Καθισμένος απέναντί μου, ο Μαρίνος ρωτάει αν με ενοχλεί το τσιγάρο. Βρισκόμαστε στο γραφείο του, στην αρχή της Συγγρού, και κουβεντιάζουμε. Του λέω ότι δεν με πειράζει ο καπνός.

Γόνος Μικρασιατών, μου εξομολογείται την αγάπη του στην ΑΕΚ και στον Απόλλωνα Σμύρνης (πρώην Αθηνών). Αργότερα μόνο η κουβέντα μας γυρνάει στο «τελευταίον μυστήριον»: τον θάνατο. «Είμαστε μια ανδροπαρέα, φίλοι από παλιά» μου διηγείται. «Όχι της δουλειάς, φίλοι. Βρισκόμαστε και πίνουμε τσίπουρα. Χρόνια τώρα. Κάποια στιγμή, ένας από την παρέα σήκωσε το ποτήρι κι ευχήθηκε στην υγειά εκείνου που θα πέθαινε πρώτος απ' όλους μας. Έγινε παράδοση αυτό. Ώσπου, κάποιος είπε ότι αλλιώς πρέπει να το κάνουμε. Για φανταστείτε, είπε, πόσο σκληρό θα είναι για εκείνον που θα μείνει τελευταίος από αυτό το τραπέζι. Είχε δίκιο. Από τότε, πίνουμε κάθε χρόνο στην υγεία εκείνου που θα πεθάνει τελευταίος από την παρέα· και μόνος».

1.

Τα Γραφεία Κηδειών
Υποδοχή νεκρών, ποιότητα φερέτρου και η ζωή ενός ιδιοκτήτη γραφείου κηδειών.

Ο Μαρίνος είναι εργολάβος κηδειών. Συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση, από παππού και πατέρα. «Τελετές Παπαγεωργίου. Έτος ιδρύσεως 1947» γράφει στην τζαμαρία του γραφείου. Καθώς συζητάμε, παρατηρώ την κλειστή πόρτα πίσω του. Υποψιάζομαι τι μπορεί να κρύβει. Το 2004 πέθανε ο πατέρας μου και με τον Βασίλη Πρινέα, επίσης παλαιό εργολάβο τελετών στο Παγκράτι, κανονίζαμε τα της κηδείας, όταν μου είπε «πρέπει τώρα να διαλέξετε φέρετρο». Με οδήγησε από μια παρόμοια πόρτα πλάι στο γραφείο του σε μια στενή αποθήκη. Βρέθηκα ξαφνικά περικυκλωμένος από φέρετρα, από το πάτωμα ως το ταβάνι, το ένα πάνω στ' άλλο, αλφαδιασμένα.

Εννοείται ότι όλα μου φαίνονταν ίδια. Δεν ήταν: οι τιμές ξεκινούσαν από τα 800 ευρώ κι έφταναν ακόμα και τα 5.000 ευρώ. Επέλεξα ένα φέρετρο των 1.200, το δεύτερο πιο φθηνό. Κι αν δεν κάνω λάθος, ήταν από ξύλο καρυδιάς.

«Ο εργολάβος εννοούσε ότι ήταν βαμμένο τύπου καρυδιάς» διευκρινίζει ο Μαρίνος. «Σπανίζουν πια τα μασίφ και κυριαρχούν οι απομιμήσεις, από MDF» προσθέτει. Με οδηγεί κι εκείνος στην πόρτα πίσω του ακριβώς, όπου όμως έχει μόνο ένα φέρετρο, κι αυτό διότι το κυρίως γραφείο του βρίσκεται στην Αχαρνών, εκεί όπου άνοιξε την επιχείρηση ο παππούς.

Γεννημένος στην Αρτάκη της Μικράς Ασίας, ο παππούς Μαρίνος ξεκίνησε προπολεμικά να εργάζεται ως οδηγός ιππήλατης νεκροφόρας. Ο εγγονός θυμάται ακόμα την άμαξα, παροπλισμένη πλέον, χωρίς τα άλογά της, σε μια αποθήκη. Η απασχόληση αυτή οδήγησε τον Μαρίνο τον γηραιότερο στην απόφαση να ανοίξει δικό του γραφείο τελετών. Επισήμως, το γραφείο φέρει ως έτος ιδρύσεως το 1947, όταν ανέλαβε ο πατέρας του Μαρίνου, «κι αφού ξεμπέρδεψε με τις πολιτικές διώξεις». Το 1984 ήρθε η σειρά του Μαρίνου του νεότερου.

