Ό,τι άρχισε το 2004 στο Συνέδριο των Δημοκρατικών με μία ηλεκτροφόρα ομιλία του, τελειώνει αυτές τις μέρες μπροστά στις αμερικανικές κάλπες. Ο Μπαράκ Ομπάμα αποχωρεί από τον Λευκό Οίκο και τα δεδομένα είναι δύο. Πρώτον, είτε συμφωνούσε κανείς με τις πολιτικές του επιλογές από το 2009 έως σήμερα, είτε όχι, μπαίνει στη διαδικασία να παραδεχθεί ότι υπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος των ΗΠΑ που κατάφερε να διαφοροποιηθεί σημαντικά από τους προκατόχους του -και όπως φαίνεται κι απ' όποιον τον διαδεχθεί. Η ανάδειξη του στο κορυφαίο αξίωμα, τουλάχιστον δεν σήμαινε μπελάδες, ερεθισμένο λαϊκό αίσθημα και πόλωση.
Δεύτερον, υπήρξε ο πρώτος πολιτικός που -είτε αρέσει, είτε όχι- αντιμετώπισε ακριβώς αυτό το αξίωμα, όχι μόνο με όρους θεσμικής υπακοής, αλλά (και) με τους όρους και κυρίως στη γλώσσα που μιλούν και καταλαβαίνουν τα media σήμερα. Πολυφωτογραφημένος, προσιτός, άμεσος, με χιούμορ, αλλά και χωρίς να ξεχνά τις δέουσες αποστάσεις, ο απερχόμενος πρόεδρος των ΗΠΑ αντιμετώπισε τόσο τα παραδοσιακά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, όσο και τον online Τύπο (και τα social media, φυσικά) με ανακλαστικά πολιτικού της εποχής του. Και φυσικά προς το συμφέρον του και προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός ιδανικού προφίλ που μοιραία δημιουργεί βαθμό δυσκολίας για όσους από εδώ και μετά δεν θα μπορέσουν να βαδίσουν με την ίδια επικοινωνιακή χάρη στο μονοπάτι που χάραξε και -για να είμαστε ειλικρινείς- συνήθισε την κοινή γνώμη.
Το γεγονός ότι είναι ο πρώτος αφροαμερικανός που όχι μόνο αναρριχήθηκε στη θέση του Προέδρου των ΗΠΑ, αλλά και παρέμεινε 8 χρόνια στο "τιμόνι" της Πλανηταρχίας για τον σκεπτόμενο ακτιβισμό λέει πολλά.
Ωστόσο, αυτά αποτελούν υποσημειώσεις ή ακόμη καλύτερα παραπομπές για την Ιστορία, η οποία κρίνει τους πολιτικούς για το έργο, την αποτελεσματικότητα, τα όσα άφησαν πίσω τους και τα όσα κατάφεραν να αλλάξουν ή και όχι. Τι έκανε ο Ομπάμα, για το οποίο θα τον θυμάται η Αμερική, αλλά και ο κόσμος; Το γεγονός ότι είναι ο πρώτος αφροαμερικανός που όχι μόνο αναρριχήθηκε στη θέση του Προέδρου των ΗΠΑ, αλλά και παρέμεινε 8 χρόνια στο "τιμόνι" της Πλανηταρχίας για τον σκεπτόμενο ακτιβισμό λέει πολλά. Μόνο, όμως, στην περίπτωση που το έργο του για μειονότητες και συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών δεν αντιμετωπιστεί ως παρένθεση.
Από τα media κι από μία μεγάλη πλειοψηφία, όχι αποκλειστικά Αμερικανών πολιτών, ο Μπαράκ Ομπάμα θεωρείται αναμορφωτής του πολιτικού λόγου, μεταρρυθμιστής, ακόμη και επαναστάτης. Ήταν ο πρώτος Αμερικανός Πρόεδρος που μίλησε ανοιχτά για τα δικαιώματα της LGBΤ κοινότητας, ο μοναδικός που φιγουράρισε σε εξώφυλλο γκέι θεματολογίας υπερασπιζόμενος το δικαίωμα γάμου μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου και κυρίως ο μοναδικός που κινήθηκε έμπρακτα προς αυτή την κατεύθυνση, νομιμοποιώντας σε κάθε σημείο της χώρας αυτούς τους γάμους με απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ.
