Η οικονομική κρίση βλάπτει σοβαρά την υγεία των Ελλήνων. Στα χρόνια των μνημονίων οι πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις αποδείχθηκαν καταλυτικές για την ψυχική υγεία μας αλλά και τη λειτουργία του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Αύξηση στην κατανάλωση των αντικαταθλιπτικών, σημαντική άνοδος των αυτοκτονιών, περικοπές στις υπηρεσίες υγείας και δύσκολη πρόσβαση σε αυτές για όλα τα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας αλλά και μια σειρά από καθημερινές βεβαιότητες που ανατράπηκαν. Ανεργία, οικονομική ανασφάλεια και αβεβαιότητα για ένα θολό μέλλον λειτουργούν συνδυαστικά στη συνεχή επιδείνωση της υγείας των Ελλήνων. Ποιοι είναι οι λόγοι που μας οδήγησαν σε αυτό το σημείο και τι χρειάζεται να κάνουμε για να διαχειριστούμε αυτή την κατάσταση; Ειδικοί από τον χώρο της υγείας αναλύουν και απαντούν.
Δρ Αθανάσιος Ν. Χαλαζωνίτης
Συντονιστής διευθυντής Ακτινολογικού Εργαστηρίου, διευθυντής Ιατρικής Υπηρεσίας και εκτελών χρέη διοικητή του Γενικού Νοσοκομείου της Αθήνας «Αλεξάνδρα»
«Πως θα μπορούσε κάποιος να συνδέσει την υγεία, η οποία είναι αγαθό που εξαντλείται με την πάροδο της ηλικίας των ανθρώπων, με την οικονομική κρίση που βιώνουμε όλοι στη χώρα μας από το 2010 και μετά; Ίσως θα ήταν καλύτερο, αντί απάντησης στο ερώτημα αυτό, να παραθέσω τις απόψεις μου για τη φροντίδα της υγείας, το μέσον, δηλαδή, για τη διατήρηση ή την καλυτέρευση της υγείας όλων των κατοίκων της Ελλάδας, παρά για την ίδια την υγεία, που άλλωστε είναι ο στόχος. Και μπορώ να παραθέσω τις απόψεις μου ως συντονιστή διευθυντή της οικονομικής κρίσης. Τι εννοώ; Απλώς ότι κρίθηκα να καταλάβω το αξίωμα του συντονιστή διευθυντή του Ακτινολογικού Εργαστηρίου του ΓΝΑ «Αλεξάνδρα» τον Σεπτέμβριο του 2009, δηλαδή στην αρχή της κρίσης. Η ακτινολογία εξαρτάται άμεσα από ιατρικά μηχανήματα υψηλής τεχνολογίας και από τους χειριστές αυτών. Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι με τα προγράμματα ΕΣΠΑ τα νοσοκομεία μας, σε μεγάλο βαθμό, εξοπλίστηκαν με σύγχρονες μονάδες απεικόνισης. Ωστόσο, οι μονάδες αυτές συχνά υπολειτουργούν, είτε λόγω έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού είτε λόγω μη επαρκούς συντήρησης. Τα συστήματα αυτά απαιτούν εξαιρετικά ακριβά συμβόλαια συντήρησης, τα οποία παύουν σταδιακά να υφίστανται, ως συνέπεια της οικονομικής κρίσης. Το γεγονός αυτό από μόνο του αποτελεί μείζον πρόβλημα που αντανακλά στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας.
Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι με τα προγράμματα ΕΣΠΑ τα νοσοκομεία μας, σε μεγάλο βαθμό, εξοπλίστηκαν με σύγχρονες μονάδες απεικόνισης. Ωστόσο, οι μονάδες αυτές συχνά υπολειτουργούν, είτε λόγω έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού είτε λόγω μη επαρκούς συντήρησης. Τα συστήματα αυτά απαιτούν εξαιρετικά ακριβά συμβόλαια συντήρησης, τα οποία παύουν σταδιακά να υφίστανται, ως συνέπεια της οικονομικής κρίσης. Το γεγονός αυτό από μόνο του αποτελεί μείζον πρόβλημα που αντανακλά στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας
Επίσης, στο κοντινό μέλλον θα είναι αδύνατος ο εκσυγχρονισμός ή και η αντικατάσταση των συστημάτων αυτών. Μοιραία, λοιπόν, θα αρχίσουμε σταδιακά υπολειπόμαστε σε σχέση με το εξωτερικό. Η τεχνολογία θα εξελίσσεται και εμείς εδώ θα αδυνατούμε, δυστυχώς, να την παρακολουθήσουμε. Η διάγνωση τώρα, μέσω της απεικόνισης, απαιτεί πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Το αυτό ισχύει και για την πρόληψη. Είναι βέβαιο, λοιπόν, ότι η οικονομική κρίση μεγάλωσε τις διαφορές στην πρόσβαση των υπηρεσιών υγείας γενικά, αλλά και ειδικά, μεταξύ των οικονομικά εύρωστων και των οικονομικά αδύνατων πολιτών. Στόχος μας θα πρέπει να είναι η δημιουργία ίσων ευκαιριών στην πρόσβαση υπηρεσιών υγείας, η κατά το δυνατόν άμβλυνση των διαφοροποιήσεων και η διατήρηση της παροχής αυτών σε επίπεδο αντίστοιχο με αυτό των λοιπών ευρωπαϊκών κρατών. Είναι εφικτό αυτό στην Ελλάδα της κρίσης; Προσθέστε, δε, το γεγονός ότι, σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιεύματα, περίπου 30 εκατ. ευρώ εκτιμάται ότι θα φθάσει το ετήσιο κόστος για την περίθαλψη 50-70.000 προσφύγων-μεταναστών. Τα πρώτα επίσημα δεδομένα που έχει αναλύσει το υπουργείο Υγείας δείχνουν ότι το ετήσιο κόστος ισοδυναμεί με τις δαπάνες λειτουργίας ενός νοσοκομείου 400 κλινών.
Είναι, όμως, όλα τόσο τραγικά; Η οικονομική κρίση έφερε μόνο προβλήματα στον χώρο της υγείας; Σίγουρα, τα προβλήματα πολλαπλασιάστηκαν. Αλλά κάποιοι από εμάς οδηγηθήκαμε σε αναζήτηση άλλων λύσεων, όπως στο δικό μας Ακτινολογικό Εργαστήριο, μετά την εγκατάσταση του συστήματος αρχειοθέτησης εξετάσεων (PACS) κόστους 150.000 ευρώ, που μέσα στους 10 μήνες λειτουργίας του πετύχαμε μείωση της δαπάνης των ακτινολογικών φιλμ κατά 50.000 ευρώ. Ακόμη, να αναφέρω την εγκατάσταση του υπερσύγχρονου ψηφιακού μαστογράφου και ψηφιακού υπερηχογράφου με ελαστογραφία, καθώς και την ανανέωση όλου σχεδόν του εξοπλισμού μας. Επίσης, πρέπει να αναφέρω την αύξηση του αριθμού των εξεταζόμενων ασθενών από 1.700 τον μήνα το 2010 σε 4.000 περίπου σήμερα. Να τονίσω ότι κάθε ημέρα εξετάζονται ανασφάλιστοι και δοκιμαζόμενοι συμπολίτες μας καθώς και πλείστοι αλλοδαποί, με ενημέρωση του λογιστηρίου των ασθενών και του γραφείου κίνησης. Τέλος, να επισημάνω τη μεγάλη αύξηση του αριθμού των εξεταζόμενων με τον θεσμό της ολοήμερης λειτουργίας του νοσοκομείου μας, γεγονός που οφείλεται στη μείωση της αγοραστικής ικανότητας των ασθενών, οι οποίοι εγκαταλείπουν τον ιδιωτικό τομέα, και στην ελάττωση του φαινομένου της προκλητής ζήτησης διαγνωστικών εξετάσεων. Συμπερασματικά, οφείλουμε, ειδικά τις ημέρες αυτές, να στηρίξουμε και να υπηρετήσουμε με συνέπεια το Εθνικό Σύστημα Υγείας και να δείξουμε τον δρόμο, ώστε η πολιτεία να ακολουθήσει. Στα χέρια μας είναι και ο εξορθολογισμός αλλά και η εξυγίανση στο χώρο της υγείας. Θα το τολμήσουμε;».
