H αφήγηση είναι πάντα το κεντρικό ζητούμενο - με τον τρόπο που ο Γιώργος Χειμωνάς έλεγε πως το μόνο χρέος που αναγνωρίζει σε κάποιον άνθρωπο είναι να αφηγηθεί μια ιστορία. Η διαπίστωση αυτή γίνεται ακαριαία και απρόσμενα, καθώς περιηγείται ο επισκέπτης στην αίθουσα του περίφημου μουσείου Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη, όπου φιλοξενείται η Συλλογή Βελιμέζη. Πρόκειται για τη συλλογή μεταβυζαντινών εικόνων Κρητικών ζωγράφων, η οποία ανήκει πλέον στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση και η οποία, μέχρι να φτάσει στη μόνιμη στέγη της, συνεχίζει το εντυπωσιακό της ταξίδι στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, με πρωτοβουλία και οργάνωση του Ιδρύματος Ωνάση.
Πέρα από το εικονογραφικό ενδιαφέρον, η συλλογή αποτελεί καμβά πολλαπλών διαλόγων και εξιστορήσεων. Κυρίως από τη στιγμή που μεταξύ των εικόνων που εκτίθενται στο χειμερινό ανάκτορο του Ερμιτάζ βρίσκεται και μια δημιουργία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, το «Πάθος του Χριστού - Πιετά με αγγέλους» (της περιόδου 1541-1567). Έργο-αιχμή στη δημιουργία τού καλλιτέχνη, αφού για πρώτη φορά εδώ αποτυπώνεται η χειρονομιακή γραφή και το ύφος που καθόρισαν τον διεθνή Ελ Γκρέκο. Εντοπίζουμε στοιχεία-προδρόμους του έργου που ανέπτυξε στην Ισπανία, όπως η «Αγία Τριάδα» στο αλτάρι του Santo Domingo el Antiguo στο Τολέδο. Αντιλαμβανόμαστε έτσι έναν πρώτο διάλογο (αυτόν της πρώιμης και μετέπειτα τέχνης του Ελ Γκρέκο), ο οποίος διευρύνεται καθώς αρχίζει η παράλληλη ή κυλιόμενη διήγηση ιστοριών μέσα από τη συνάντηση της Πιετά με άλλα πολύτιμα έργα που συναντάμε στις υπόλοιπες αίθουσες του Ερμιτάζ, όπως στην Πιετά του Βερονέζε (περίπου της ίδιας εποχής).
Το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου δεν επισκιάζει όμως τα υπόλοιπα που εκτίθενται απέναντι από την αίθουσα των βυζαντινών εικόνων του Ερμιτάζ - να μια ακόμη συνάντηση που εντοπίζει κανείς σε αυτή την έκθεση. Εξετάζει ο επισκέπτης την Παναγία Οδηγήτρια -το παλαιότερο ίσως έργο της συλλογής, από τα μέσα του 15ου αιώνα- με τον εικονογραφικό τύπο που καθιερώνεται στην παλαιολόγεια ζωγραφική, με το γοτθικό θέμα και τον χρυσό κάμπο της εικόνας και δεν μπορεί παρά να ανακαλέσει στη μνήμη του την Παναγιά Benois του Λεονάρντο ντα Βίντσι ή την Παναγιά Conestabile του Ραφαήλ, που εκτίθενται στις αίθουσες ιταλικής τέχνης του Ερμιτάζ.
Η αλήθεια είναι πως καθεμιά από τις 41 εικόνες της Συλλογής Βελιμέζη είναι μια κιβωτός νοήματος και ιστορικότητας, αφού, όπως σημειώνει ο διευθυντής του μουσείου Mικαήλ Πιοτρόβσκι, οι μεταβυζαντινές εικόνες συνομιλούν στο Ερμιτάζ με την αρχαιοελληνική κεραμική των ελληνικών παροικιών στον Εύξεινο Πόντο. Ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Παπαδημητρίου επεκτείνει αυτή την αφήγηση, τη λογική των ιστορικών συναντήσεων: «Έχουν άμεση σχέση με την Αρχαία Ελλάδα, όπως παρουσιάζεται μέσα από τις μινωικές τοιχογραφίες, με τις τοιχογραφίες της Βεργίνας και της Πομπηίας, τα ρωμαϊκά μωσαϊκά και τα πορτρέτα φαγιούμ, της εικόνες της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά κ.λπ. Ενσωματώνουν, επίσης, μια βαθιά πνευματική διαδρομή που άρχισε από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, συνεχίστηκε με τον Πλάτωνα, τους στωικούς, και συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας».
Hot to Τrotsky
Οι αφηγήσεις των 41 εικόνων της συλλογής δεν σταματούν εδώ. Υπάρχει για μια ακόμη φορά η επιβεβαίωση της συγκίνησης που φέρνει η συνάντηση του ελληνικού και του ρωσικού στοιχείου, ακόμη και πέρα από τον άξονα της Ορθοδοξίας - θυμηθείτε το περίφημο «η Αγία Ρωσία». Γι' αυτό το Μουσείο Ερμιτάζ μοιάζει σαν φυσικό σπίτι της συλλογής - ο διευθυντής του είχε πει σε ανύποπτο χρόνο: «Δεν ξέρω αν το Ερμιτάζ είναι το νούμερο ένα μουσείο του κόσμου, σίγουρα όμως δεν είναι το δεύτερο».
Σε αυτό το μουσείο, λοιπόν, σε αυτή την πόλη με την έντονη θρησκευτικότητα, αλλά με το 60% του πληθυσμού να αποτελείται από φοιτητές, ο επισκέπτης ανακαλύπτει μια νέα εικόνα που δικαιώνει ακόμη περισσότερο την απόφαση του Ιδρύματος Ωνάση να παρουσιάσει τη Συλλογή Βελιμέζη στην Αγία Πετρούπολη. Νέοι σαρώνουν την πόλη (ακόμα και καβάλα σε άλογα μεταμεσονύχτιες ώρες), κορίτσια με εξωφρενικά ψηλοτάκουνα από το πρωί στους δρόμους αγκαλιά με ξανθά αμήχανα αγόρια, goth ζευγάρια και luxury shopping στη Νevsky Prospect: ένα votka nation αποτελούμενο από τα «καυτά» παιδιά του Τρότσκι. Τα ίδια που συνάντησα στο Μοναστήρι του Αλέξανδρου, εκστατικά να προσεύχονται, σχεδόν σε στάση γιόγκα, με μαντήλες στο κεφάλι, να περιμένουν να προσκυνήσουν την εικόνα του αγίου. Παρά την αντίφαση των δυο εικόνων, αυτός είναι ο φυσικός τρόπος ζωής στην πόλη των νέων, των εκκλησιών των παστέλ αποχρώσεων (για να αποφεύγονται οι αυτοκτονίες, λόγω του σταθερά μουντού καιρού), στην πόλη όπου οι μεταβυζαντινές εικόνες Κρητικών ζωγράφων της Συλλογής Βελιμέζη βρίσκει τον δικό της, αδιαπραγμάτευτο χώρο.
