6.

Τα Κυκλώματα
Διαπλοκή και μίζες ακόμα και στις κηδείες.

Όταν ο Μαρίνος μου μίλησε για «μάστιγα στον χώρο» δεν αναφερόταν μονάχα στα νέα, άπειρα και πρόχειρα γραφεία που έχουν προκύψει αλλά και στη διασύνδεση των τελευταίων με τα λεγόμενα «κυκλώματα» που δρουν στα νοσοκομεία. Είναι μια πασίγνωστη ιστορία, την έχει αναδείξει η τηλεόραση – τσουβαλιάζοντας, όμως, στο ίδιο σακί όλα τα γραφεία τελετών. Όποιος ανατρέξει στις ιστοσελίδες που έχουν μερικοί σοβαροί εργολάβοι κηδειών θα διαβάσει τις προειδοποιήσεις για τα «κυκλώματα», προτρέποντας τον κόσμο, ακόμα και μέσα στο πένθος του, να προβεί σε καταγγελίες.

Το σύστημα είναι γνωστό και δοκιμασμένο: κάποιος νοσηλευτής γνωρίζει ότι σε ένα δωμάτιο νοσοκομείου ο ασθενής μετράει ώρες. Παραμονεύει για τη στιγμή του θανάτου και τότε προσεγγίζει τους συχνά εξουθενωμένους συγγενείς. Η μόνιμη επωδός είναι λίγο-πολύ γνωστή: αν οι συγγενείς δεν ξέρουν κάποιο γραφείο, μπορεί εκείνος να τους συστήσει έναν «ξάδελφό του», ο οποίος θα τους κάνει και καλύτερες τιμές...

Κάποτε, ο νοσηλευτής θα προσεγγίσει τον συγγενή και λίγο πριν από τον θάνατο, άλλες φορές, απλώς υποδεικνύει τους επίδοξους πελάτες σε υπάλληλο του γραφείου που τριγυρνά στους διαδρόμους του νοσοκομείου και ο τελευταίος αναλαμβάνει τα υπόλοιπα. Υπό μία έννοια, είναι ανακουφιστικό: κάτι τέτοιες στιγμές το μόνο με το οποίο δεν θέλεις να ασχοληθείς είναι με την κηδεία. Ωστόσο, λέγεται ότι ουκ ολίγες φορές έχει συμβεί, σε κάποια νοσοκομεία, συγγενείς που μόλις έχασαν τον άνθρωπό τους να βρεθούν ακόμα και μπροστά σε χειροδικίες μεταξύ νοσηλευτών για το «ποιος θα πάρει τη δουλειά», με αποτέλεσμα να κληθεί η αστυνομία. Όχι σπάνια, κάποια νοσοκομεία προέβησαν σε αυστηρές πειθαρχικές κυρώσεις, ακόμα και απολύσεις. Και είναι επίσης διαδεδομένο κάποιοι από τους απολυμένους νοσηλευτές να ανοίγουν τα δικά τους γραφεία κηδειών απέναντι ακριβώς από το νοσοκομείο όπου εργάζονταν. Κάποιοι, πάλι, ενώ εργάζονται ως νοσηλευτές, διατηρούν παράλληλα γραφείο κηδειών (αλλά στο όνομα της συζύγου τους ή κάποιου άλλου προσώπου). Τέλος, οι φήμες θέλουν τους νοσηλευτές που έχουν καλύτερη πρόσβαση σε ορισμένα γραφεία κηδειών να είναι οι υπεύθυνοι των νεκροθαλάμων (για ευνόητους λόγους...).

Ο κ. Τσακίρογλου επιμένει πολύ στην προσπάθεια που έχει καταβάλει η Ομοσπονδία να περάσει νομοσχέδιο βάσει του οποίου δεν θα μπορεί ο καθένας να ανοίγει γραφείο τελετών, αν δεν πληροί ορισμένους όρους και προϋποθέσεις. «Δεν ζητάμε να "κλείσει" το επάγγελμα, αλλά να τηρούνται κάποιοι βασικοί όροι, όπως γίνεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έχουμε καταθέσει πλήρες σχέδιο νόμου, αλλά οι κυβερνήσεις κωφεύουν. Με την παρούσα κατάσταση, έχεις τον πάσα ένα να ψάχνει να νοικιάσει νεκροφόρα την τελευταία στιγμή. Κάτι τέτοια επιβαρύνουν το κοινωνικό σύνολο και δυσφημούν εμάς».