«Από παιδάκι μεγάλωνα πλάι στις νεκροφόρες. Δεν με ενοχλούσε. Έγινε σιγά-σιγά. Μια μύηση. Έτσι συμβαίνει και σε άλλες οικογένειες εργολάβων. Συνήθως, αναλαμβάνει ο πρωτότοκος, όπως στη δική μου περίπτωση – αν και, πλέον, στον χώρο έχουν μπει και πολλές γυναίκες. Η κόρη μου, ας πούμε, παρότι έχει σπουδάσει κοινωνική λειτουργός, δεν το αποκλείει». «Βέβαια», καταλήγει ο Μαρίνος γελώντας, «συνήθως αναλαμβάνει το παιδί που δεν πολυπάει τα γράμματα». Στη δική του περίπτωση, όμως, αυτό δεν ισχύει: Γυμναστική Ακαδημία στη Ρουμανία, αργότερα σπουδές ψυχολογίας, πολεμικές τέχνες και σεμινάρια δημιουργικής γραφής στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Με τον Μαρίνο μπορείς να μιλήσεις για κυβιστική ζωγραφική και σοσιαλιστικό ρεαλισμό, για την ποίηση του Γιάννη Βαρβέρη. Όχι κι άσχημα για... «κοράκι».

Ο Μαρίνος χαμογελάει γλυκόπικρα. «Έχω υποστεί αυτόν το ρατσισμό» λέει. «Δεν θα βρεις εργολάβο που δεν θα σου πει κάτι τέτοιο. Από το σχολείο ακόμα. "Ο γιος του πεθαμενατζή", έλεγαν. Το κουβαλάς. Αλλά ο κόσμος έχει κι ένα δίκιο, ως ένα σημείο. Στον χώρο υπάρχουν πλέον πολλά "κοράκια". Οι λεγόμενοι "σαλταδόροι", οι "αλεξιπτωτιστές", που δεν σέβονται το πένθος σου. Πολλά νέα γραφεία κάνουν εξαιρετική δουλειά, ζηλεύω τον επαγγελματισμό τους, ωστόσο τα περισσότερα από τα καινούργια με κάνουν να ντρέπομαι για την ποιότητα των υπηρεσιών τους, αλλά κυρίως για τη συμπεριφορά τους. Παράδειγμα: κάποια νέα γραφεία κάνουν διαφήμιση την ώρα της τελετής. Ενώ πληρωνόμαστε για να προσφέρουμε τις υπηρεσίες μας προκειμένου να γίνει με σωστό τρόπο η τελετή, αυτά τη χρησιμοποιούν για να διαφημίσουν τη φίρμα τους. Βλέπεις στο τραπεζάκι για τις καθιερωμένες υπογραφές να φιγουράρει η φίρμα του γραφείου – και χωρίς να έχει ερωτηθεί η οικογένεια του θανόντος. Κιτς ταμπέλες και καρτούλες του γραφείου τελετών με ροδοπέταλα. Επίσης, η εκκλησία μάς παρέχει δύο εικόνες οι οποίες τοποθετούνται πάνω στο καπάκι του φερέτρου. Κάποια γραφεία, όμως, τοποθετούν τις δύο εικόνες σε στήλες, δεξιά κι αριστερά, πάνω στις οποίες αναγράφεται η φίρμα. Την ώρα της ταφής μπορεί να δεις υπαλλήλους να μοιράζουν χαρτομάντιλα με τη φίρμα γραμμένη. Και στο κυλικείο μπορείς να βρεις καρτούλες αφημένες στο σερβίτσιο «Σας ευχαριστούμε για τη συμμετοχή στο πένθος μας. Η οικογένεια» και από κάτω φαρδιά-πλατιά τη φίρμα και πάλι. Ένα συγκεκριμένο γραφείο κάνει κάτι άλλο: το καλοκαίρι μοιράζει νερά και τον χειμώνα ομπρέλες! Κάποιοι ξεχνούν ότι αυτή δεν είναι μια οποιαδήποτε δουλειά».

