιτικού, με ένα απ' τα καλύτερα βιογραφικά στη χώρα, ένα ακόμα. Κάθε νίκη δίνει τη φόρα για την επόμενη, μεγαλύτερη μάχη. Κι αυτοί που ήταν κάποτε μόνοι κι έρημοι συνασπίζονται, ώσπου να γίνουν αυτό που λέμε «κρίσιμη μάζα».
Απ' το τέλος του '15 στην αυγή του '16, η Ελλάδα είναι μια χώρα πιο κοντά στην Ευρώπη − αυτήν στην οποία πιστεύουμε εμείς που την αγαπάμε.
♦ Ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης είναι ηθοποιός και σκηνοθέτης.
Κωστής Βελώνης:
"Η έξοδος από την κρίση είναι πρωτίστως υπαρξιακή και αποτελεί προσωπικό μας στοίχημα"
Οι συγκρούσεις είναι αναγκαίες, αλλά αυτό που θα έπρεπε να αποφευχθεί είναι το χαμηλό επίπεδο των αντιπαραθέσεων. Στην περίπτωσή μας είναι κραυγαλέος ο συντηρητισμός όλου του πολιτικού φάσματος από την Αριστερά έως τη Δεξιά, η οποία ψαρεύει ακροατήριο βασιζομένη στην απλοϊκή εξήγηση της πολυπλοκότητας των σημερινών δεδομένων. Μια αντίσταση στην επιρροή του τέρατος που γκαιμπελίζει είναι το δημιουργικό άγχος γύρω από την ακλόνητη φύση των θέσεών μας και η αποδοχή πως ο διάλογος είναι αναγκαίος.
Η αποφυγή της καταγγελτικής ρητορικής συγκλίνει με τη συνειδητοποίηση μιας σχέσης καλοσύνης και μακροθυμίας προς τον άλλον. Το πώς φερόμαστε, αν έχουμε την τόλμη να ερωτευόμαστε, να αγαπάμε και να συγχωρούμε.
Γι' αυτό και η έξοδος από την κρίση είναι πρωτίστως υπαρξιακή και αποτελεί προσωπικό μας στοίχημα. Στο τέλος της ημέρας ο καθένας οφείλει να το βρει μόνος του και αυτό σχετίζεται αποκλειστικά με την καθημερινότητά μας. Μπορούμε, άραγε, να βρίσκουμε λύσεις αντί να γκρινιάζουμε και να οραματιζόμαστε την κοινωνία με τον ζήλο μιας φαραωνικής προοπτικής;
Η αποφυγή της καταγγελτικής ρητορικής συγκλίνει με τη συνειδητοποίηση μιας σχέσης καλοσύνης και μακροθυμίας προς τον άλλον. Το πώς φερόμαστε, αν έχουμε την τόλμη να ερωτευόμαστε, να αγαπάμε και να συγχωρούμε. Έχουμε αναρίθμητες δυνατότητες.
Αλήθεια, είναι μετρήσιμες οι πεταλούδες στο στομάχι μας;
♦ Ο Κωστής Βελώνης είναι εικαστικός