7.

Η οδός Αναπαύσεως

Ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή στα νεκροταφεία.

Το παραεμπόριο και το «μαύρο» χρήμα είναι γνωστή ιστορία στον κόσμο των νεκροταφείων. Πέρα από τα οικονομικά, όμως, τα νεκροταφεία, έτσι κι αλλιώς, είναι ένας κρυφός, παράλληλος κόσμος. Και όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, τα νεκροταφεία είναι γεμάτα ζωή.
Ο σκηνοθέτης Άγγελος Γκοβότσος, μετά τα πολύμηνα γυρίσματα του τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ Οδός Αναπαύσεως (που σκηνοθέτησε μαζί με τη Νατάσσα Ξύδη για τη σειρά «Docville» της ΕΡΤ), το επιβεβαιώνει. «Αυτό που διαπίστωσα είναι ότι δεν είναι χώρος θανάτου αλλά ζωής. Κι επειδή είναι χώρος ζωής, οι άνθρωποι συχνά αδυνατούν να συμφιλιωθούν με την έννοια της απώλειας, ειδικά όταν μιλάμε για μάνες που έχουν χάσει παιδιά». Σε τέτοιες άτυχες μητέρες εστιάζει το ντοκιμαντέρ. Δεν υπάρχουν συνεντεύξεις, αλλά ο φακός παρακολουθεί την καθημερινή φροντίδα του μνήματος και ακούμε συζητήσεις ανάμεσα στην κυρία Μαρία και την κυρία Μαργαρίτα. Και οι δύο έχουν χάσει τους γιους τους. «Κερδίσαμε την εμπιστοσύνη τους και όλα έγιναν με την άδειά τους. Γενικά, είχαμε πάντοτε την άδεια του Δήμου Αθηναίων και της Δημοτικής Αστυνομίας, αν και συναντήσαμε εχθρότητα από τους υπαλλήλους του Νεκροταφείου και τους ιερείς. Μας έβλεπαν σαν τον Τριανταφυλλόπουλο, ότι πάμε να κλέψουμε τις ζωές τους. Ως ένα σημείο, τους κατανοώ απόλυτα».

Στην Οδό Αναπαύσεως αποτυπώνονται και μερικοί αλησμόνητοι χαρακτήρες, όπως ο «κύριος Μάνος», ο οποίος οργώνει με ένα τεφτέρι το Α' Κοιμητήριο προσπαθώντας να ερευνήσει τους βίους που κρύβονται πίσω από τα ονόματα που αναγράφονται στους τάφους. Αλλά, βέβαια, την παράσταση κλέβουν οι μάνες που φροντίζουν τα μνήματα των παιδιών τους. «Η πιο μεγάλη, η Μαρία, έχει χάσει άνδρα και γιο και τους έχει στον ίδιο τάφο» λέει ο Άγγελος. «Είναι κάθε μέρα εκεί, πρωί και απόγευμα. Η Μαργαρίτα έχασε τον γιο της σε μοτοσικλέτα και τρέμει στην ιδέα της επικείμενης εκταφής. Θεωρεί ότι το σώμα είναι σε έναν χώρο προστατευμένο και μπορεί να πηγαίνει και να του μιλάει, οπότε, αν γίνει εκταφή, θα χάσει αυτό το σημείο αναφοράς».

8.

Αποτέφρωση, εκταφή

Πόσο μακριά είμαστε από τη νομοθέτηση της αποτέφρωσης νεκρών στην Ελλάδα και η βέβηλη πράξη της εκταφής των νεκρών.

Το μακάβριο της εκταφής αποτελεί το σημαντικότερο κίνητρο για να προτιμάται η αποτέφρωση από την ταφή (ένα δεύτερο είναι ο φόβος της νεκροφάνειας...). Αυτό με διαβεβαιώνει ο κ. Αντώνης Αλακιώτης, πρόεδρος της Επιτροπής Για το Δικαίωμα της Αποτέφρωσης των Νεκρών στην Ελλάδα, εταιρείας αστικής μη κερδοσκοπικής, μέλος της Παγκόσμιας Οργάνωσης Αποτέφρωσης. «Η εκταφή είναι η πιο βέβηλη, ανίερη, βάρβαρη πράξη» λέει με ένταση. «Είναι ιεροσυλία κι εμείς την έχουμε κάνει καθημερινότητα με ό,τι μπορεί αυτό να σημαίνει για την ιερότητα του νεκρού και για τη συναισθηματική κατάσταση του συγγενούς, ο οποίος βιώνει έναν δεύτερο θάνατο. Οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας της Ελλάδος θα έπρεπε να ντρέπονται. Και δεν είναι καν παρόντες να βοηθήσουν συναισθηματικά τους ανθρώπους που υποφέρουν τη στιγμή εκείνη».