Αυτό είναι το μόνο βέβαιο: δεν είναι μια οποιαδήποτε δουλειά. Πάντως, γραφεία τελετών βρίσκονται σε αφθονία. «Όταν ανέλαβα το 1984», λέει ο Μαρίνος, «στην Αττική δεν ήμαστε παραπάνω από 150 γραφεία. Σήμερα είναι 450. Το 1984, ας πούμε, στο Λαύριο δεν υπήρχε γραφείο τελετών. Ούτε στο Μενίδι. Στα τρία γειτονικά νεκροταφεία, της Καλλιθέας, του Παλαιού Φαλήρου και της Νέας Σμύρνης, κάθε εβδομάδα είχαμε 2-3 κηδείες. Τώρα πια εκεί κάνω κάπου τρεις κηδείες τον χρόνο. Τότε, υπήρχαν λιγότερα από δέκα γραφεία στην περιοχή, σήμερα είναι τριπλάσια. Μόνο ο Βύρωνας και η Καισαριανή έχουν κάπου 25 γραφεία».

Όπως μου λέει ο Μαρίνος, δεν είναι μόνο τα νέα και, συχνά, τυχάρπαστα γραφεία τελετών, που φυτρώνουν σαν μανιτάρια εξαιτίας των οποίων έχει αλλάξει η δουλειά. Είναι και ο κόσμος, που «θέλει απλώς να τελειώνει». Μου διηγείται ότι όταν ο θάνατος συμβαίνει στο σπίτι, συχνά του τηλεφωνούν για να στείλει το κλιμάκιό του όσο το δυνατόν πιο γρήγορα για να πάρουν τον πεθαμένο μια ώρα αρχύτερα. «Λίγοι θα μου πούνε, "θέλουμε να περάσουμε λίγη ώρα μαζί του". Οι περισσότεροι βιάζονται. Κι όμως, ένα λεπτό πριν, μισή ώρα πριν, ήταν ο παππούς σου ή ο πατέρας σου, η μητέρα σου».

2.

Ο λεγόμενος «αποξενωμένος θάνατος»
Πώς πενθούμε σήμερα; Πόσο γρήγορα ξεπερνάμε τον θάνατο;

Είναι πασίγνωστο, βέβαια, ότι έχει μεταβληθεί η σχέση του ανθρώπου, ειδικά του ανθρώπου της πόλης, με τον θάνατο, με το πένθος και ειδικά με την εικόνα του νεκρού. Ήδη από το 1884, ο Δημήτριος Βικέλας έγραφε στο Νεκροταφείο των Αθηνών για ριζικές αλλαγές που χαρακτήριζαν τη σχέση και τη συμπεριφορά του μέσου Αθηναίου απέναντι στην ιδέα και στο γεγονός του θανάτου. «Ομολογώ», έγραφε ο Βικέλας, «ότι ως προς τα του ενταφιασμού των κεκοιμημένων, λυπούμαι ότι μετεβλήθησαν τα παλαιά μας έθιμα». Παλαιότερα «ο χωρισμός του θανάτου δεν ήτο διά τούτο ολιγώτερον πικρός, αλλ' όμως εφαίνετο κάπως μετριαζομένη η μεταξύ ζώντων και νεκρών απόστασις».

Ο Φιλίπ Αριές, στο μνημειώδες έργο του Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου, μιλά για μια πορεία του δυτικού ανθρώπου από τον «εξημερωμένο» σε έναν «ανεστραμμένο» θάνατο. «Υπάρχουν δύο τρόποι να μη σκεπτόμαστε τον θάνατο: ο πρώτος είναι αυτός του δικού μας, τεχνικού πολιτισμού, που αρνείται και απαγορεύει τον θάνατο. Ο άλλος είναι αυτός των παραδοσιακών πολιτισμών που δεν αρνούνται, αλλά αδυνατούν να σκεφτούν τον θάνατο με ένταση γιατί ο θάνατος είναι πολύ κοντά και παραμένει, εν πολλοίς, μέρος της καθημερινής ζωής».

Ο κ. Κώστας Τσακίρογλου, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Γραφείων Τελετών, ακούγεται ωστόσο κάθετος από το τηλέφωνο: «Κρίνοντας από τη δική μας εμπειρία ως επαγγελματιών, τίποτα δεν έχει αλλάξει στον τρόπο που πενθεί ο άνθρωπος. Απλώς, η ζωή στην πόλη επέφερε μια εγγύτητα μεταξύ των κατοίκων, συνεπώς δεν είναι δυνατόν, π.χ., στο διαμέρισμα να ξενυχτάς νεκρό και ο άλλος δίπλα να έχει πάρτι, να γιορτάζει ή να έχει κάποιον βαριά άρρωστο και να ξέρει ότι ένας τοίχος τον χωρίζει από τον νεκρό. Το πένθος είναι πάντα το ίδιο».

