Ο θρύλος λέει ότι η άνοιξη του 1820 βρίσκει τον αγρότη Γιώργο Κεντρωτά ή Μποτώνη να σκάβει και να καθαρίζει το πεζούλι του από πέτρες. Σκάβοντας, βρίσκει ένα πανέμορφο άγαλμα μίας γυμνής γυναίκας. Σοκάρεται από το εύρημα, του αρέσει – κατά τον θρύλο, πάντα- , το επεξεργάζεται και αποφασίσει να το πάρει και να το κρύψει στο σπίτι του. Ο Κεντρωτάς θέλει να κρατήσει μυστικό αυτό που του συμβαίνει. Κρύβει την αγαλμάτινη γυναίκα στις αποθήκες του σπιτιού του στην Πλάκα, όμως, η ανασφάλεια και το άγχος του κάθε λίγο τον στέλνουν εκεί, για να ελέγξει, να σιγουρευτεί ότι η πολύτιμη του είναι προφυλαγμένη. Ωστόσο, δεν ήταν. Από εδώ και κάτω αρχίζει η πραγματική περιπέτεια και η ιστορία της Αφροδίτης της Μήλου έχει πολλές εκδοχές. Κυριαρχούν δύο. Η μία, πιο αφηγηματική, λέει ότι η γυναίκα του Κεντρωτά ζηλεύει. Μπαίνει σε υποψίες από την νευρικότητα, την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά και τα πηγαινέλα του στην αποθήκη και κάποτε αποκαλύπτει στις γυναίκες του χωριού τις υποψίες της.
Η άλλη εκδοχή, πιο ρεαλιστική, λέει ότι εκείνη την εποχή στο νησί βρίσκονταν και γάλλοι αξιωματούχοι, που έκαναν έρευνες κοντά στο σημείο, όταν ο αγρότης ή μέλη της οικογένειας του, «πρωτοσυστήθηκαν» με την Αφροδίτη της Μήλου. Από τους τούρκους προύχοντες του νησιού είχαν πάρει μία πρώτη έγκριση για ανασκαφές τόσο στην πόλη όσο και στον χώρο του θεάτρου. Όταν αντιλήφθηκαν ότι κάποιος «σκόνταψε» σε μία τόσο σημαντική αρχαιότητα, απλώς ενημέρωσαν τους ανωτέρους τους και προσπάθησαν να αποσπάσουν από τον ίδιο το άγαλμα. Παρά το ότι ο ίδιος θρύλος και οι επιστολές των Γάλλων αργότερα παρουσιάζουν τον αγρότη ως ανόητο και ανίδεο για την αξία του ευρήματος του, η αλήθεια φαίνεται να είναι διαφορετική. Η οικογένεια Κεντρωτά γνώριζε πάνω σε τι είχε «σκοντάψει».
Αλλά τα νέα που κάνουν γρήγορα τον γύρο του νησιού ξεπερνούν τις λεπτομέρειες. Μοιραία ενημερώνεται σχετικά και ο δραγουμάνος, Νικόλαος Μουρούζης, που κι αυτός ερωτεύεται. Όχι, όμως, το άγαλμα, ή το ενδεχόμενο να το κάνει δικό του, αλλά την προοπτική να το εξασφαλίσει για λογαριασμό του Σουλτάνου. Και μαζί με το άγαλμα και ακόμη μεγαλύτερη εύνοια και περισσότερες εξουσίες. Ως μεταφραστής του οθωμανικού ναυτικού και με εξουσίες αρχηγού στόλου, ο Μουρούζης δίνει εντολή να μη βγει από το νησί κανένα αρχαίο αντικείμενο, καθώς και να εντατικοποιηθούν οι έλεγχοι, τη στιγμή, όμως, που οι Γάλλοι εμφανίζονται αποφασισμένοι να πάρουν το άγαλμα μαζί τους. Η ενημέρωση του γάλλου υποπρόξενου ήταν άμεση και ακόμη πιο άμεση η άφιξη του στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί θα συναντηθεί με τον Μαρκήσιο Ντε Ριβιέ, πρέσβη της Γαλλίας και θα συναποφασίσουν ότι η χώρα τους πρέπει να αγοράσει το άγαλμα. Το να πεισθεί η Οθωμανική Πύλη να επιτρέψει το ταξίδι των δύο Γάλλων στη Μήλο γι’ αυτόν τον σκοπό αποδεικνύεται εύκολη υπόθεση. Οι Οθωμανοί δεν εκτιμούν καθόλου τη γλυπτική και δη τα αγάλματα.
