«Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει», λέει το γνωμικό και είναι αλήθεια ότι κάποιες λέξεις μπορεί να μας πληγώσουν βαθιά. Το βλέπουμε αυτό στη φορτισμένη ρητορική και από τις δύο πλευρές στη σύγκρουση που εκτυλίσσεται στο Ισραήλ και τη Γάζα και το ίδιο συμβαίνει στη γλώσσα των συγκρούσεων παντού στον κόσμο με τη χρήση όρων και χαρακτηρισμών που παρουσιάζουν ολόκληρες κοινωνικές ομάδες σαν υπανθρώπους.
Όσοι παρακολουθούν την τρέχουσα σύγκρουση στο Ισραήλ και τη Γάζα θα έχουν ακούσει φωνές και από τις δύο πλευρές να αναφέρονται η μία στην άλλη ως «ζώα» και «άγρια θηρία». Όταν αυτά λέγονται από στόματα πολιτικών ηγετών και σχολιαστών μπορεί αρχικά να φαίνεται ότι πρόκειται για σχήματα λόγου και εν θερμώ θεατρινίστικες υπερβολές.Μια σειρά έρευνες,όμως,δείχνουν ότι υπάρχουν λόγοι για τους οποίους οφείλουμε όλοι να είμαστε πολύ προσεκτικοί με τις λέξεις.
«Μισητές, περιφρονητέες είτε θεωρούμενες ως εχθρικές κοινωνικές ή εθνικές ομάδες περιγράφονται συχνά έτσι ώστε να απανθρωποποιούνται, είτε περισσότερο είτε λιγότερο απροκάλυπτα», λέει ο Nick Haslam, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης. «Υπάρχουν πολύ λίγες αποδείξεις ότι η απανθρωποποιημένη γλώσσα οδηγείεξαρχής σε βίαιη συμπεριφορά, όμως πολλά στοιχεία δείχνουν ότι τη συνοδεύει. Όσοι απανθρωποποιούν τους άλλους είναι σίγουρα πιθανότερο να τους κακομεταχειρίζονται».
Η χρήση ζωόμορφων χαρακτηρισμών, για παράδειγμα, έχει διαπιστωθεί ότι αυξάνει την προθυμία των ανθρώπων να υποστηρίξουν μια σκιώδη συμπεριφορά σύμφωνα με έρευνα της ψυχολόγου Florence Enock, ανώτερης επιστημονικής συνεργάτιδας της Ομάδας Διαδικτυακής Ασφάλειας του Ινστιτούτου AlanTuring και της συναδέλφου της Harriet Over από το Πανεπιστήμιο του Γιορκ.
Σε ένα πείραμα δημιούργησαν ένα σύνολο φανταστικών πολιτικών οργανώσεων και τις περιέγραψαν με διαφορετικούς τρόπους στους συμμετέχοντες στη μελέτη. Ορισμένες περιγραφές περιλάμβαναν λέξεις όπως «φίδια» ή «κατσαρίδες», ενώ άλλες περιλάμβαναν ανθρωπόμορφους αρνητικούς χαρακτηρισμούς. «Οι συμμετέχοντες που αξιολόγησαν τις οργανώσεις που περιγράφονταν με ζωομορφικούς όρους είπαν ότι ήταν πιο ανεπιθύμητες και είχαν μεγαλύτερη προθυμία να βλάψουν τα μέλη τους», λέει η Enock.
Η έρευνα για την απανθρωποποίηση πυροδοτήθηκε καταλυτικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι ψυχολόγοι προσπάθησαν να εξετάσουν πώς ολόκληροι πληθυσμοί θα μπορούσαν να οδηγηθούν σε πόλεμο και γενοκτονία. Τα απομνημονεύματα του Πρίμο Λέβι για την εποχή που κρατούνταν στο Άουσβιτς, αποτελούν ένα τρανό τέτοιο παράδειγμα. Πρόσφατη ανάλυσή τους από την Adrienne de Ruiter, επίκουρη καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών της Ουτρέχτης, διαπίστωσε ότι η συστηματική απανθρωποποίηση που ο ίδιος και πολλοί άλλοι υπέστησαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου λειτούργησε έτσι ώστε να τους στερήσει, στα μάτια των φρουρών τους, κάθε ηθικό κράτημα κατά της κακομεταχείρισης.
Αντί οι θύτες τους να τους αντιμετωπίζουν σαν ζώα ή τέρατα, τους έβλεπαν απλώς ως ανθρώπους β’ διαλογής.
Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν όρους όπως «αλλοτρίωση» (othering) και «το φαινόμενο της εξωτερικής/εσωτερικής ομάδας» (outgroup/ingroupeffect) για να μιλήσουν για το πεδίο όπου εμφανίζεται η απάνθρωπη γλώσσα.
Στην κοινωνική ψυχολογία, η «ισοπέδωση» της εξωομάδας υπαγορεύει ότι είναι πολύ πιθανό να βλέπετε τα μέλη μιας ομάδας διαφορετικής από τη δική σας ως έχουσα ενιαία χαρακτηριστικά. Με άλλα λόγια, «οι άλλοι» είναι όλοι ίδιοι, αντίθετα με εμάς που είμαστε όλοι διαφορετικά άτομα.
