«Η αριστερά δεν έχει κανένα λόγο να εγκαταλείψει τη χαρά της ζωής λόγω της αντιδραστικής σκέψης που έρχεται να αντιταχθεί στην ηθικολογία των προοδευτικών», φρονεί ο Γάλλος διδάκτορας Φιλοσοφίας Μικαέλ Φεσέλ που στο τελευταίο του δοκίμιο μάς καλεί «να επανασυνδεθούμε με εκείνες τις παραδόσεις που συναρθρώνουν ηδονή και χειραφέτηση», συνδυάζοντας την αμφισβήτηση με τη χαρά της ζωής. Βεβαίως και είναι δυνατό «να απολαμβάνει κανείς μέσα σε έναν άδικο κόσμο χωρίς να γίνεται συνεργός αυτού του κόσμου», εφόσον «η ηδονή μπορεί να είναι και μια δύναμη αμφισβήτησης της αδικίας», λέει, εκτιμώντας πως «το όλο ζήτημα είναι να σκεφτούμε νέες ηδονές, σίγουρα πιο συγκρατημένες και με σεβασμό στη φυσική ισορροπία, χωρίς ωστόσο να υποκύψουμε σε ένα υγιεινιστικό ιδεώδες που ευνοεί κάθε λογής ενοχοποιήσεις».
Πρέπει, επισημαίνει, να καταλάβουμε ότι «μια ορισμένη μερίδα της δεξιάς, και κυρίως της άκρας δεξιάς, εκμεταλλεύεται την αίσθηση ότι η αριστερά έχει γίνει εγκρατής και ενοχοποιητική σε διάφορα θέματα, όπως η vegan διατροφή και η σεξουαλικότητα». Διαχωρίζοντας τη σεξουαλική απελευθέρωση από τη φιλελευθεροποίηση του σεξ και τον απολίτικο δικαιωματισμό που τη συνοδεύει, πιστεύει ότι «ακριβώς στο πεδίο ενός χρόνου αληθινά ελεύθερου και ηδονών που μπορούμε να τις μοιραζόμαστε δωρεάν βρίσκονται οι χειραφετητικές δυνάμεις του Έρωτα».
— Ισχύει ότι το δικαίωμα στον ελεύθερο έρωτα και επομένως στην ηδονή, που τη δεκαετία του ’60 τέθηκε για πρώτη φορά μεταπολεμικά με τόση ζέση, έχει πλέον περιθωριοποιηθεί, με την οδύνη και μια ενοχή, που δεν είναι πια η χριστιανική αλλά η κινηματική, να κυριαρχούν; Αν ναι, γιατί συνέβη αυτό;
Ήθελα αρχικά να θυμίσω μια ορισμένη παράδοση που συνδέει την αριστερά με την ηδονή και που σήμερα έχει ξεχαστεί κάπως. Είναι αλήθεια ότι η αριστερά, που την ορίζει πρώτα απ’ όλα η ενασχόληση με τις ανισότητες, άρα και με τις κοινωνικές αδικίες, δίνει πολύ φυσικά έμφαση στα θύματα μιας άνισης κοινωνίας. Η κοινωνική κριτική ανέκαθεν καταπιανόταν με τις μορφές που ενσαρκώνουν την αλλοτρίωση ή την εκμετάλλευση: για τον Μαρξ, ακριβώς επειδή ο προλετάριος δεν κατέχει τίποτα, αντιπροσωπεύει μια ορισμένη καθολικότητα. Όμως αυτή η κριτική της κοινωνικής αρνητικότητας συνοδευόταν για καιρό από μια αναφορά σε χαρούμενες εμπειρίες (κινητοποιήσεις, απεργίες, πολιτικό καρναβάλι) που έδειχναν ότι η δίκαιη κοινωνία την οποία διεκδικούσε η αριστερά μπορούσε εν μέρει να πραγματωθεί εδώ και τώρα. Αυτήν τη σύνδεση κριτικής και χαράς ήθελα να θυμίσω στο βιβλίο, δείχνοντας ότι είναι δυνατό να απολαμβάνει κανείς μέσα σε έναν άδικο κόσμο χωρίς να γίνεται συνεργός αυτού του κόσμου. Και μάλιστα ότι η ηδονή μπορεί να είναι και μια δύναμη αμφισβήτησης της αδικίας.