Δημήτρης Παπαδημητριάδης
MD, MS ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, MSc Διεθνούς Πολιτικής Υγείας
«Στην επιστήμη το αυτονόητο δεν είναι αρκετό όταν δεν έχει τεκμηρίωση. Μέσα από πολυάριθμες μελέτες έχει αποδειχθεί ότι τα προβλήματα στην ψυχική υγεία συσχετίζονται άμεσα με τις στερήσεις, τη φτώχεια, τις ανισότητες και άλλους κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο η οικονομική κρίση είναι περίοδος υψηλού κινδύνου για την υγεία των πληθυσμών, των ατόμων που νοσούν και των οικογενειών τους, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Χωρίς ψυχική υγεία, δεν έχουμε καθόλου υγεία. Η Ελλάδα δεν είναι η εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα. Σύμφωνα με τις δημοσιευμένες μελέτες που αφορούν τη χώρα μας, η πιθανότητα να νοσεί ένας άνθρωπος με μείζονα κατάθλιψη στη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης (2011) ήταν κατά 2,6 φορές μεγαλύτερη σε σύγκριση με τα χρόνια πριν από την κρίση (2008). Ενδεικτικά, στην αυγή της κρίσης, μεταξύ 2007 έως 2009, οι αυτοκτονίες στην Ελλάδα αυξήθηκαν κατά 17%. Την επόμενη διετία αυξήθηκαν περαιτέρω κατά 25% και στα έτη που ακολούθησαν δεν είχαμε πλέον καμία αμφιβολία ότι αντιμετωπίζαμε το υψηλότερο ποσοστό αυτοκτονιών που έχει καταγραφεί ποτέ. Ειδικά σε ό,τι αφορά στους άνεργους άνδρες παραγωγικής ηλικίας (20-59), οι μελέτες έχουν καταδείξει ότι για κάθε ποσοστιαία μονάδα (1%) αύξησης της ανεργίας, οι αυτοκτονίες αυξάνονται κατά 0,19 ανά 100.000 κατοίκους. Την ίδια στιγμή, έχουν διπλασιαστεί τα ποσοστά βίας, συμπεριλαμβανομένης της ενδοοικογενειακής, των ανθρωποκτονιών και άλλων μορφών παραβατικότητας, όπως η κλοπή.
Το ψυχολογικό στρες και η φτώχεια στην οικογένεια συνδέεται με τη σκληρή ανατροφή των παιδιών, την παιδική αντικοινωνική συμπεριφορά και άλλα προβλήματα της ψυχικής υγείας που εκδηλώνονται στην πρόοδο της ηλικίας.
Επίσης, την αύξηση της ανεργίας και της φτώχειας συνοδεύει η αύξηση των διαζυγίων, ένα πρόσθετο δείγμα της συνεχιζόμενης διάρρηξης του κοινωνικού ιστού. Σε κάθε περίπτωση, οι επιπτώσεις της ύφεσης είναι πολυσυστηματικές και πολυεπίπεδες. Για να καταλάβει ο αναγνώστης πόσο περίπλοκο είναι αυτό το φαινόμενο, έχει ίσως ενδιαφέρον να αναφερθώ σε αυτό το σημείο σε μια μελέτη Σουηδών συναδέλφων που συνέκριναν παραμέτρους στην ψυχική υγεία νεαρών ενηλίκων σε Ελλάδα και Σουηδία. Εκτός από τη μεγαλύτερη επίπτωση της κατάθλιψης, του άγχους και του αισθήματος απελπισίας, αυτή η μελέτη εντόπισε σημαντικά χαμηλότερα ποσοστά κορτιζόλης στους Έλληνες. Η κορτιζόλη είναι γνωστό ότι αυξάνεται σε οξείες καταστάσεις στρες, οπότε διεγείρεται έντονα ο άξονας υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων, αλλά όταν η έκθεση στα στρεσογόνα είναι μακροχρόνια, ο οργανισμός φαίνεται ότι οδηγείται μοιραία σε μια κατάσταση εξάντλησης και τότε αυτός ο άξονας καταστέλλεται μερικώς. Η υποκορτιζολαιμία συνδέεται με το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης, την ινομυαλγία και την οσφυαλγία. Μια μελέτη έχει καταγράψει την αύξηση στη χρήση φαρμάκων για γαστρεντερικές ενοχλήσεις σε εργαζόμενους, μολονότι η επικράτηση γαστρεντερικών νοσημάτων, όπως το πεπτικό έλκος και οι κολίτιδες, είχαν ελαττωθεί την περίοδο που έλαβε χώρα η έρευνα . Σε άλλη μελέτη καταγράφεται η αύξηση των επισκέψεων στα εξωτερικά ωτορινολαρυγγολογικά ιατρεία νοσοκομείων με ίλιγγο και εμβοές. Η εκτόξευση τέτοιων ψυχοσωματικών συμπτωμάτων αποδίδεται στην εργασιακή ανασφάλεια, και μάλιστα είναι ανάλογη των ετών που βρίσκεται κανείς στην ίδια δουλειά, οπότε και η αβεβαιότητα για το μέλλον είναι μεγαλύτερη γιατί αυξάνεται το άγχος σε ό,τι αφορά την πιθανότητα υποχρεωτικής συνταξιοδότησης ή δυσμενούς μετάθεσης.