Σε μια απεικόνιση αυτού του φαινομένου, μια μελέτη του 2013 που διεξήχθη από ψυχολόγους του Πανεπιστημίου του Κεντ διαπίστωσε ότι όσο περισσότερο οι χριστιανοί συμμετέχοντες χρησιμοποιούσαν απάνθρωπες λέξεις για τους μουσουλμάνους, τόσο μεγαλύτερη ήταν η προθυμία τους να υποστηρίξουν βασανιστήρια μουσουλμάνων αιχμαλώτων πολέμου. Είναι ενδιαφέρον ότι, όταν οι ερευνητές εφοδιάζουν τους χριστιανούς συμμετέχοντες με ένα κείμενο για τη μουσουλμανική κουλτούρα που περιείχε λέξεις που περιγράφουν καθαρά ανθρώπινες ιδιότητες όπως «πάθος» και «φιλοδοξία», ήταν λιγότερο πιθανό να επιλέξουν αργότερα μια απάνθρωπη λέξη για να περιγράψουν τους μουσουλμάνους από ό,τι εκείνοι που εφοδιάστηκαν με ένα πιο ουδέτερο κείμενο. Ήταν,επίσης, λιγότερο πιθανό να υποστηρίξουν τη χρήση βασανιστηρίων.
Έτσι, όσο περισσότερο ακούτε μια ομάδα να περιγράφεται με απάνθρωπο τρόπο, τόσο πιο πιθανό είναι να την απανθρωποποιήσετε εσείς οι ίδιοι. Αυτό οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο. Αλλά μπορεί επίσης να εξαρτάται από το προσωπικό σας υπόβαθρο. «Οι άνθρωποι που είναι ψηλότερα στην κοινωνική κυριαρχία ή που θεωρούν την κοινωνική ιεραρχία επιθυμητή τείνουν να υποτιμούν περισσότερο άλλους ανθρώπους», λέει ο Nour Kteily, συνδιευθυντής του Ερευνητικού Κέντρου Επίλυσης Διαφορών στο Πανεπιστήμιο Northwestern του Ιλινόις.
Αναφέρειεπίσης μια μελέτη στην οποία ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να βαθμολογήσουν σε μια κλίμακα 0-100 πόσο εξελιγμένο θεωρούσαν κάποιον στο πλαίσιο μιας διάσημης αναπαράστασης που απεικονίζει την ανθρώπινη εξέλιξη. Διαπιστώθηκε ότι Δημοκρατικοί και Ρεπουμπλικάνοι πίστευαν ότι οι αντίπαλοί τους θα τους βαθμολογούσαν 60 μονάδες κάτω από το να θεωρούνται ακέραιοι άνθρωποι, ενώ στην πραγματικότητα τους τοποθετούσαν 20-30 μονάδες κάτω. Είχαν σωστά αντιληφθεί ότι τους είχαν υποτιμήσει αλλά υπερεκτίμησαν το πόσο.
Υπάρχουν επίσης πολλά παραδείγματα ζωόφιλων μισανθρώπων, επισημαίνει. Το να είσαι άνθρωπος ή ζώο ουσιαστικά δεν καθορίζει πόσο προστατεύεσαι ή κακοποιείσαι. «Δεν υπάρχουν πραγματικά στοιχεία που να δείχνουν ότι οι άνθρωποι διαθέτουνμια φυσική φροντίδα και ενσυναίσθηση ο ένας για τον άλλον», θα πει η Enock. «Στην πραγματικότητα, τα θύματακακοποιούνται ακόμα κι όταν οι δράστες έχουν πλήρη επίγνωση της ανθρώπινης φύσηςτους».Αυτό μπορεί να φαίνεται ως αντίφαση, αλλά υπάρχει κάτι πιο λεπτό.
Η ανάλυση των απομνημονευμάτων του Primo Levi από τον De Ruiter έδειξε πώς μια ομάδα ανθρώπων μπορεί ταυτόχρονα να αποανθρωποποιηθεί και να εξανθρωπιστεί. «Οι μελετητές φρονούν ότι οι μαζικές θηριωδίες, όπως οι σφαγές και οι γενοκτονίες, μπορούν να λάβουν χώρα μόνο αφού τα θύματα έχουν πρώτα απανθρωποποιηθεί», λέει.
«Ωστόσο, μια πιο προσεκτική ματιά στον τρόπο με τον οποίο οι φερόμενοι ως δράστες της απανθρωποποίησης αντιμετωπίζουν τα θύματά τους, αποκαλύπτει ότι οι πρώτοι δεν φαίνεται να θεωρούν πάντα τα δεύτερα ως κατώτερους ανθρώπους». Για την ίδια, η απανθρωποποίηση πρέπει να γίνει αντιληπτή ως κάτι πολύ ευρύτερο από τους ζωόμορφους χαρακτηρισμούς ή την αντικειμενοποίηση. Πάει πολύ πέρα από τη γλώσσα- είναι «μια θεμελιώδης ηθική παραγνώριση».