Η Επιτροπή Για το Δικαίωμα της Αποτέφρωσης των Νεκρών στην Ελλάδα συνεστήθη το 1996. Τελευταία επιθυμία του στενού φίλου του κ. Αλακιώτη και ζωγράφου Παύλου Μοσχίδη (αδελφού του ηθοποιού Γιώργου Μοσχίδη) ήταν να αποτεφρωθεί. «Αρκετά χρόνια πριν ο Παύλος είχε γίνει βουδιστής. Όταν όμως μου εξήγησε ότι θα ήταν μια οδύσσεια και ότι θα έπρεπε να ταριχευθεί για να μεταφερθεί σε ξένη χώρα η σορός του ώστε να αποτεφρωθεί, αποφάσισα ότι θα χρησιμοποιούσα τις πολιτικές γνωριμίες που είχα από τα φοιτητικά μου χρόνια, ώστε να γίνει νόμος στην Ελλάδα όπου επιτρέπεται η αποτέφρωση των νεκρών».

Το νομοθετικό πλαίσιο έχει μεν ολοκληρωθεί, η αποτέφρωση είναι νόμιμη στην Ελλάδα, αλλά δεν υπάρχει αποτεφρωτήριο. «Εδώ και καιρό είμαστε παγιδευμένοι σε μια προϋπόθεση στη χωροθέτηση που θέτει τα αποτεφρωτήρια εντός υφιστάμενων κοιμητηρίων ή σε επαφή με αυτά». Η Αττική έφτασε δύο φορές πολύ κοντά στο να χτιστούν αποτεφρωτήρια εντός κοιμητηρίων, αλλά και τις δύο φορές το ζήτημα μπλοκαρίστηκε από τοπικούς εκπροσώπους της Εκκλησίας.

Η Επιτροπή προσανατολίζεται τώρα στην ανέγερση αυτόνομου αποτεφρωτηρίου επί της εθνικής οδού Αθηνών-Λαμίας. «Δεν χρειάζονται πολλά στην Ελλάδα, ένα, δύο το πολύ. Και να είναι ανεξάρτητα. Οι τελετές να γίνονται στον ναό της ενορίας του θανόντος, να παρέχεται ο καφές και μετά όσοι θέλουν να πηγαίνουν στο αποτεφρωτήριο. Έχουμε όμως τύχει σε αυτήν τη μεταβατική κυβέρνηση, όπου δεν παίρνει κανένας καμία απόφαση για οτιδήποτε».

Αυτήν τη στιγμή, όσοι Έλληνες επιθυμούν την αποτέφρωση καταφεύγουν στη Βουλγαρία ή και τη Γερμανία. Στη Γερμανία, τα μηχανήματα υπερέχουν και οι υπηρεσίες είναι πιο αξιόπιστες, κοστίζει όμως πολύ περισσότερο η μεταφορά της σορού εκεί απ' ό,τι στη γειτονική Βουλγαρία. Κατά τον κ. Αλακιώτη, «το 2004 στη Βουλγαρία το αποτεφρωτήριο έπαιρνε περί τα 1.300 ευρώ. Τώρα έχει πέσει στα 860. Επιπλέον, απαιτούνται 1.500 ευρώ για τη μεταφορά, το φέρετρο, την ταρίχευση κ.λπ. Σύνολο, κάπου 2.500-3.500 ευρώ». (Για περισσότερες πληροφορίες: www.cremation.gr).