Η φιλελευθεροποίηση του σεξ κρατά από τη σεξουαλική απελευθέρωση μόνο την ατομικιστική της διάσταση. Διακηρύσσει ότι είναι δυνατό να χαλαρώσουν οι κρατικοί περιορισμοί στα ήθη χωρίς να αλλάξει τίποτα στις οικονομικές σχέσεις που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό. Η σύγχρονη πορνογραφία, για παράδειγμα, αναπτύχθηκε με την ψευδαίσθηση μιας ελευθερίας των σωμάτων, ενώ βασίζεται σε μοντέλα που συνδέουν τη σεξουαλική ηδονή με την εργασία και την αποδοτικότητα.
— Λέγεται ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός, ενσωματώνοντας τις πολιτικές της επιθυμίας και υπερθεματίζοντας σε μια σειρά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες, όπως η ισότητα των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, σε συνδυασμό με την επέκταση του πεδίου της βίας που αναφέρετε στο βιβλίο, υποχρέωσε την αριστερά σε μια πιο ηθικολογική, πιο «ασκητική» προσέγγιση των ηδονών.
Δεν νομίζω ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός αποδίδει δικαιώματα ισότητας στις γυναίκες ή στις σεξουαλικές μειονότητες. Όποτε το έκανε ήταν πάντα υπό την πίεση κινητοποιήσεων, φεμινιστικών ή του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος, που αρχικά τουλάχιστον αμφισβητούσαν τη λογική του κέρδους. Αντίθετα, είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός κατάφερε να ιδιοποιηθεί προς όφελός του την επιθυμητική ενέργεια που ενυπήρχε σε ορισμένες διεκδικήσεις ισότητας. Ο ηδονισμός είναι μια διάσταση της μαζικής κατανάλωσης, τουλάχιστον αν τον κατανοούμε με τρόπο αυστηρά ατομικιστικό. Ο Μαρκούζε, ήδη στις αρχές της δεκαετίας του 1960, είχε επικρίνει τον λιβιδινικό καπιταλισμό που προσεγγίζει ακόμα και την ηδονή κατά το πρότυπο της επένδυσης και των αποδόσεών της. Αλλά δεν συμπέρανε από αυτό ότι η ηδονή ως τέτοια, αυτό που ονομάζει Έρως, ήταν καταδικασμένη να μας παρασύρει σε μια καταναλωτική λογική. Γιατί έχει μέσα της μια δύναμη χειραφέτησης: δείχνει ότι τα ιδεώδη της ισότητας δεν είναι απλώς ουτοπικά. Οι γιορτές και οι από κοινού απολαύσεις χωρίς λατρεία της κατανάλωσης είναι επίσης τρόποι ζωής απαλλαγμένοι από τις προσταγές της αποδοτικότητας και τους νόμους του ανταγωνισμού. Αυτή η προαγωγή των συλλογικών και εξισωτικών ηδονών δεν είναι καθόλου αντιφατική με το ενδιαφέρον για τις μορφές βίας, μια και οι τελευταίες είναι προϊόν της θεσμοθέτησης της ανισότητας, ακόμα και στις εμπειρίες που συνδέονται με το σώμα.
