Ο Καστοριάδης, πάντα ορμητικός ακόμα και στην απαισιοδοξία του για την πορεία των πραγμάτων, στοιχημάτιζε στην ικανότητά μας για δημιουργία. Φυσικά, ένας επαναστάτης όπως εκείνος (μην το ξεχνάμε αυτό, παρουσιάζοντάς τον ως θαυμαστή της αρχαίας δημοκρατίας που «αρέσει σε όλους») έβαζε μεγάλους στόχους: την αυτόνομη κοινωνία, το ξεπέρασμα όλων των μορφών εξάρτησης και χειραγώγησης των ατόμων, την πλήρη δημοκρατία όπως την ονόμαζε ο νέος Μαρξ πριν φτάσει στη λέξη «κομμουνισμός».
Δεν είναι απαραίτητο να υιοθετεί κανείς αυτό το σχέδιο. Έχει όμως σημασία να σώζεται πάντα κάτι από το πνεύμα της εμπιστοσύνης στη δημιουργικότητα των ανθρώπινων όντων, στη δυνατότητά τους για το καλύτερο. Πώς το έγραφε ο Ανδρέας Εμπειρίκος στην «Υψικάμινο»;
Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια. Υπάρχουν απειράκις ωραιότερα πράγματα και απ' αυτήν την αγαλματώδη παρουσία του περασμένου έπους. Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη.
Η δημιουργία δεν είναι αποκλειστική υπόθεση της καλλιτεχνικής κοινότητας ούτε κάτι προορισμένο για εξαιρετικές στιγμές επαναστατικής μεταμόρφωσης της ζωής. Η αναζωογονητική της αλήθεια παίζεται κάθε φορά που ένας άνθρωπος νιώθει λίγο πιο πλήρης επαγγελματικά, ερωτικά, συναισθηματικά ‒ παρά τα εμπόδια, τις οπισθοδρομήσεις και τα βάσανα.
Μην έχουμε όμως ψευδαισθήσεις: κι αυτός ο νέος χρόνος μπήκε κουβαλώντας το άλλο πνεύμα: τους σπόρους της διάψευσης, της δυσφορίας, της αίσθησης ότι, αντιθέτως, σε μεγάλο βαθμό έδαφος κερδίζει η χαμέρπεια. Πολύ λογικά, εξάλλου, είμαστε αλλεργικοί στον καταναγκασμό της αισιοδοξίας, αφού η «αισιοδοξία» έγινε ύποπτη από τον προηγούμενο αιώνα, όταν χρησίμεψε για περιτύλιγμα (κάθε λογής) καθεστωτικών ψεμάτων. Και σήμερα, ακόμα, μια καθ' υπαγόρευση αισιοδοξία γίνεται εργαλείο κυβερνητικής προπαγάνδας, όπως και χθες.
Χρειάζεται όμως ένα ελάχιστο εμπιστοσύνης για να διαπλεύσει κανείς την εποχή του δίχως να βουλιάξει. Ο διπλός πειρασμός αυτής της εποχής είναι αφενός η απόσυρση σε μια παράλληλη σφαίρα –σε απόσταση ασφαλείας από τις πολλές τοξίνες της ελληνικής ζωής– και από την άλλη το να προφητεύει κανείς χίλια δυο δεινά για να μην τον πιάνει απογοήτευση από την πιθανή ματαίωση σχεδίων και στόχων.
Με το να λες πως ούτως ή άλλως τα πράγματα θα πάνε χάλια εθίζεσαι στο θέατρο των καθημερινών διαψεύσεων. Πολιτικά, είναι ένας τρόπος επιβίωσης και αισθητικά μπορεί και να το απολαύσεις το τέχνασμα. Μόνο που είναι φτηνό και, εδώ που τα λέμε, δεν αντέχει στη σκληρή δοκιμασία της πραγματικότητας.
Ας το παραδεχτούμε, λοιπόν: μόνο η δημιουργία μπορεί να αντιμετωπίσει κάπως την καταστροφή της χαράς, την άπνοια νοήματος, τον μηδενισμό στις διάφορες παραλλαγές του. Έχουμε, όμως, παρεξηγήσει αρκετά την έννοια του «δημιουργού». Νομίζουμε πως αφορά μόνο τον καλλιτέχνη, τον καλλιτεχνίζοντα, τα ποιητικά εγώ. Πως είναι κάτι βαρύγδουπα καλλιεργημένο ή εκτός των συνηθισμένων παραμέτρων της ζωής.
Πως είναι, ας πούμε, μια αριστοκρατική ποιότητα. Όπως μπερδεύουμε τον πολιτισμό με το υπουργείο Πολιτισμού και τις ετήσιες πολιτιστικές δραστηριότητες «φορέων». Κάποιοι φιλελεύθεροι, πάλι, ταυτίζουν τον δημιουργό με τον παραγωγό πλούτου, με εκείνον που μπορεί να εμπορεύεται αποτελεσματικά τα χαρίσματα και τα ταλέντα του.
Χωρίς να αμφισβητώ πως υπάρχει και η εστέτ και η επιχειρηματική εκδοχή του δημιουργού, νομίζω πως είναι εκδοχές υπερβολικά περιοριστικές. Αφήνουν απέξω τις χαμηλές πτήσεις του καθημερινού, τη μικρο-ύλη των ανθρώπινων σχέσεων, την τέχνη της δημιουργίας από το τίποτα. Αφήνουν απέξω αυτό που συναντάμε, καμιά φορά, σε ανθρώπους που είναι ικανοποιημένοι με ό,τι φτιάχνουν, χωρίς αυτό να σημαίνει πως είναι τάχατες «συμβιβασμένοι».
Η δημιουργία δεν είναι, λοιπόν, αποκλειστική υπόθεση της καλλιτεχνικής κοινότητας ούτε κάτι προορισμένο για εξαιρετικές στιγμές επαναστατικής μεταμόρφωσης της ζωής. Η αναζωογονητική της αλήθεια παίζεται κάθε φορά που ένας άνθρωπος νιώθει λίγο πιο πλήρης επαγγελματικά, ερωτικά, συναισθηματικά ‒ παρά τα εμπόδια, τις οπισθοδρομήσεις και τα βάσανα. Με ψυχαναλυτικούς όρους, δημιουργία είναι ό,τι αντιστέκεται στον ευνουχισμό και στην απώθηση, προσφέροντας στον καθένα συγκεκριμένες στιγμές ελευθερίας και πλήρωσης.
Θα πει κανείς πως αυτό ηχεί σαν ψεύτικη παρηγοριά. Κάποιοι μπορεί και να σκεφτούν ότι αυτές οι παραβολές δημιουργικότητας είναι και στάχτη στα μάτια. Το αντίθετο όμως. Αν έχουμε μάθει κάτι στους σύγχρονους καιρούς ‒και με όλα τα πισωγυρίσματα και τις δυσάρεστες τροπές τους‒ είναι πως κάθε δημιουργία περιέχει κατάφαση και άρνηση. Δεν είναι μόνο το ένα, ούτε το άλλο χωρίς το πρώτο.
Και ο τρόπος να βελτιώνουμε το συλλογικό πλαίσιο της ζωής μας είναι μία από τις πιο ακριβές πλευρές της ανθρώπινης δημιουργίας. Είπαμε: όχι μόνο πίνακες ή τραγούδια, κείμενα ή τεχνολογικά αντικείμενα. Όχι μόνο παραγωγή πλούτου αλλά, ας μου επιτραπεί ο όρος, και παραγωγή νοήματος στη μικροσκοπική κλίμακα, στην επικράτεια των αφανών.
Είπαμε, άλλωστε: σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια.