Είναι ο υποκόμης ντε Μαρκέλους που έχει τη ρητή εντολή του Γάλλου προξένου να μη φύγει από το νησί χωρίς το άγαλμα της πανέμορφης γυναίκας. Βέβαια, όταν φτάνει στη Μήλο τον περιμένει μία δυσάρεστη εξέλιξη: το άγαλμα έχει περάσει στην κατοχή του δραγουμάνου Μουρούζη. Η υπόθεση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο και σημειώνονται επεισόδια μεταξύ Γάλλων, Τούρκων και Ελλήνων. Από τις συμπλοκές κερδισμένοι βγαίνουν οι Γάλλοι που καταφέρνουν να αποσπάσουν το άγαλμα και να το φορτώσουν στο πλοίο που τους περίμενε στο λιμάνι του νησιού. Η υφαρπαγή, βέβαια, έχει και τις απώλειες της. Κιβώτια πέφτουν στη θάλασσα, άλλα φορτώνονται σε λάθος πλοίο, αλλά οι Γάλλοι έχουν κρατήσει το βασικό: την Αφροδίτη. Ο Μουρούζης ξεσπά την οργή του στους τοπικούς άρχοντες, με πρόστιμα, μαστιγώσεις και άλλες οδυνηρές οικονομικές και σωματικές τιμωρίες, όμως το άγαλμα ήδη ταξιδεύει προς την αυλή του Λουδοβίκου του 18ου. Η Αφροδίτη ήδη από το 1821 ήταν μέρος της βασιλικής συλλογής του Λούβρου, πολύτιμο δώρο προς τον βασιλιά της Γαλλίας.
Μέχρι σήμερα, αποτελεί θολό ιστορικό σημείο το ακριβές καθεστώς κάτω από το οποίο η Αφροδίτη πέρασε σε γαλλική κατοχή. Άλλες πηγές αναφέρουν ότι ο Κεντρωτάς μόνο αφελής δεν υπήρξε και ότι δωροδοκήθηκε για να φύγει ομαλά το άγαλμα από το νησί. Και μαζί με αυτόν δωροδοκήθηκαν προεστοί και λοιποί τοπικοί άρχοντες για να συνεργαστούν. Σε άλλες πηγές ακόμη και το πραγματικό όνομα του συγκεκριμένου ανθρώπου αμφισβητείται, ωστόσο, αναφέρεται πότε ως στοιχείο και πότε ως κομμάτι των παράλληλων ιστοριών που συνοδεύουν τον μύθο του αγάλματος. Αραιοκατοικημένο νησί, φτωχό πολύ την εποχή εκείνη, πλούσιο, όμως, σε αρχαιότητες που ξεφύτρωναν σε αυλές και χωράφια, η Μήλος παρουσιάζεται ως πεδίο δράσης αρχαιοκάπηλων του καιρού, που μπορεί να έδιναν και κάποιο «μπαξίσι» για να εξασφαλίσουν στόματα κλειστά και χέρια συνεργάσιμα.
Σε κάθε περίπτωση, το μοναδικής ομορφιάς έργο έχει πλαστεί σε χωριστά τμήματα, τα δύο εκ των οποίων συνδέονται στους γλουτούς, στο σημείο που δημιουργούνται οι πτυχώσεις του ενδύματος της Αφροδίτης της Μήλους. Το αριστερό χέρι, το αριστερό πόδι, καθώς και το δεξί έχουν δημιουργηθεί επίσης χωριστά, ενώ τα μαλλιά της θεάς είναι πιασμένα με κεφαλόδεσμο, από τον οποίο ξεφεύγουν ελεύθεροι βόστρυχοι. Δεν είναι σαφές αν το 2,02μ. ύψους άγαλμα ήταν πολύχρωμο έργο. Δεν είναι, επίσης, βέβαιη η υπογραφή του δημιουργού της, αφού το έργο κατά κάποιες πηγές αποδίδεται στον γλύπτη Αγήσανδρο.
Είναι, όμως, με βεβαιότητα, από τα πια ξακουστά έργα της ελληνιστικής τέχνης, δεμένα με θρύλους, εικασίες και μύθους για τα τμήματα του κορμού που λείπουν, για τον τρόπο που βγήκαν από τη χώρα, για την καμία ελπίδα επιστροφής τους σ' αυτήν.
ΠΗΓΕΣ:
Χατζιδάκις Ιωσήφ, Η ιστορία της νήσου Μήλου, Έκδοσις Ενώσεως Μηλίων εν Αθήναις, Αθήνα, 1927
Μπαμπούνης Χάρης, Η Μήλος από την αρχαιότητα, Ένωσις Φίλων Αδάμαντος, 1993