Όταν έθεσα την παραπάνω άποψη στον ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Τάσο Δημόπουλο, σχολίασε ότι «ο εργολάβος κηδειών έρχεται σε επαφή με τις πρώτες αντιδράσεις μετά τον θάνατο κάποιου προσώπου. Είναι τόσο σύντομο και άμεσο, που δεν θεωρείται καν στάδιο. Το τι κάνεις μετά το πρώτο σοκ, πώς το ζεις, είναι άλλη υπόθεση. Οπότε, θα έλεγα, υπό αυτή την έννοια, ο τρόπος που πενθούν οι άνθρωποι έχει υποστεί μεταβολές. Ειδικά ο δυτικός πολιτισμός, όπως έχει εξελιχθεί και η αστικοποίηση, δεν αφήνει πολύ χώρο για το πένθος. Σκέφτομαι ότι σε λίγα χρόνια μπορεί να μη μιλάμε καν για πένθος, αλλά απλώς και γενικώς για κατάθλιψη. Είναι ακραίο αυτό που λέω, βλέπουμε όμως ότι ακόμα και η παραμικρή ψυχική κατάπτωση μεταφράζεται από πολύ κόσμο σε "κατάθλιψη". Η έκφραση "είμαι θλιμμένος" τείνει να εκλείψει και παίρνει τη θέση της το "έχω κατάθλιψη". Μιλάμε, δηλαδή, για "ψυχιατρικοποίηση" της καθημερινής εμπειρίας. Βεβαίως, η εκτροπή μιας διεργασίας πένθους σε κλινική κατάθλιψη μπορεί να είναι συχνό φαινόμενο. Αυτά έχουν, επίσης, να κάνουν με διάφορες πολιτικές υγείας αλλά και με την αντίληψή μας πάνω στα πράγματα. Ακούμε, για παράδειγμα, ιστορίες που στο όνομα ενός υπερπροστατευτισμού αποφασίζεται να μην επιτραπεί σε έναν έφηβο να παρευρεθεί στην κηδεία του γονέα του. Πριν από μερικές δεκαετίες δεν υπήρχε θέμα να πει κάποιος "το παιδί μου να μην πάει στην κηδεία διότι θα τραυματιστεί ψυχικά". Από την άλλη, έχουμε παιδιά που χάνουν τον πατέρα τους και θέλουν την ημέρα της κηδείας του να συνεχίσουν κανονικά την καθημερινότητά τους, π.χ. να πάνε σχολείο κ.λπ. Εννοείται ότι αυτό πρέπει να γίνει σεβαστό, αλλά είναι μία τελείως διαφορετική κατάσταση αυτή από το να αποφασιστεί ερήμην του να μην πάει».

3.

Τα Έθιμα της Κηδείας
Κόλλυβα, στεφάνια, στολισμοί.

Πολλά έχουν αλλάξει στα ήθη και στα έθιμα του κόσμου» λέει και ο Δημήτρης Πάπιος, ιδιοκτήτης του ιστορικού ζαχαροπλαστείου με δίσκους μνημοσύνων, Αναπαύσεως και Τριβωνιανού γωνία. «Μερίδιο ευθύνης έχει και η Εκκλησία. Έχει απομακρυνθεί απ' τον κόσμο».

Όπως και ο Μαρίνος στον δικό του τομέα, έτσι και ο Δημήτρης Πάπιος συνεχίζει την παράδοση από παππού και πατέρα. «Ο παππούς ήταν ζαχαροπλάστης» μου αφηγείται. «Άνοιξε το πρώτο του μαγαζί, Αναπαύσεως 7. Η ειδικότητά του ήταν η καραμέλα και γύρω στα 1925-26 προμήθευε όλα τα καταστήματα των Αθηνών με τη δική του καραμέλα, κάτι άγνωστο τότε. Το 1939 ξεκίνησε να εργάζεται περιοδικά και στην επαρχία. Κάπου εκεί έμαθε την πολίτικη συνταγή με τα κόλλυβα. Την εποχή εκείνη, τα κόλλυβα τα έφτιαχναν στο σπίτι τους οι άνθρωποι. Μερικές φορές θα το δεις και τώρα να συμβαίνει αυτό, αλλά ο Δημήτριος Πάπιος ήταν που καθιέρωσε τα κόλλυβα να τα φτιάχνει το ζαχαροπλαστείο, μέσα στη δεκαετία του '40. Ουσιαστικά, συνδύασε τη ζαχαροπλαστική με τη μαγειρική, το βράσιμο του σταριού, προσθέτοντας ξηρούς καρπούς – αυτή ήταν η πολίτικη συνταγή. Το μυστικό στο βράσιμο, όμως, τη δική του πατέντα, κανένας μέχρι σήμερα δεν την έχει καταφέρει».