Η αποτέφρωση είναι ταυτισμένη στις συνειδήσεις των περισσότερων με τη διασπορά της τέφρας στη φύση και μία ένσταση που ακούγεται συχνά είναι ότι ο συγγενής δεν έχει ένα σημείο αναφοράς (μνήμα) που να τον συνδέει με τον νεκρό του. «Μα, η τεφροδόχος πρέπει να είναι δυνατά επισκέψιμη από κάποιον που θέλει να αφήσει λουλούδια, όπως σε ένα νεκροταφείο» διευκρινίζει ο κ. Αλακιώτης. «Στη Γερμανία έχουν γίνει έρευνες, σύμφωνα με τις οποίες, όταν ο συγγενής δεν έχει συγκεκριμένο σημείο αναφοράς με τον νεκρό του, προκύπτει ψυχολογικό κενό. Παράδειγμα, η ρίψη της τεφροδόχου στη θάλασσα. Στη Γερμανία χρησιμοποιούν συχνά υδατοδιαλυτή τεφροδόχο, από οικολογικό υλικό, η οποία διαλύεται στον βυθό (έχουμε συμπεριλάβει στη σχετική ελληνική νομοθεσία τέτοιες προϋποθέσεις). Την τελετή πραγματοποιεί ειδικό πλοίο μέσω του οποίου δίδεται στην οικογένεια η γεωγραφική συντεταγμένη, εγγράφεται στο ημερολόγιο του πλοίου, και όταν θέλει η οικογένεια να τελέσει μνημόσυνο, ξέρει πού να πάει».

Κατά τον κ. Αλακιώτη, σήμερα εν Ελλάδι κάπου 4.000 τεφροδόχοι βρίσκονται σε ντουλάπια σπιτιών, κάτι που απαγορεύεται στη Γερμανία. Επίσης, κάθε χρόνο έχουμε περίπου 700-1.000 αποτεφρώσεις Ελλήνων στο εξωτερικό. «Δεν έχει κάποιος παρά να εκφράσει αυτή την επιθυμία στους δικούς του. Ξέρω, βέβαια, την περίπτωση μιας κόρης που δεν αποτέφρωσε τον πατέρα της, ενώ της το είχε ζητήσει.

Ορισμένοι το βλέπουν ακόμα ως στίγμα. Η δική μου συμβουλή είναι, αν έχουν περιουσία κάποιοι, να το θέσουν ως όρο στα παιδιά τους: αν δεν τους αποτεφρώσουν, η περιουσία θα δοθεί σε φιλανθρωπικά ιδρύματα. Πάντως, οι νεότερες γενιές είναι πολύ πιο θετικές απέναντι στην αποτέφρωση. Και σας λέω, στην Επιτροπή Κοιμητηρίων του Δήμου Αθηναίων, όπου συμμετέχω, έχουμε συνεχή αιτήματα παράτασης της ταφής των ανθρώπων τους προκειμένου να καθυστερήσει η εκταφή. Οι Εβραίοι, οι Μουσουλμάνοι δεν δέχονται την εκταφή, σε αντίθεση με εμάς. Για ένα θέμα θα έπρεπε οι Έλληνες ιερείς να είναι φανατικοί και εκεί συμβιβάζονται». Όταν ρωτώ τον κ. Αλακιώτη αν ο ίδιος επιθυμεί να αποτεφρωθεί, μου λέει: «Έχω ζητήσει η τέφρα μου να διασπαρεί στη θάλασσα».

9.

Άλλες θρησκείες, άλλες κηδείες

Οι συνθήκες ταφής για ανθρώπους άλλων θρησκειών.

Όντως οι Εβραίοι και οι Μουσουλμάνοι δεν αποδέχονται την εκταφή. Το Γ' Κοιμητήριο περιλαμβάνει τμήμα για τους πολίτες ιουδαϊκού θρησκεύματος, όχι όμως και για Μουσουλμάνους. Και στην Αθήνα, όπως καλά γνωρίζουμε, ζούνε πλέον χιλιάδες πιστοί του Ισλάμ. Ο Γιουνούς Μοχάμεντ είναι Αφγανός, πρόεδρος του Ελληνικού Φόρουμ Προσφύγων. Εκπροσωπεί πρόσφυγες από το Αφγανιστάν, το Σουδάν, τη Σομαλία, το Ιράν, το Ιράκ και, τώρα, από τη Συρία. Μιλάει πολύ καλά ελληνικά – μάλιστα, τα διδάσκει σε παιδιά προσφύγων και μεταναστών. Μου εξηγεί ότι όταν ένας μουσουλμάνος πεθαίνει στην Ελλάδα, προσπαθούν να εντοπίσουν την οικογένειά του πίσω στην πατρίδα του για να στείλει τα χρήματα ώστε να μεταφερθεί η σορός εκεί και να ταφεί σύμφωνα με τη μουσουλμανική παράδοση.