— Τη δεκαετία του ’90 εμφανίστηκε η rave κουλτούρα, η ηδονοθηρική φιλοσοφία της οποίας προσομοίαζε αρκετά στη χίπικη των '60s. Θα την εντάσσαμε στην αριστερή ή στη φιλελεύθερη παράδοση, και γιατί;
Ίδιον του ηδονισμού είναι ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο πολιτικά ανταγωνιστικών λόγων και πρακτικών. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν αριστερές και δεξιές ηδονές. Αντίθετα, οι σχέσεις που διατηρούμε με την ηδονή έχουν πολιτικό νόημα. Για να πιάσω το παράδειγμά σας, τα ρέιβ πάρτι κατέδειχναν μια επιθυμία χειραφέτησης από τα παραδοσιακά μέρη γιορτής (τα κλαμπ, εν προκειμένω) που είχαν σημαδευτεί από την καταναλωτική λογική. Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι υπήρχε ένα ιδεολογικό περιεχόμενο στα ρέιβ πάρτι, ήταν περισσότερο η οιονεί παράνομη, η οιονεί ελευθεριακή μορφή τους που τους έδινε ένα πολιτικό νόημα. Όμως ως συλλογική γιορτή εκφράζουν πράγματι έναν τρόπο συνύπαρξης με όρους ισότητας. Το ότι τα ρέιβ έγιναν, στην πορεία, αντικείμενο εμπορικών ιδιοποιήσεων (όπως τα Love-parades), δεν καταδικάζει το πνεύμα τους. Δείχνει απλώς ότι η οικονομία του δωρεάν που προσιδιάζει στις δημοκρατικές γιορτές πρέπει να προστατεύεται από τις απόπειρες υπεξαίρεσης αυτών των γιορτών από μια λογική του κέρδους.
— Απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, απαγόρευση ή αυστηροί περιορισμοί στη σεξεργασία σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, ένας σχεδόν μεταφυσικός κολασμός του γυμνού, ενίοτε και ενός κάπως τολμηρού φλερτ, η κρεοφαγία ως ταμπού… Έχουν άραγε δίκιο όσοι μιλούν για έναν νεοπουριτανισμό με προοδευτικό πολλές φορές πρόσημο;
Τα φαινόμενα που αναφέρατε εντάσσονται στην υγιεινιστική μετεξέλιξη των κοινωνιών μας, που έχει παλιές ρίζες. Ο υγιεινισμός υπερβαίνει τη διαίρεση δεξιάς - αριστεράς. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, η απαγόρευση του καπνίσματος στα μπαρ θεσπίστηκε επί σοσιαλιστικής κυβέρνησης. Αντίθετα, η απόλυτη άρνηση της νομιμοποίησης των μαλακών ναρκωτικών είναι κατά βάση θέση των συντηρητικών κομμάτων. Ο υγιεινισμός έχει τις ρίζες του σε αυτό που ο Φουκό ονόμαζε «βιοεξουσία», έναν τρόπο υπαγωγής των σωμάτων σε κανόνες ασφαλείας που υπαγορεύει κατά κανόνα η ιατρική εξουσία. Προφανώς υπάρχουν και θετικές όψεις, όπως η κριτική των πολυεθνικών βιομηχανιών του καπνού ή του αγροδιατροφικού τομέα, που βασίζουν τη δραστηριότητά τους σε ανθυγιεινά προϊόντα. Όμως αυτός ο υγιεινισμός ενέχει επίσης ένα ιδεώδες τελειότητας που εύκολα εκτρέπεται προς τον αυταρχισμό. Οι ρίζες του, κατά τη γνώμη μου, βρίσκονται στον θρησκευτικό πουριτανισμό, που, όπως έδειξε ο Μαξ Βέμπερ, έπαιξε σημαντικό ρόλο (υπό την καλβινιστική του εκδοχή) στη γέννηση του πνεύματος του καπιταλισμού. Πρόκειται για εκκοσμίκευση ενός ιδεώδους αγιότητας και αγνότητας που είναι απολύτως συμβατό με τη μορφή του οικονομικού ανθρώπου. Με ένα άτομο δηλαδή που υπολογίζει κάθε πράξη του αλλά και κάθε ηδονή του με γνώμονα τα οφέλη που μπορεί να αντλήσει – εν προκειμένω, οφέλη για την υγεία του ή τη σωματική του εμφάνιση. Αυτός ο τρόπος να θέλεις να διασφαλίσεις την υγεία σου με την απάρνηση των ηδονών συνάδει με περιόδους κρίσεων και καταστροφολογίας σαν αυτή που ζούμε, ιδίως στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής. Νομίζω πως το όλο ζήτημα είναι να σκεφτούμε νέες ηδονές, σίγουρα πιο συγκρατημένες και με σεβασμό στη φυσική ισορροπία, χωρίς ωστόσο να υποκύψουμε σε ένα υγιεινιστικό ιδεώδες που ευνοεί κάθε λογής ενοχοποιήσεις.