Ομοίως, έχει καταγραφεί αύξηση στις διαταραχές του ύπνου και συγκεκριμένα μείωση της διάρκειας του ύπνου, αύξηση του ύπνου κακής ποιότητας με εφιάλτες, εφιδρώσεις, άπνοιες, αλλά και του αισθήματος υπνηλίας κατά τη διάρκεια της ημέρας. Κάπου εδώ στέκομαι με ιδιαίτερη περίσκεψη σε μια δημοσίευση αναφοράς περιστατικού από αθηναϊκό νοσοκομείο για έναν ασθενή με προχωρημένο καρκίνο του πνεύμονα που δεν προσήλθε έγκαιρα στους γιατρούς, από φόβο ότι θα έχανε χρόνο από τη δουλειά και θα έθετε σε κίνδυνο την εργασιακή του σχέση. Οι ασθενείς με χαμηλό εισόδημα έχουν εξαιρετικά μεγαλύτερο κίνδυνο σε σύγκριση με εκείνους που έχουν υψηλό εισόδημα για μια μεγάλη ποικιλία λόγων, όπως, για παράδειγμα, η πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Εξάλλου, η κατάθλιψη είναι γνωστό ότι διπλασιάζει από μόνη της τον κίνδυνο καρδιαγγειακών νοσημάτων. Επιπλέον, η απώλεια εισοδήματος συνήθως οδηγεί σε κακή διατροφή. Μολονότι στα χρόνια της κρίσης οι Έλληνες επέστρεψαν στις κουζίνες των σπιτιών τους και ενώ η ΕΛ.ΣΤΑΤ. δημοσίευσε την πτώση στην κατανάλωση πίτσας κατά 30%, σουβλακιού κατά 28%, fast food κατά 26% και έτοιμων σάντουιτς κατά 24%, η κατανάλωση των "υποχρεωτικών" πέντε μερίδων φρούτων και λαχανικών την ημέρα υποδιπλασιάστηκε.
Οι Έλληνες καταφεύγουν τώρα σε φθηνότερα, πλούσια σε ενέργεια, αλλά φτωχά σε θρεπτική αξία, συσκευασμένα τρόφιμα. Σύμφωνα με το Euromonitor, οι πωλήσεις των ζαχαρούχων σνακ στα σούπερ-μάρκετ έχουν αυξηθεί έπειτα από μια μακρά περίοδο υποχώρησής τους. Αυτό έχει τις δικές του επιπτώσεις, καθώς προάγονται οι διαταραχές του συναισθήματος, η υπέρταση, η παχυσαρκία, η καρκινογένεση αλλά και ο διαβήτης. Η κακή διατροφή, σε συνδυασμό με το χρόνιο στρες, την ασυνέπεια όσον αφορά τις φαρμακευτικές αγωγές για το σάκχαρο, που τώρα κοστίζουν περισσότερο λόγω των αυξήσεων στη συμμετοχή των ασφαλισμένων και της αδυναμίας χρήσης, για τον ίδιο λόγο, των ακριβότερων νέων θεραπειών, καθώς και η ελάττωση στη διενέργεια εργαστηριακών ελέγχων οδηγούν, για παράδειγμα, σε περισσότερα από ποτέ περιστατικά ανεπαρκώς ελεγχόμενου διαβήτη στα τμήματα επειγόντων. Την ίδια στιγμή αυξάνονται οι αγγειακές επιπλοκές της ασθένειας. Ωστόσο, η κρίση έχει επηρεάσει δυσμενώς πολλούς ακόμη επιδημιολογικούς δείκτες εξαιτίας της οικονομικής ασφυξίας στα προγράμματα προληπτικής και κοινωνικής ιατρικής. Για παράδειγμα, στη διάρκεια 2009-2011 η Ελλάδα γνώρισε άνισα υψηλή νοσηρότητα και θνησιμότητα από την επιβάρυνση διαφόρων επιδημιών μεγάλης κλίμακας, όπως η πανδημική γρίπη Α (H1N1) το 2009, η μεγάλη επιδημία του ιού του Δυτικού Νείλου (WNV), το ξέσπασμα ελονοσίας από Plasmodium vivax μεταξύ 2009-2011 και η μεγάλη έξαρση του ιού HIV