«Συνεργαζόμαστε με γραφεία τελετών και αεροπορικές εταιρείες που από τα 3.500-6.000 ευρώ που είναι κανονικά το κόστος, μας το ρίχνουν στα 1.800, μεταφέροντας τη σορό μέσω Κατάρ ή Ντουμπάι και όχι μέσω Γερμανίας. Αν η οικογένεια δεν έχει, ως συνήθως, τα χρήματα, αναρτούμε ανακοινώσεις στα πολιτιστικά μας κέντρα στην Αθήνα για έρανο, αλλά μετά την κρίση είναι αδύνατον να βρεθούν αυτά τα χρήματα. Οπότε, με χίλια ευρώ, πάμε τους ανθρώπους μας στη Θράκη».

Όταν μίλησα με τον Γιουνούς, μου είπε ότι μόλις πριν από μία εβδομάδα είχαν έναν θάνατο. «Αναρτήσαμε τη φωτογραφία του νεκρού και την ταυτότητά του στην ιστοσελίδα μας και την είδε ο αδελφός του που ζει στην Αυστραλία. Αυτός έβαλε τα λεφτά να σταλεί η σορός στην Καμπούλ». Όπως μου είπε, ένα μεγάλο πρόβλημα είναι οι αταυτοποίητοι νεκροί, ιδίως όσοι πνίγονται προτού πατήσουν καν σε ελληνικό έδαφος. «Από τον Αύγουστο του 2012 έχουμε έναν νέο άνδρα στο ψυγείο του νοσοκομείου της Αλεξανδρούπολης (το οποίο, οφείλω να πω, μας βοηθά πολύ) και αν δεν βρούμε ποιος είναι, θα καταλήξει στα αζήτητα».

10.

Τα «αζήτητα»

Οι κηδείες γι' αυτούς που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα.

Άστεγοι, άποροι, άνθρωποι μόνοι που τυγχάνουν μιας υποτυπώδους ταφής, με έξοδα του νοσοκομείου σε συνεργασία με συμβαλλόμενα, ειδικά για τέτοιες περιπτώσεις, γραφεία τελετών: φθηνό φέρετρο, ο ιερέας ψάλλει πάνω από τον λάκκο και αυτό ήταν. Κατά κανόνα, τέτοιες ταφές γίνονται στο Γ' Κοιμητήριο, όπου υπάρχει και τμήμα για νεογέννητα και για βρέφη που έζησαν λίγες μόλις ημέρες. Όταν το αναζήτησα ένα μεσημέρι, διαπίστωσα ότι οι διάφοροι εργάτες στο Γ' Κοιμητήριο αναφέρονταν στο εν λόγω τμήμα με τον όρο «Τα μωρά». Έτσι μου το υπέδειξαν όταν βρέθηκα να ψάχνω τον χώρο στον οποίο ετάφη το νεογέννητο μιας Σομαλής που ζήτησε πολιτικό άσυλο στη χώρα μας το 2011.

Την ιστορία της Σομαλής μου αφηγήθηκε η Μαρία Καλδάνη, κοινωνική λειτουργός της ΜΚΟ «Άρσις». Η «Άρσις» δραστηριοποιείται στους νέους 15-25 ετών, στους νεαρούς παραβάτες και στις φυλακές ανηλίκων, αλλά τα τελευταία χρόνια άρχισε να παρακολουθεί παιδιά και νέους μετανάστες και πρόσφυγες, λειτουργώντας και ξενώνες (οι οποίοι, αυτήν τη στιγμή που μιλάμε, βρίσκονται σε αναστολή λειτουργίας, καθώς δεν έχει γίνει ακόμα η επόμενη προκήρυξη του σχετικού ευρωπαϊκού προγράμματος).

Η εν λόγω Σομαλή έφτασε έγκυος στη χώρα μας, ωστόσο το παιδί της γεννήθηκε νεκρό. «Εννέα μηνών, πλήρως σχηματισμένο βρέφος, αλλά νεκρό» λέει η Μαρία Καλδάνη. Όπως ήταν φυσικό, τέθηκε ζήτημα ταφής του βρέφους – αλλά, βέβαια, δεν υπάρχει μουσουλμανικό νεκροταφείο στην Αθήνα.