— Μήπως όλο αυτό καθιστά πιο ελκυστική τη φιλελεύθερη αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων, που συγκριτικά φαντάζει πιο άνετη και χαλαρή; Ο Πρόεδρος Τραμπ, ας πούμε, καταγγελλόταν όχι για σεμνοτυφία αλλά για τη σεξουαλική αθυροστομία και τα χονδροειδή του «πεσίματα» σε γυναίκες.
Είναι σαφές ότι είμαστε μάρτυρες μιας επίθεσης της αντιδραστικής δεξιάς στο πεδίο του ηδονισμού. Ο Τραμπ είναι καλό παράδειγμα συνδυασμού μιας θρησκευτικής ηθικολογίας (θέλει τις ψήφους των Ευαγγελιστών και καταφέρνει να τις πάρει) και ενός φιλήδονου πνεύματος που αντιπαραθέτει τις επιθυμίες του σε μια ηθικολογική, υποτίθεται, αριστερά. Πρέπει να καταλάβουμε ότι μια ορισμένη μερίδα της δεξιάς, και κυρίως της άκρας δεξιάς, εκμεταλλεύεται την αίσθηση ότι η αριστερά έχει γίνει εγκρατής και ενοχοποιητική σε διάφορα θέματα, όπως για παράδειγμα η διατροφή (βιγκανισμός) ή η σεξουαλικότητα (αντισεξουαλικός φεμινισμός). Σε αυτό πρέπει να απαντάμε θυμίζοντας ότι η αριστερά δεν έχει ενιαία στάση σε αυτά τα ζητήματα και ότι η κριτική της υπερκατανάλωσης κρέατος δεν είναι περισσότερο εχθρική προς την ηδονή απ’ ό,τι η κριτική της πατριαρχίας. Κυρίως όμως πρέπει να δείχνουμε τις αντιφάσεις των ηδονιστικών λόγων που εκφράζουν οι μπον-βιβέρ και φαλλοκράτες αντιδραστικοί. Από τη μια, εμφανίζονται ως ελευθεριακοί, αλλά δεν σταματούν να αναφέρονται σε περιοριστικές αξίες, προερχόμενες από τη θρησκεία. Από την άλλη, υπερασπίζονται μεν την ηδονή, αλλά ουσιαστικά μόνο τη δική τους, την ηδονή λευκών ανδρών από τις προνομιούχες τάξεις. Οι γιορτές τους είναι VIP πάρτι σε χλιδάτα σαλόνια. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η απόλαυσή τους είναι διττή: αφενός η ηδονή καθαυτή, αφετέρου το γεγονός ότι είναι οι μόνοι «εκλεκτοί» που δύνανται να την αντλήσουν. Απέναντι σε κάτι τέτοιους πρέπει να θυμίζουμε τον εξισωτικό χαρακτήρα των δημοκρατικών ηδονών. Και για τον σκοπό αυτό, πρέπει η αριστερά να ξαναβρεί τον δρόμο μιας διεκδίκησης που περνά από τα σώματα.
Ο υγιεινισμός έχει τις ρίζες του σε αυτό που ο Φουκό ονόμαζε «βιοεξουσία», έναν τρόπο υπαγωγής των σωμάτων σε κανόνες ασφαλείας που υπαγορεύει κατά κανόνα η ιατρική εξουσία. Προφανώς υπάρχουν και θετικές όψεις, όπως η κριτική των πολυεθνικών βιομηχανιών του καπνού ή του αγροδιατροφικού τομέα, που βασίζουν τη δραστηριότητά τους σε ανθυγιεινά προϊόντα. Όμως αυτός ο υγιεινισμός ενέχει επίσης ένα ιδεώδες τελειότητας που εύκολα εκτρέπεται προς τον αυταρχισμό.