στους χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών το 2011. Τα παιδιά υποφέρουν επίσης από τις συνέπειες. Σε όλη την περίοδο της ύφεσης σημειώνονται αυξήσεις στον υποσιτισμό των παιδιών, ακόμη και στη θνησιγένεια. Σύμφωνα με τη UNICEF, ένα 40% των παιδιών στην Ελλάδα ζουν σε συνθήκες φτώχειας, ποσοστό μεγαλύτερο από το αντίστοιχο άλλων, φτωχών περιοχών του κόσμου, όπως η Χιλή, η Τουρκία και το Μεξικό. Σε μια μελέτη, περισσότεροι από τους μισούς γονείς ανέφεραν τουλάχιστον μία αναβολή του προληπτικού εμβολιασμού των παιδιών τους και φαίνονται να αποφεύγουν ειδικά εκείνα τα εμβόλια που δεν αποζημιώνονται σε μεγαλύτερο ποσοστό. Άλλη μελέτη καταδεικνύει ότι 60% όλων των οδοντιατρικών προβλημάτων σε παιδιά έως 15 ετών είχαν αφεθεί χωρίς θεραπεία για τουλάχιστον ένα έτος, ενώ όλα σχεδόν (86,8%) τα παιδιά πέντε ετών που συμμετείχαν στην έρευνα υπέφεραν από οδοντικά προβλήματα, χωρίς να έχουν υποβληθεί σε καμία θεραπεία. Το αντίστοιχο ποσοστό για τους ενήλικες Έλληνες βρέθηκε 8%, σημαντικά μεγαλύτερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat. Εξάλλου, το ψυχολογικό στρες και η φτώχεια στην οικογένεια συνδέεται με τη σκληρή ανατροφή των παιδιών, την παιδική αντικοινωνική συμπεριφορά και άλλα προβλήματα της ψυχικής υγείας που εκδηλώνονται στην πρόοδο της ηλικίας. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τις ουσιαστικές υλικοφαρμακευτικές ελλείψεις (σημειώστε, παρακαλώ, ότι ως χώρα χρωστάμε πάνω από 1,2 δισ. ευρώ στους προμηθευτές μας) και την κλιμακούμενη πίεση των κοινωνικών φαινομένων που βρίσκονται σε εξέλιξη οδηγούν προοδευτικά τη δημόσια υγεία στην άβυσσο, χωρίς τις απαραίτητες πολιτικές εδώ και τώρα».
Τζίνα Χονδρού
M.Sc., ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια
«Αναμφισβήτητα, οι περισσότεροι από εμάς δεν νιώθουμε και δεν περνάμε τόσο καλά όσο πριν. Αλλά και οι διεθνείς επιστημονικές έρευνες δείχνουν πως σε περιόδους ύφεσης αυξάνονται οι αυτοκαταστροφικές και βίαιες συμπεριφορές, καθώς και τα ψυχικά νοσήματα. Ας δούμε όμως τέσσερις κατηγορίες προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε πλέον πιο συχνά από ποτέ:
Στρες και ψυχοσωματικά συμπτώματα. Η αβεβαιότητα και οι φόβοι οδηγούν συχνά σε κρίσεις πανικού και άλλες αγχώδεις διαταραχές. Παρουσιάζονται, επίσης, σωματοποιήσεις, δηλαδή το άγχος εκφράζεται σε ένα σωματικό σύμπτωμα, π.χ. δερματικό, πεπτικό, πονοκέφαλοι, αϋπνίες. Γενικά, γινόμαστε πιο επιρρεπείς σε οποιοδήποτε πρόβλημα υγείας, ειδικά σε όσα είχαμε ήδη προδιάθεση. Αυτό συμβαίνει γιατί οργανισμός μας βιώνει την κρίση ως παρατεταμένο στρες. Η σχέση στρες, διάθεσης και σωματικών συμπτωμάτων είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη.