Τρεις ολόκληρες εβδομάδες αργότερα, το βρέφος ετάφη τελικώς σε ανώνυμο τάφο στο Γ' Κοιμητήριο. Δεν ειδοποιήθηκαν η μητέρα και οι υπεύθυνοι της «Άρσις», παρά κατόπιν εορτής. Υπεύθυνος της ΜΚΟ συνόδευσε τη γυναίκα στο νεκροταφείο, όπου τους υπέδειξαν έναν αριθμό καρφωμένο στο χώμα. «Ζητήσαμε το βρέφος να έχει τουλάχιστον όνομα και δεν ήταν εφικτό ούτε καν αυτό» λέει η Μαρία Καλδάνη.

Γιατί τρεις εβδομάδες όμως; «Κάθε νοσοκομείο περιμένει να συγκεντρωθούν πολλά νεκρά νεογέννητα και τα θάβουν την ίδια ημέρα, το ένα πλάι στο άλλο, οπότε η ημερομηνία ταφής αποφασίζεται την τελευταία στιγμή». Και η Μαρία Καλδάνη καταλήγει: «Για να μπορέσει να κάνει τον κύκλο του το πένθος, η γυναίκα αυτή έπρεπε να έχει σαφείς απαντήσεις ως προς τον θάνατο του παιδιού της και, βέβαια, να φροντίσει για την ταφή του. Την τελετή που θα ήθελε η ίδια να κάνει, προσωπικά, να πει δυο λόγια έστω, δεν την έκανε ποτέ, ούτε μπόρεσε να αποταθεί σε έναν άνθρωπο που ως μουφτής οργανώνει τις προσευχές τους στα αυτοσχέδια τζαμιά, εδώ στην Αθήνα. Δεν ήξερε στην πραγματικότητα αν το παιδί της ήταν εκεί όπου της έδειξαν. Πήγε μια φορά και δεν ξαναπήγε. Όμως, σε αυτά τα χώματα, εδώ στην Αθήνα, έχει αφήσει ένα παιδί αυτή η γυναίκα».

Μεταξύ των ανώνυμων νεκρών βρεφών του Γ' Κοιμητηρίου βρίσκονται και παιδιά Ελλήνων. Οι γονείς, είτε λόγω οικονομικής στενότητας είτε λόγω συντριβής από τον θάνατο πάνω στον τοκετό, συχνά αποφεύγουν οποιαδήποτε άλλη συναισθηματική ή πρακτική εμπλοκή και αφήνουν τα υπόλοιπα να τα αναλάβει το αρμόδιο νοσοκομείο.

Περπάτησα στο τμήμα με τα «Μωρά», στο Γ' Κοιμητήριο. Παρουσιάζει εικόνα εγκατάλειψης: φρεσκοσκαμμένοι τάφοι για μικρόσωμα κορμιά, με ταμπελίτσες με νούμερα καρφωμένες στο χώμα (131, 132, 133, 134, 135 κ.ο.κ.), πεταμένα παιδικά παιχνίδια, αρκουδάκια δεμένα πάνω σε πρόχειρους, ξύλινους σταυρούς, κουκλάκια και λερές κορδελίτσες, τέσσερις μικροί λάκκοι που έχασκαν ανοιχτοί και άδειοι (περίμεναν, άραγε, φορτίο εκείνη τη μέρα;). Στα μνήματα που έχουν μαρμάρινη πλάκα διαβάζεις το επώνυμο και δίπλα: «Αβάπτιστο», «Ημερών 1», «Ημερών 18», «Θηλυκό νεογέννητο». Σε λίγες, ελάχιστες περιπτώσεις, ένας φροντισμένος τάφος με όνομα και επίθετο και μερικές γραμμές σπαραγμού χαραγμένες στο μάρμαρο.

«Ζωές στα αζήτητα» όπως χαρακτηριστικά μου λέει η Δήμητρα Μακρυνιώτη, καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τους αποσιωπημένους θανάτους μεταναστών σε ένα χαντάκι στην Πέτρου Ράλλη το 2008 έως τον άστεγο που «μάσησε» η σκουπιδιάρα του Δήμου Αθηναίων τον Νοέμβριο του 2010, ορισμένες ζωές, στην εποχή της κρίσης και των νοσταλγών του ναζισμού, «χαρακτηρίζονται ως ζωές άξιες ή ανάξιες να βιωθούν. Συνεπώς, και ο θάνατος ως άξιος ή ανάξιος να αναγνωριστεί ως τέτοιος και να γίνει αντικείμενο πένθους».