Η Enock συμφωνεί. Η μελέτη της που αναφερόταν σε φανταστικές πολιτικές οργανώσεις ζήτησε επίσης από τους συμμετέχοντες να τις αξιολογήσουν σε μια σειρά χαρακτηριστικών.
Όσοι περιέγραφαν μια ομάδα με ζωόμορφους χαρακτηρισμούς, έτειναν να θεωρούν ότι η ομάδα αυτή είχε λιγότερα θετικά χαρακτηριστικά, όχι όμως λιγότερη ανθρωπινότητα.
Η Emma Briant, αναπληρώτρια καθηγήτρια ειδήσεων και πολιτικής επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Monash της Μελβούρνης, το εντόπισε αυτό στη γλώσσα που χρησιμοποιείται στη σημερινή βία στο Ισραήλ και τη Γάζα. «Νομίζω ότι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό στη ρητορική που επιδιώκει να κάνει αποδεκτές τις επιθέσεις και τις δολοφονίες κατάαμάχων τόσο από τη Χαμάς όσο και από το Ισραήλ, είναι οι ισχυρισμοί ότι οι άμαχοι δεν είναι πραγματικά άμαχοι», λέει η ίδια. «Και οι δύο πλευρές έχουν προβάλει αυτόν τον ισχυρισμό. Το έκανε ηΧαμάς στο AlJazeera, υποστηρίζοντας ότι οι έποικοι στα κατεχόμενα εδάφη δεν είναι πραγματικά άμαχοι. Το Ισραήλ, πάλι,ταυτίζει επανειλημμένα τον παλαιστινιακό λαό με τη Χαμάς. Στην προπαγάνδα, η δημιουργία αντίπαλων στρατοπέδων τύπου «εμείς» και «αυτοί» προηγείται της ρητορικής της απανθρωποποίησης, οπότε «είμαστε ήδη προδιατεθειμένοι σε μια ιδεολογία αποκλεισμού και δυσπιστίας».
Η μελέτη της επίδρασης της απάνθρωπης γλώσσας έχει αντίκτυπο σε όλους. Κάθε στοιχείο της ταυτότητας κάποιου που μπορεί να θεωρηθεί μέρος μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων εμφανίζεται ως ύποπτο. Συμβαίνει και με τη μετανάστευση - μια μελέτη διαπίστωσε ότι οι συγκρίσεις των μεταναστών με παράσιτα ή ασθένειες οδηγούσαν σε πιο αρνητική προδιάθεση απέναντί τους. Μια άλλη αμερικανική μελέτη διαπίστωσε ότι όσοι έδειχναν φυλετική προκατάληψη απέναντι στους Λατίνους θα μπορούσαν να ενθαρρυνθούν να υποστηρίξουν τη χρήσηαπανθρωποποιημένης γλώσσας σε κέντρα κράτησης μεταναστών.
Κάτι ανάλογο παρατηρείται με το φύλο. Μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι η εστίαση στα σεξουαλικά χαρακτηριστικά ή τις φυσικές λειτουργίες των γυναικών οδηγεί στην αντικειμενοποίηση και την απανθρωποποίησή τους και ότι η σύγκριση των γυναικών με ζωώδη αρπακτικά μπορεί να ενθαρρύνειπερισσότερο κάποιον να σιγοντάρει σεξιστικές, μισογύνικεςσυμπεριφορές από ό,τι αν περιγράφονται ωςυποψήφια «θηράματα».
Υπάρχουν εντούτοις τρόποι να σταματήσουν οι άνθρωποι να αποανθρωποποιούν ο ένας τον άλλον. Η ενθάρρυνση θετικών εμπειριών επαφής μεταξύ διαφορετικών ομάδων ανθρώπων είναι μια λύση. Μια άλλη είναι οι εξανθρωπιστικές αφηγήσεις. «Γνωρίζουμε ότι ο εξανθρωπισμός συνδέεται με την ενσυναίσθηση. Όταν ακούςγια ανθρώπινες τραγωδίες, είναι πιθανότερο να επιδείξεις υψηλότερηενσυναίσθηση. Όταν ακούς για θανάτους ή δολοφονίες ως στατιστικά στοιχεία, αυτό είναι πολύ λιγότερο πιθανό να προάγει την ενσυναίσθηση», λέει ο Kteily.
Προσθέτει μάλιστα ότι, ειδικά όταν πρόκειται για μια σύγκρουση σε εξέλιξη, έχει ακούσει ιστορίες ανθρώπων που αρνούνται να αφήσουν τον πόνο και την αγωνία τους να χρησιμοποιηθούν έτσι ώστε να τροφοδοτήσουν περαιτέρω βία. «Άνθρωποι των οποίων τα ίδια τα μέλη των οικογενειών τους έχουν πέσει θύματα ομηρίας αρνούνται να προκαλέσουν τον ίδιο πόνο στην άλλη πλευρά", λέει. «Το να επιδεικνύεις ανθρωπιά ακόμη κι όταν εσύ ο ίδιος έχεις αντιμετωπίσει τεράστιο πόνο, σημαίνει ότι βλέπεις τους άλλους ως εξίσου ανθρώπους με ‘σένα».
Με στοιχεία από BBC.com