— Πώς θα μπορούσε, πιστεύετε, η αριστερά να επαναφέρει την αναζήτηση των ηδονών στα κεντρικά πολιτικά της προτάγματα, πώς θα διατυπωνόταν σήμερα το σύνθημα «επανάσταση για την καύλα της», έτσι ώστε να διαφέρει από την επίσης ηδονιστική, αλλά κατά βάση ατομικιστική-καταναλωτική προσέγγιση του νεοφιλελευθερισμού και μιας δεξιάς που «κουράστηκε να είναι εγκρατής», όπως γράφετε;
Μία από τις διεκδικήσεις της αριστεράς είναι να έχει καθένας και καθεμία δικαίωμα σε πάνω από ένα σώμα, δηλαδή σε ηδονές που δεν υπάγονται, για παράδειγμα, στην εργασία ή στην ιεραρχική κυριαρχία. Μπορούμε να αναφέρουμε το παράδειγμα των καταλήψεων εργοστασίων το 1936 στη Γαλλία, που η φιλόσοφος Σιμόν Βέιλ περιέγραψε ως στιγμές «καθαρής χαράς». Στις καταλήψεις αυτές, οι εργάτες και οι εργάτριες μεταμόρφωναν τον τόπο εργασίας τους σε χώρο γιορτής, χορού, τραγουδιού. Έδειχναν, λοιπόν, ότι μια άλλη χρήση των σωμάτων, πέρα από την πειθάρχησή τους, ήταν όχι μόνο εφικτή αλλά πραγματική, εδώ και τώρα, στον τόπο των βασάνων και της καταπίεσής τους. Σίγουρα δεν ήταν επανάσταση, ήταν όμως μια ρωγμή στην ιεραρχική τάξη πραγμάτων, ένας τρόπος ζωής και ηδονής που διαρρήγνυε τις υποχρεώσεις της κοινωνίας της αποδοτικότητας. Και σήμερα ακόμα, τα κινήματα αμφισβήτησης, οι τρόποι ζωής στις «Ζώνες προς Υπεράσπιση», στις καταλήψεις στέγης ή πλατειών, δείχνουν ότι η αμφισβήτηση του κατεστημένου είναι αδιαχώριστη από μια νέα οικονομία των σωμάτων και των ηδονών, όπως θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε. Οι γιορτές που συνδέονται με την πολιτική αμφισβήτηση είναι όχι μόνο δωρεάν και εξισωτικές αλλά πραγματώνουν και ηδονές που θα τις θεωρούσαμε αδιανόητες προτού συμβούν. Το ζήτημα δεν είναι ότι γίνονται πράξη ηδονές που τις επιθυμούσαμε προτού τις ζήσουμε αλλά ότι τις ανακαλύπτουμε ως συμβάντα. Οι εργάτες του Λαϊκού Μετώπου δεν είχαν φανταστεί ότι μπορούσαν να νιώσουν χαρά στον τόπο της εκμετάλλευσής τους. Άπαξ όμως και συνέβησαν αυτές οι εμπειρίες, παραμένουν αξέχαστες. Η αριστερά θα έπρεπε να αξιοποιήσει αυτές τις εμπειρίες όπου ένας «άλλος κόσμος» είναι εφικτός επειδή έχει ήδη πραγματωθεί.