Η Δήμητρα Μακρυνιώτη υπογραμμίζει την παράμετρο της «πολιτικής διαχείρισης της θνητότητας», μέσω της οποίας η σωματική κατάσταση τοποθετείται σε «πολιτισμικά και πολιτικά συμφραζόμενα, αναδεικνύοντας το σώμα σε τόπο υλοποίησης κυρίαρχων κανονικοτήτων, σύμφωνα με τις οποίες κάποια σώματα φαντάζουν ως αδιανόητα και ασύμβατα και γι' αυτόν το λόγο αποβάλλονται». Πάνω σε αυτό το τελευταίο, η Δήμητρα σχολιάζει: «Βλέπεις πια ζητιάνους να έχουν μια ταμπελίτσα που λέει "Είμαι Έλληνας, πεινάω". Κάποτε αυτό το "Είμαι Έλληνας" δεν χρειαζόταν. Μόνον ο Έλληνας είναι άξιος της ελεημοσύνης μας; Όλοι οι άλλοι, οι ξένοι, όχι; Τότε, δεν αξίζουν και μια ταφή. Αν δεν αξίζεις μια ζωή, θα έχεις έναν θάνατο που δεν θα αξίζει να μνημονευτεί καν. Αποκλείεσαι ακόμα και από το πένθος. Από την άλλη, έχουμε το σημείο της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου στα Εξάρχεια, το σημείο του τριπλού φόνου της Μαρφίν στη Σταδίου, το δέντρο του αυτόχειρα στο Σύνταγμα – η Αθήνα έχει αποκτήσει νέα σημεία "προσκυνήματος" διόλου ιδιωτικού αλλά συλλογικού, πολιτικού πένθους».

Η Οδός Αναπαύσεως των Γκοβότσου-Ξύδη κλείνει με την περιφορά του Επιταφίου μέσα στο Α' Κοιμητήριο. Έχω κάνει Επιτάφιο και Ανάσταση εκεί. Ακόμα και για έναν άθρησκο, το σούρουπο της Μεγάλης Παρασκευής εντός του Α' Κοιμητηρίου είναι μια υποβλητική στιγμή, μια προσωπική και την ίδια στιγμή συλλογική αφήγηση ανάμεσα στην παρουσία και την απουσία, το ορατό και το αόρατο.

Σε ένα δοκίμιό της η Δήμητρα Μακρυνιώτη (από το Περί θανάτου. Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας, που επιμελήθηκε η ίδια) γράφει: «Ανθρωπολογικές μελέτες φέρνουν στο φως τα δίκτυα συνάρθρωσης του κόσμου των ζωντανών με τον κόσμο των νεκρών. Εντοπίζουν τελετουργίες που διασφαλίζουν την ενεργητική παρουσία του πνεύματος των προγόνων στον κόσμο των ζωντανών, υποκαθιστώντας τη φυσική τους απουσία με την πνευματική τους παρουσία. [...] Σε αυτό το πλαίσιο η απουσία αποκτά μια ιδιότυπη υλικότητα, μετασχηματίζεται σε αφήγημα, και ως τέτοιο συνδιαλέγεται με την παρουσία».

Αφήγημα. Αυτό που τόσο έχουμε ανάγκη: ιστορίες. Κι αυτό που κρατάμε από κάθε άνθρωπο που χάνεται. Αλήθειες που διασώζονται εν είδει μυθοπλασίας, παραμυθίες που μας δίνουν μιαν (απατηλή;) αίσθηση συνέχειας. Υπό αυτό το πρίσμα, με τον εξοβελισμό του ίδιου του πένθους, εξοβελίζουμε αυτή την παραμυθία κι αφηνόμαστε σε ένα αφασικό παρόν. Καθώς ανακαλώ με τη μνήμη μου τους νεκροπομπούς να σηκώνουν όχι ένα ακόμα φέρετρο στους ώμους τους αλλά τον Επιτάφιο στο Α' Κοιμητήριο, επιστρέφω στην κουβέντα που είχα με τον ψυχαναλυτή Τάσο Δημόπουλο. «Παρά το εξατομικευμένο στοιχείο στις διάφορες περιπτώσεις και εμπειρίες, υπάρχει μία συλλογική ταυτότητα σήμερα στην οποία η απώλεια απλώς δεν είναι ενταγμένη ή είναι ενταγμένη μέσω ενός τραύματος, που μέσα από την άρνησή του ανακυκλώνεται σιωπηρά και διαρκώς. Όσοι αυτήν τη στιγμή ασχολούνται θεραπευτικά με το πένθος προσπαθούν να συμβάλλουν με τέτοιο τρόπο ώστε στη συνέχεια της ζωής σου το πρόσωπο που έχασες να πάρει τον χώρο του. Ο "συγχωρεμένος", δεν λέμε; "Συγχωρώ", "συν τω χώρω" δηλαδή. Η συγχώρεση αυτού του τύπου δεν μεταθέτει τα πράγματα κάπου αλλού, ενώ, αντίθετα, με την άρνηση της τραυματικής εμπειρίας, το πρόβλημα διαχέεται παντού».