Ο Δημήτρης Πάπιος μου εξηγεί ότι ο στολισμός στα μνημόσυνα, κυρίως τα λουλούδια («οι κέντιες αρχικά, μετά τα χρυσάνθεμα και τώρα τα τριαντάφυλλα»), προστέθηκαν τη δεκαετία του '60 και στην ουσία είναι ένα πολιτισμικό δάνειο από τους Καθολικούς. Τα δε κόλλυβα, «τα λεγόμενα σπερνά, δεν είναι χριστιανικό έθιμο» τονίζει με έμφαση. «Είναι αρχαίο ελληνικό και το οικειοποιήθηκε η Εκκλησία. Είχε σχέση με τη μνήμη γενικότερα, όχι μόνο με τη μνήμη του νεκρού».

4.

Τα Κοράκια
Στον κόσμο αυτών που «σηκώνουν» τα φέρετρα.

Λίγο πιο κάτω από το μαγαζί του Δημήτρη Πάπιου, σε ένα καφενείο επί της οδού Αναπαύσεως, συναντώ έναν νεκροπομπό, ή, όπως τους λένε στην πιάτσα, έναν «φρακοφόρο». Είναι οι άνθρωποι που σε μια κηδεία μεταφέρουν στους ώμους τους τα φέρετρα. «Ο πιο λαϊκός όρος είναι "κοράκι"» μου λέει ο Θανάσης Κουτρούλης, πρόεδρος σήμερα της Ομοσπονδίας Εργατών Τελετών, ο οποίος εμφανίζεται έχοντας υπό μάλης τη Σύντομη ιστορία του κόσμου του Γκόμπριτς, ένα τεύχος του «Hot-Doc» και μια αθλητική εφημερίδα. Φορά σκούρο μπλε, κάζουαλ μπουφάν, από κάτω όμως διακρίνω τα ρούχα της δουλειάς: λευκό πουκάμισο, μαύρο παντελόνι, σιδερωμένα στην εντέλεια. «Γιατί σας λένε "φρακοφόρους";» τον ρωτώ και αμέσως γελάει. «Οι παλαιοί νεκροπομποί φορούσαν φράκα. Ε, έμεινε».

Ο Θανάσης μπήκε σε αυτήν τη δουλειά πριν από 21 χρόνια. Σήμερα είναι 48. Μπορεί να σηκώσει και δεκατρία φέρετρα μέσα σε μια μέρα. Όταν τον είδα όμως είχε μόνο μια κηδεία, στον Κόκκινο Μύλο. «Κάθε πρωί βγάζουμε βάρδιες» εξηγεί. «Συνεργαζόμαστε με τα γραφεία κηδειών και ξέρουμε κάθε μέρα τι να περιμένουμε». Ρωτώ αν ισχύει ότι το επάγγελμα είναι κλειστό. «Ίσως παλιά. Εγώ δεν είχα καμία σχέση, ούτε η οικογένειά μου. Είχα τελειώσει το λύκειο. Μετά έκανα πολλές δουλειές: οικοδομή, εργοστάσιο, μπουζούκια, μπαράκια, πλασιέ, μέχρι και ζιγκολό μου πρότειναν να γίνω. Ένας φίλος με τον οποίο συχνάζαμε στα ίδια στέκια ήθελε να με βγάλει στην πορνεία. Έμεινα, λοιπόν, άνεργος και μπήκα σε μια σχολή ταχύρρυθμης εκπαίδευσης του ΟΑΕΔ. Τεχνικός καυστήρων και λεβητοστασίων. Πήρα δίπλωμα και δούλεψα τέσσερα χρόνια σε μία εταιρεία με πολύ λίγα χρήματα. Όταν μου πρότειναν αυτήν τη δουλειά, ξαφνιάστηκα. Κάποιοι φίλοι κολλούσαν στο μακάβριο του πράγματος. Έφτυναν τα ρούχα τους. Στο μεταξύ, μόλις είχε λήξει μια μεγάλη σχέση με μια γυναίκα και ήμουν έτοιμος για όλα. Οπότε πήγα. Και μου δεν μου βγήκε σε κακό».