Μειωμένη αυτοεκτίμηση. Τα οικονομικά προβλήματα, τα χρέη και η ανεργία δημιουργούν ντροπή, ανασφάλεια, ενοχές, αίσθημα μειονεξίας. Τα άτομα χάνουν την αίσθηση της προσωπικής τους αξίας. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι μέσης ηλικίας που αναγκάζονται να αλλάξουν καριέρα, να επανεκπαιδευτούν, να γίνουν πιο επινοητικοί, να δικτυωθούν. Βιώνουν κόπωση και απογοήτευση και πρώην αυτόνομοι, πετυχημένοι επαγγελματίες πλέον εξαρτώνται από τους γονείς τους. Έτσι, ναι μεν στρέφονται στην αυτογνωσία και στη διερεύνηση των δυνατοτήτων τους, αλλά υποφέρουν από αμφιβολία για το αν τελικά θα μπορέσουν ή το αξίζουν.
Η ανεργία και οι οικονομικές απώλειες κλυδωνίζουν τις σχέσεις και δημιουργούν και συναισθηματικές απώλειες. Το έντονο στρες για τα οικονομικά, που είναι βασικός παράγοντας διατήρησης της ηρεμίας στα ζευγάρια, ρίχνει την ερωτική διάθεση και τη διάθεση για κοινή δημιουργία, αυξάνει τους τσακωμούς και τους χωρισμούς.
Κατάθλιψη. Η κλινική (διαγνωσμένη) κατάθλιψη έχει σχεδόν τριπλασιαστεί σε σχέση με τα χρόνια πριν από την κρίση. Έχουν αυξηθεί η δυσθυμική διάθεση, η απάθεια, η παθητικότητα, η αίσθηση ματαιότητας, η «επίκτητη ανημπόρια» (η αίσθηση ότι δεν έχουμε έλεγχο των καταστάσεων, οπότε η προσπάθεια δεν έχει νόημα). Οι αναποτελεσματικοί χειρισμοί των πολιτικών και η αίσθηση ότι η διαφθορά είναι πολύ εκτεταμένη χειροτερεύει την ήδη πεσμένη διάθεση. Κάποιοι αντιδρούν βρίσκοντας νέα χόμπι κι ασχολίες. Άλλοι όμως, λόγω έντονου άγχους, αντιδρούν με ψυχολογικούς μηχανισμούς άμυνας κι έτσι συνεχίζουν συμπεριφορές που προσφέρουν μόνο προσωρινή ανακούφιση. Για παράδειγμα, κάνουν παράτολμες επενδύσεις ή αγορές και τελικά βουλιάζουν περισσότερο στην κατάθλιψη.
Δύσκολες προσωπικές σχέσεις. Η ανεργία και οι οικονομικές απώλειες κλυδωνίζουν τις σχέσεις και δημιουργούν και συναισθηματικές απώλειες. Το έντονο στρες για τα οικονομικά, που είναι βασικός παράγοντας διατήρησης της ηρεμίας στα ζευγάρια, ρίχνει την ερωτική διάθεση και τη διάθεση για κοινή δημιουργία, αυξάνει τους τσακωμούς και τους χωρισμούς. Διαλύονται ευκολότερα οι σχέσεις που βασίζονταν στο συμφέρον και οι ψεύτικες φιλίες. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως πλέον πολλοί Έλληνες γονείς εφήβων και νέων ενηλίκων ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να μεταναστεύσουν. Βέβαια, υπάρχουν και οι θετικές αλλαγές, όπως η αναζήτηση πιο ουσιαστικών σχέσεων. Καθώς, όμως, οι αναγκαστικές αλλαγές και τα νέα ξεκινήματα δημιουργούν έντονο στρες, γυρνάμε πάλι στην αρχή.
Επομένως, υποφέρουμε, μαθαίνουμε, επιβιώνουμε, αλλά με υψηλό κόστος. Επειδή η ζημιά στην ψυχοσωματική υγεία δύσκολα αντισταθμίζεται, ας μην παραιτούμαστε από τη διεκδίκηση μιας καλύτερης ζωής».
