ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ από 40 χρόνια ενδελεχούς μελέτης των ανθρώπων και άλλων πρωτευόντων θηλαστικών, ο Robert Sapolsky, καθηγητής Νευρολογίας και Νευροχειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι σχεδόν όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πέρα από τον συνειδητό μας έλεγχο, όπως είναι οι σπασμοί μιας κρίσης, η διαίρεση των κυττάρων ή ο χτύπος της καρδιάς μας.
Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποδεχτούμε ότι ένας άνθρωπος που πυροβολεί μέσα στο πλήθος δεν έχει περισσότερο έλεγχο της μοίρας του από ό,τι τα θύματα που τυχαίνει να βρίσκονται στο λάθος μέρος τη λάθος στιγμή. Σημαίνει να αντιμετωπίζουμε τους μεθυσμένους οδηγούς που πέφτουν πάνω σε πεζούς όπως τους οδηγούς που παθαίνουν ξαφνική καρδιακή προσβολή και βγαίνουν από τη λωρίδα τους.
«Ο κόσμος γίνεται πολύ, πολύ πιο άδικος από το γεγονός ότι επιβραβεύουμε ή τιμωρούμε τους ανθρώπους για πράγματα που δεν μπορούν να ελέγξουν», δήλωνει ο Sapolsky. «Δεν έχουμε ελεύθερη βούληση. Ας σταματήσουμε να αποδίδουμε στον εαυτό μας πράγματα που δεν υπάρχουν».
Ο Sapolsky, βραβευμένος μεταξύ άλλων με την υποτροφία του Ιδρύματος MacArthur, γνωρίζει πολύ καλά ότι αυτή μοιάζει να είναι μια ακραία θέση. Οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες πιστεύουν ότι οι άνθρωποι έχουν τουλάχιστον κάποιο βαθμό ελεύθερης βούλησης. Το ίδιο πιστεύουν και οι περισσότεροι φιλόσοφοι και η συντριπτική πλειοψηφία του γενικού πληθυσμού. Η ελεύθερη βούληση είναι ουσιώδης για το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας, τροφοδοτώντας την ικανοποίηση της επίτευξης ή την ντροπή της αποτυχίας.
Γνωρίζουμε ότι πολλά σημαντικά πράγματα βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας. Αλλά, τα πάντα; Δεν έχουμε καμία ουσιαστική εξουσία πάνω στην επιλογή της καριέρας μας, των ερωτικών συντρόφων ή των σχεδίων για το Σαββατοκύριακο;
Η ανάλυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς υπό το πρίσμα οποιουδήποτε επιστημονικού κλάδου αφήνει χώρο για την πιθανότητα οι άνθρωποι να επιλέγουν τις πράξεις τους, λέει. Αλλά μετά από μια μακρά διεπιστημονική σταδιοδρομία, θεωρεί ότι είναι ανέντιμο να υποστηρίξει οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό που θεωρεί ως το αναπόφευκτο συμπέρασμα: Η ελεύθερη βούληση είναι ένας μύθος, και όσο πιο γρήγορα το αποδεχτούμε αυτό, τόσο πιο δίκαιη θα είναι η κοινωνία μας.
Στο νέο του βιβλίο "Determined: A Science of Life Without Free Will" που κυκλοφορεί αυτή την εβδομάδα, ακολουθώντας το μπεστ σέλερ του 2017 "Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst", το οποίο απέσπασε πολλές σημαντικές διακρίσεις, ο Sapolsky υποστηρίζει ότι αν δεχτούμε ότι είναι αδύνατο για κάθε μεμονωμένο νευρώνα ή για κάθε μεμονωμένο εγκέφαλο να ενεργεί χωρίς επιρροή από παράγοντες πέρα από τον έλεγχό του, δεν μπορεί να υπάρχει λογικά χώρος για ελεύθερη βούληση.