Ρωτώ τον Θανάση πόσα χρήματα βγάζει. «Προ κρίσης, έβγαζα 1.500 ευρώ τον μήνα, τώρα έχουμε πέσει στα χίλια. Αλλά αυτό κυμαίνεται ανάλογα με το σωματείο. Είμαστε έξι σωματεία. Εγώ ανήκω στο πιο οργανωμένο ίσως, τους "Αγίους Θεοδώρους". Αλλά λίγο- πολύ, εκεί είναι τα χρήματα. Βλέπεις, είμαστε αυτασφάλιστοι και μας παίρνει πολλά το ΙΚΑ, διότι έχουμε ανεβεί κλάση. Μετά ήρθε και η κρίση»...

Λέγεται ότι ο τρόπος ζωής των νεκροπομπών, τα ρούχα που φορούν, δείχνουν ότι βγάζουν πολύ περισσότερα χρήματα, μα είναι λογικό διότι η εμφάνιση είναι ουσιαστικό κομμάτι της δουλειάς τους. «Ράβουμε κοστούμια συστηματικά, είμαστε καλλωπισμένοι και κυρίως δίνουμε μεγάλη σημασία στη συμπεριφορά και στον σεβασμό. Κάποιος που δεν γνωρίζει οπωσδήποτε θα δυσκολευτεί να ξεχωρίσει τις λεπτές διαφορές από κηδεία σε κηδεία. Μόνο αν συμβεί κάτι ακραίο. Τώρα τελευταία όλα τα σωματεία έχουν θεαματικές αλλαγές κι έχω βοηθήσει σε αυτό ως πρόεδρος της ομοσπονδίας. Καλλωπισμός και συμπεριφορά, αυτά είναι τα δύο πιο σημαντικά. Δεν είναι δυνατόν ο άλλος να κλαίει δίπλα σου κι εσύ να καπνίζεις ή να χαχανίζεις. Δεν είναι μια οποιαδήποτε δουλειά αυτή που κάνουμε. Πετυχαίνουμε τον άλλο στην πιο δύσκολη στιγμή του».

Είκοσι ένα χρόνια, θα έχουν δει πολλά τα μάτια του Θανάση. Κουνάει το κεφάλι του με έμφαση. «Έχω κάνει την κηδεία του Ανδρέα Παπανδρέου, έχω κάνει και του νονού της νύχτας, του Καλαποθαράκου – έχω καλύψει όλη την γκάμα, έχω σηκώσει στους ώμους μου και τραβεστί. Τις προάλλες, στο Γ' Νεκροταφείο, η χήρα να θρηνεί, πόσο καλός ήταν ο άνδρας της, πόσα καλά έκανε για εκείνη και τα παιδιά – αλλά "κανόνιζες και την κουμπάρα", πετάει κάποια στιγμή. Παγώσαμε. Η κουμπάρα εκεί στο μεταξύ. Ο παπάς τα έχασε. Αλλά η χήρα συνέχισε. "Δεν πειράζει που την κανόνιζες, μας αγαπούσες". Ήθελε να το βγάλει από μέσα της η γυναίκα». Ο Θανάσης θυμάται κι άλλα. «Στου Ζωγράφου κηδέψαμε έναν μπουζουκόβιο. Πήγαν οι τραγουδίστριες κι άρχισαν να χύνουν σαμπάνιες στον λάκκο. "Τόσα χρόνια μας τις άνοιγες εσύ, τώρα σ' τις ανοίγουμε εμείς" έλεγαν. Έχουμε κηδέψει ανθρώπους συνοδεία μπουζουκιών. Έχω κάνει κηδείες και στην επαρχία. Η τελετή εκεί έχει διάρκεια και ουσία, τη ζούνε οι άνθρωποι. Εδώ είναι η μία κηδεία πάνω στην άλλη, ειδικά τώρα, με την κρίση».

5.