Μία από τις τελευταίες ερωτήσεις που είχα απευθύνει στον Μαρίνο ήταν αν ο εργολάβος μπορεί να συναισθανθεί τον πόνο του συγγενή σε μια κηδεία. Με κοίταξε σκεφτικός. «Είναι κηδείες και κηδείες. Όλα αλλάζουν όταν είναι νέος άνθρωπος, ένα παιδί. Έχω πιάσει τον εαυτό μου να κλαίει. Και δεν προσπάθησα να κρυφτώ. Αλλά στα νεκροταφεία της Αθήνας, όταν γίνεται η μία κηδεία μετά την άλλη, δεν προλαβαίνεις να πενθήσεις».

Σύμφωνα με τον Τ. Δημόπουλο, η κρίση ανατάραξε αρκετά τα πράγματα, αλλά τα τελευταία 25-30 χρόνια υπήρξε όντως ένας λήθαργος. «Ακριβώς επειδή ζούμε μέσα στο εφήμερο και στον καταναλωτισμό, τελικά ζούμε χωρίς ιστορικότητα. Άρα δεν έχουμε αντίληψη του χρονικού ορίζοντα της εμπειρίας μας και της ζωής μας γενικότερα. Γι' αυτό έχει εξοβελιστεί ο θάνατος. Νομίζουμε ότι μπορούν τα πάντα συνεχώς να αναλώνονται και να αντικαθίστανται, ειδικά από τις γενιές τις δικές μας, που γεννήθηκαν από τη δεκαετία του '70 και μετά».

Καθώς οι νεκροπομποί περιφέρουν τον Επιτάφιο στο Α' Κοιμητήριο συνοδεία της μπάντας του Δήμου, κάποιες μεμονωμένες φιγούρες, γυναίκες συνήθως, σπεύδουν να πουν έναν τελευταίο λόγο στον οικείο νεκρό. «Τις βλέπεις να μιλούν κανονικά στους νεκρούς τους» λέει ο Τ. Δημόπουλος. «Ζούνε μαζί τους. Θα τις ακούσεις, όταν πηγαίνουν στο νεκροταφείο, να λένε, "πάω στον γιο μου", "πάω στη μάνα μου", "πάω στους δικούς μου". Αλλά όλοι δεν ζούμε με τις πλάνες μας; Τις φοβίες και τις ψευδαισθήσεις μας; Και πού θα ήμαστε χωρίς αυτές;».

«Εγώ ειμί γη και σποδός· και πάλιν κατενόησα εν τοις μνήμασι και είδον τα οστά τα γεγυμνωμένα και είπον· άρα τις εστι, βασιλεύς ή στρατιώτης, ή πλούσιος ή πένης, ή δίκαιος ή αμαρτωλός» όπως λέει ο Ιωάννης Δαμασκηνός στη Νεκρώσιμο Ακολουθία, «το τρυφερότατο αυτό κείμενο», κατά τον έγκριτο φιλόλογο Μιχάλη Ζ. Κοπιδάκη. Στο Α' Κοιμητήριο, η πομπή του Επιταφίου συνεχίζει ακόμα ανάμεσα στα μνήματα με τα αναμμένα καντήλια. Ξεκόβω για να περάσω από τον πατέρα μου και τη μητέρα μου. Βρίσκονται όλοι εκεί: μαζί με την Κατερίνα, που φέτος τον Ιούλιο κλείνει δέκα χρόνια, τον παππού και τη γιαγιά, τον Θάνο που αυτοκτόνησε στα 23 του, τον Τάκη που σκοτώθηκε από κατοχική νάρκη στα 13 του. Καθώς απλώνεται το σκοτάδι, η τελετουργία του Επιταφίου λήγει. Απομένει το φως των καντηλιών, οι θεόρατοι ίσκιοι των κυπαρισσιών, οι βουβές γάτες που κοιτούν παραξενεμένες.