Γνωρίζουμε ότι πολλά σημαντικά πράγματα βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας. Αλλά, τα πάντα; Δεν έχουμε καμία ουσιαστική εξουσία πάνω στην επιλογή της καριέρας μας, των ερωτικών συντρόφων ή των σχεδίων για το Σαββατοκύριακο; Αν απλώνετε το χέρι σας τώρα για να πιάσετε ένα στυλό, μήπως ακόμη και αυτή η ασήμαντη ενέργεια ήταν κατά κάποιο τρόπο προκαθορισμένη;
Ναι, λέει ο Sapolsky, απαντώντας στους αμέτρητους φοιτητές που του έχουν κάνει την ίδια ερώτηση. Ίσως να έχετε βιώσει κι εσείς την εμπειρία να μιλάτε για μια επερχόμενη εκδρομή για κάμπινγκ με έναν φίλο, για να βρεθείτε αργότερα να σας σερβίρουν διαφημίσεις για σκηνές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το τηλέφωνό σας δεν κατέγραψε τη συζήτησή σας, ακόμα κι αν έτσι φαίνεται. Απλώς, το συλλογικό αρχείο των συμπαθειών, των κλικ, των αναζητήσεων και των κοινοποιήσεών σας δημιουργεί μια τόσο λεπτομερή εικόνα των προτιμήσεών σας και των προτύπων λήψης αποφάσεων που οι αλγόριθμοι μπορούν να προβλέψουν –συχνά με ανησυχητική ακρίβεια– τι πρόκειται να κάνετε.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει όταν πιάνετε το στυλό, λέει ο Sapolsky. Τόσοι πολλοί παράγοντες πέρα από τη συνειδητή σας επίγνωση σας έφεραν σε αυτό το στυλό, που είναι δύσκολο να πούμε πόσο «επιλέξατε» οι ίδιοι να προβείτε σ’ αυτή την ενέργεια.
Για τους οπαδούς του ντετερμινισμού –της πεποίθησης ότι είναι αδύνατο για ένα άτομο σε οποιαδήποτε κατάσταση να έχει ενεργήσει διαφορετικά από ό,τι έκανε– η επιστημονική υπεράσπιση του αιτιατού από τον Sapolsky είναι ευπρόσδεκτη. Άλλοι διαφωνούν. Ο Sapolsky είναι «ένας θαυμάσιος αναλυτής πολύπλοκων φαινομένων», λέει ο Peter U. Tse, νευροεπιστήμονας του Dartmouth και συγγραφέας του βιβλίου "The Neural Basis of Free Will". «Ωστόσο, κάποιος μπορεί να είναι και ιδιοφυής και να κάνει απόλυτο λάθος», προσθέτει. «Εκείνοι που προωθούν την ιδέα ότι δεν είμαστε παρά ντετερμινιστικές βιοχημικές μαριονέτες είναι υπεύθυνοι για την ενίσχυση της ψυχολογικής δυστυχίας και της απελπισίας σε αυτόν τον κόσμο».
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της εγκατάλειψης της ελεύθερης βούλησης, αντιτείνει ο Sapolsky, δεν είναι ότι θα θέλουμε να κάνουμε κακά πράγματα. Είναι ότι, χωρίς την αίσθηση της προσωπικής δράσης, δεν θα θέλουμε να κάνουμε τίποτα. «Μπορεί να είναι επικίνδυνο να λέμε στους ανθρώπους ότι δεν έχουν ελεύθερη βούληση», λέει. «Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων όμως, πραγματικά πιστεύω ότι είναι πολύ πιο ανθρώπινο».
Η αληθινή του ελπίδα, λέει, είναι να αυξηθεί η συμπόνια. Ίσως αν οι άνθρωποι καταλάβουν πόσο βαθιά ένα πρώιμο ιστορικό τραύματος μπορεί να επανασυνδέσει τον εγκέφαλο, να σταματήσουν να επιθυμούν σκληρές τιμωρίες. Ίσως αν κάποιος συνειδητοποιήσει ότι πάσχει από μια εγκεφαλική πάθηση όπως η κατάθλιψη ή η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ), να σταματήσει να μισεί τον εαυτό του επειδή παλεύει να φέρει σε πέρας εργασίες που φαίνονται ευκολότερες για τους άλλους.
Με στοιχεία από Los Angeles Times