Πόσο κοστίζει μια κηδεία;
Τελετές στη Ελλάδα της κρίσης, παράξενες απαιτήσεις ή τα απολύτως απαραίτητα.

Εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, οι συγγενείς ζητούν τα στοιχειώδη πλέον από τα γραφεία τελετών. Έτσι, αν προ κρίσης μια μέση κηδεία κόστιζε γύρω στα 2.000 ευρώ, αυτήν τη στιγμή η τιμή έχει πέσει περίπου στο μισό. Διόλου τυχαία, έξω από το Γ' Κοιμητήριο είδα μια διαφημιστική ταμπέλα: «Κηδείες από 900 ευρώ. Ο καφές δωρεάν». Η αναφορά στον καφέ έχει τη σημασία της, καθώς το κόστος μιας κηδείας εξαρτάται πολύ από τον αριθμό των ανθρώπων που θα προσέλθουν στον «καφέ της παρηγοριάς».

Οι εργολάβοι έχουν ρίξει τις τιμές – για την ακρίβεια, όλοι σχεδόν που εργάζονται στον χώρο έχουν κάνει μειώσεις. «Οι δήμοι, όμως, αρνούνται ακόμα να μειώσουν τα δικαιώματα στα νεκροταφεία» τονίζει ο κ. Τσακίρογλου. Τα δικαιώματα είναι το τίμημα που πληρώνει ο πολίτης όταν νοικιάζει τάφο με την τριετία (μίνιμουμ χρόνος προκειμένου να ολοκληρωθεί η αποσύνθεση). Όπως έμαθα από διάφορες πηγές, ο φθηνότερος τάφος στο Γ' Κοιμητήριο κοστίζει 180-200 ευρώ τα τρία χρόνια. Ο αντίστοιχος τάφος στο Α' ανεβαίνει στα 1.500, το ίδιο και στο Β' Κοιμητήριο. Στου Ζωγράφου ενοικιάζονται τάφοι με 200 ευρώ, στον Κόκκινο Μύλο πάλι φαίνεται να ανεβαίνουν στα 800.

Μπορεί μια κηδεία να γίνει με ελάχιστο στολισμό ή χωρίς χορωδία, αλλά δεν μπορεί να γίνει χωρίς φέρετρο. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, στην πλειονότητά τους τα φέρετρα πλέον κατασκευάζονται από MDF και μερικά από τα καλύτερα φέρετρα κατασκευάζονται στην Ιταλία. Ο Μαρίνος μου λέει ότι, γενικά, η «ποιότητα κυμαίνεται ανάλογα με την τεχνική και τα μηχανήματα του κατασκευαστή», ενώ οι τιμές «παίζουν» από 800 ευρώ και άνω. Υπάρχει και ένα 10% περίπου που είναι μασίφ, από πραγματικό ξύλο – και έχουν πενταπλάσια τιμή: προτιμώνται από εφοπλιστές και βιομηχάνους. (Γενικά, στις τάξεις αυτές και η κηδεία παραμένει κάτι πολύ ακριβό: λιμουζίνες από τη Βουκουρεστίου και κονιάκ Ναπολεόν για μετά την κηδεία ή να καθυστερεί τρεις μέρες η κηδεία για έρθουν τουλίπες από την Ολλανδία...).

Η κρίση έχει επηρεάσει και τη δουλειά του Δημήτρη Πάπιου. «Εκεί που κάναμε δίσκους για 100 άτομα, τώρα γίνονται για 40-50». Υπόψη, ένας δίσκος μνημοσύνου στον Πάπιο, για 10 άτομα, κοστίζει γύρω στα 20 ευρώ. «Από κει και πέρα, μπορεί να αυξηθεί το κόστος ανάλογα με το τι ζητάει ο πελάτης».