— Ποια είναι, λέτε, η θεμελιώδης διαφορά μεταξύ της σεξουαλικής απελευθέρωσης και της φιλελευθεροποίησης του σεξ;
Η σεξουαλική απελευθέρωση είναι μια μακρόπνοη διαδικασία που εγκαινιάστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, της οποίας η πιο θεαματική εκδήλωση συνέβη το 1968 και τα αμέσως επόμενα χρόνια. Τότε συνέδεαν τον ερωτισμό με τη χειραφέτηση, έχοντας επίγνωση ότι η κοινωνική ισότητα περνούσε από μια απελευθέρωση του έρωτα, ιδίως του έρωτα των γυναικών και των σεξουαλικών μειονοτήτων. Επρόκειτο, λοιπόν, για ένα κίνημα αμφισβήτησης της οικογενειακής και θρησκευτικής τάξης, αλλά και του ρόλου του κράτους στις απαγορεύσεις που σχετίζονταν με τη σεξουαλικότητα. Μόνο αργότερα χωρίστηκε το κοινωνικό από το «πολιτισμικό», δηλαδή η απαίτηση κοινωνικής δικαιοσύνης από μια μεγαλύτερη ελευθερία στα ήθη. Η φιλελευθεροποίηση του σεξ κρατά από τη σεξουαλική απελευθέρωση μόνο την ατομικιστική της διάσταση. Διακηρύσσει ότι είναι δυνατό να χαλαρώσουν οι κρατικοί περιορισμοί στα ήθη χωρίς να αλλάξει τίποτα στις οικονομικές σχέσεις που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό. Η σύγχρονη πορνογραφία, για παράδειγμα, αναπτύχθηκε με την ψευδαίσθηση μιας ελευθερίας των σωμάτων, ενώ βασίζεται σε μοντέλα που συνδέουν τη σεξουαλική ηδονή με την εργασία και την αποδοτικότητα. Οι πορνογραφικές σκηνοθεσίες του οργασμού μοιάζουν τρομερά με παραστάσεις όπου οι ηθοποιοί, και κυρίως οι γυναίκες, παίζουν ένα σενάριο στο οποίο η ηδονή είναι πάντα αποδοτική και «πετυχημένη». Να ένα παράδειγμα φιλελευθεροποίησης του σεξ χωρίς σεξουαλική απελευθέρωση, καθώς τα κυρίαρχα μοντέλα, ιδίως αυτά που συνδέονται με την πατριαρχία, παραμένουν απαράλλακτα, παρά την υποτιθέμενη κατάργηση των ταμπού.
— Θα μπορούσε, άραγε, το επίσης δημοφιλές στα '60s σύνθημα «Απολαύστε χωρίς περιορισμούς» να ξαναγίνει επίκαιρο, αλλά απευθυνόμενο πλέον ισότιμα σε όλες τις επιθυμίες, τις σεξουαλικότητες, τα φύλα και τις εκφράσεις τους; Ποιοι είναι πιστεύετε σήμερα οι περιορισμοί που θα έπρεπε να αποτινάξουμε καταρχάς;
Το «Απολαύστε χωρίς περιορισμούς» μάλλον δεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα, ακριβώς επειδή τέθηκε στην υπηρεσία της φιλελευθεροποίησης του σεξ χωρίς χειραφέτηση που μόλις περιέγραψα. Όμως οι περιορισμοί δεν εξαφανίστηκαν, το πολύ πολύ να πούμε ότι μετατέθηκαν. Παρότι οι θρησκευτικές απαγορεύσεις έχουν σαφώς αποδυναμωθεί στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, δεν μπορούμε να αποσιωπήσουμε το γεγονός ότι απειλούν να επιστρέψουν ακόμα και στις δημοκρατίες – για παράδειγμα, υπό τη μορφή αμφισβητήσεων του δικαιώματος στην άμβλωση ή του συμφώνου συμβίωσης και του γάμου μεταξύ ομοφυλόφιλων στις ΗΠΑ και ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες. Προπάντων, οι περιορισμοί που ασκούνται στην ηδονή σημαδεύονται πλέον από την «αρχή της απόδοσης» για την οποία μιλούσε ήδη ο Μαρκούζε, δηλαδή από την υποχρέωση να υπάγουμε τις επιθυμίες μας σε μια προσταγή κερδοφορίας. Οι πιο καταναγκαστικοί περιορισμοί, εν προκειμένω, εξακολουθούν σήμερα να συνδέονται με τις απαιτήσεις για αποδοτικότητα που έχουν αποικίσει ακόμα και το σύμπαν της σχόλης, που κυριαρχείται από την κατανάλωση. Ακριβώς όμως στο πεδίο ενός χρόνου αληθινά ελεύθερου και ηδονών, που μπορούμε να τις μοιραζόμαστε δωρεάν, βρίσκονται οι χειραφετητικές δυνάμεις του Έρωτα.
Ευχαριστούμε θερμά τον Γιώργο Καράμπελα για την πολύτιμη συμβολή του στην πραγματοποίηση αυτής της συνέντευξης.