Η δουλειά έχει μειωθεί και στα μαρμαράδικα. Ο Γιώργος Παλαμάρης δεν είναι μαρμαράς, είναι γλύπτης, με σπουδές στην Καλών Τεχνών της Αθήνας και στη σχολή της Τήνου, με συμμετοχή σε ομαδικές εκθέσεις, βραβεύσεις και συμμετοχές σε φεστιβάλ. Το εργαστήρι του βρίσκεται στον Γέρακα της Αττικής, συνεργάζεται όμως με πολλά μαρμαράδικα της οδού Αναπαύσεως. «Όταν ο πελάτης ζητάει κάτι πιο περίπλοκο, οι μαρμαράδες απευθύνονται σε γλύπτες» διευκρινίζει. Τον ρωτώ: υπάρχουν πελάτες που να ζητούν υπερβολές ως προς την αισθητική του τάφου τους; «Συχνά ακούμε τρελά πράγματα» αποκρίνεται. «Και όχι τόσο για τον τάφο κάποιου που έχασαν όσο για τον δικό τους. Προτού καν συμφωνήσουμε στο οικονομικό, αξιώνουν τον τάφο που θα σχεδιάσουμε γι' αυτούς να μην τον σχεδιάσουμε για κανέναν άλλο». (Προσωπική ανάμνηση: περιμένοντας στο γραφείο του κ. Καρυστηναίου, παλαιού μαρμαρά επί της οδού Αναπαύσεως, για να ζητήσω να χαράξει ένα ακόμα όνομα στο οικογενειακό μνήμα, εντός του Α' Κοιμητηρίου, ένα όχι και τόσο ηλικιωμένο ζευγάρι μπροστά μου σχεδίαζε τον κοινό του τάφο σαν να μιλούσε για το μελλοντικό σπίτι των ονείρων του...).

Ο Γ. Παλαμάρης υπογραμμίζει ότι «κάποιοι πελάτες μεγαλύτερης ηλικίας το θεωρούν υποχρέωσή τους, ότι δεν πρέπει να επιβαρύνουν τα παιδιά τους. Μου το έχουν πει ξεκάθαρα». (Ανάλογα, στον Μαρίνο έχουν ζητήσει να προπληρώσουν την κηδεία τους. «Έχουν κάπως αυξηθεί αυτές οι περιπτώσεις» μου λέει. «Έχω 3-4 περιπτώσεις τον χρόνο, εκεί που κάποτε δεν είχα καμία. Κάποιοι φοβούνται ότι θα τους παραπετάξουν τα παιδιά τους. Άλλοι το θεωρούν ηθικό καθήκον τους. Τους λέω, να σχεδιάσουμε πώς θέλετε την κηδεία σας, αλλά χρήματα δεν θα πάρω προκαταβολικά. Να πάτε να τα γλεντήσετε»).

Αν, πάντως, κάποιος σήμερα θέλει να αγοράσει τάφο στο Α' Κοιμητήριο, έχουν απομείνει ελάχιστοι προς πώληση. Στο λεγόμενο τμήμα «πολυτελείας» και σε εκείνα που βρίσκονται μετά την κεντρική είσοδο, μια «έκταση» 2x1,5 μ. κοστίζει πάνω από 40.000 ευρώ, ενώ μπορεί να φτάσει και τις 65.000 ή και 80.000 ευρώ. Όσο πάμε πιο πίσω, οι τιμές πέφτουν κάτω από 20.000 ευρώ και φτάνουν τα 6-7.000 ευρώ.

Σε ό,τι αφορά τη συντήρηση ή ανάπλαση ενός τάφου, οι τιμές έχουν μειωθεί. «Από τα 700 ευρώ, για μια απλή, στοιχειώδη μαρμάρινη πλάκα με χαλίκι γύρω γύρω, έχουν πέσει στα 250» λέει ο Γ. Παλαμάρης. «Ουσιαστικά, οι μαρμαράδες βγάζουν κάτι περισσότερο από τα έξοδά τους πλέον. Στο Γ' Νεκροταφείο οι μαρμαράδες παίζουν συχνά ξύλο για να κλείσουν μια δουλειά». (Περνώντας έξω από το Τρίτο, πράγματι πρόβαλε από ένα μαρμαράδικο ένας κύριος που με κάλεσε να μπω μέσα, όπως κάνουν οι ντυμένοι τσολιάδες στα «Βλάχικα» της Βάρης....) «Αφήστε που, συχνά, χρησιμοποιούν μάρμαρο από δεύτερο χέρι: μετά την εκταφή, σβήνουν το όνομα και ασπρίζουν το μάρμαρο. Πολύ συχνά, χωρίς να ενημερωθεί η οικογένεια». Ο Γ. Παλαμάρης μιλά επίσης για «κυκλώματα». «Συχνά, από το νοσοκομείο ακόμα, με το που πεθαίνει ο νεκρός, ένας νοσηλευτής "κλείνει" την κηδεία για ένα γραφείο τελετών και στη συνέχεια το γραφείο "κλείνει" και τον μαρμαρά».