Τι διόρθωσε, όμως, σε επίπεδο διατλαντικών σχέσεων και τι πολιτικούς λογαριασμούς άφησε ανοιχτούς και ανεξόφλητους για τον επόμενο ένοικο του Λευκού Οίκου; Τι πλαίσιο αφήνει πίσω του για τον επόμενο πρόεδρο των ΗΠΑ που καλείται να λειτουργήσει σε ένα διεθνές περιβάλλον, απείρως πιο σύνθετο από αυτό που ο ίδιος βρήκε το 2008; Και παρά τα όποια λάθη και τις παραλείψεις τελειώνει μαζί του μια εαρινή περίοδος για τις ΗΠΑ; Ο δρ. Κωνσταντίνος Φίλης, Διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων φωτίζει κάποια από τα βασικά σημεία της πολιτικής του Μπαράκ Ομπάμα και εξηγεί τις νίκες, τις εκκρεμότητες, τα σφάλματα και τις επισφάλειες που οι ΗΠΑ - και ο κόσμος- καλούνται να αντιμετωπίσουν μετά την 8η Νοεμβρίου.
Obamacare και Αμερικανική οικονομία
"Το Obamacare, η μεταρρύθμιση στον τομέα της υγείας είναι αναμφίβολα η σημαντικότερη παρακαταθήκη του απερχόμενου Αμερικανού προέδρου. Με δεδομένο ότι είχε απέναντι του ένα εχθρικό Κογκρέσο, λόγω συσχετισμών, παρά τις σοβαρές παραχωρήσεις προς τις φαρμακευτικές εταιρείες, κατάφερε να προωθήσει ένα νόμο προστασίας των οικονομικά ασθενέστερων και περιθωριοποιημένων πολιτών. Υπό προϋποθέσεις, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για αυτούς με εισόδημα κάτω των 15 χιλιάδων δολαρίων είναι δωρεάν, ενώ σημαντικές είναι οι ελαφρύνσεις ανάλογα την κλίμακα απολαβών.
Από εκεί και πέρα, η οικονομική του πολιτική κρίνεται σε γενικές γραμμές ως επιτυχημένη. Έλεγξε την ανεργία, δημιούργησε νέες θέσεις εργασίας, «έκοψε» χρήμα για να θωρακιστούν οι ΗΠΑ έναντι της οικονομικής κρίσης, ωστόσο, δεν περιόρισε –αντιθέτως ενίσχυσε- το «υδροκέφαλο» κράτος και αφήνει το χρέος στα 19 τρις δολάρια, σχεδόν 10 τρις περισσότερο από το 2008. Στη λογική του Ομπάμα, «όχι στη λιτότητα, ναι στην ανάπτυξη» το υψηλό δημόσιο χρέος δεν αποτελεί απαραίτητα πρόβλημα (οι συνέπειες, αν δεν είχε επέμβει εγκαίρως η Κεντρική Τράπεζα θα ήταν οδυνηρές), εντούτοις, αυτή η πραγματικότητα δημιουργεί δεδομένες δυσκολίες στον/στην διάδοχο του. Επίσης, η οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων ετών υπήρξε αναιμική, αν και τα στοιχεία για το τρίτο τρίμηνο του 2016 δημιουργούν μία συγκρατημένη αισιοδοξία για τη συνέχεια. Πάντως, η αμερικανική οικονομία δεν έχει ακόμη ισχυροποιηθεί σε απόλυτο βαθμό, μετά την κρίση του 2008.
Καλούμενος να συνεργαστεί με ένα ελεγχόμενο από τους Ρεπουμπλικάνους Κογκρέσο, δεν επέτυχε σχεδόν αυτονόητα πράγματα, όπως τον διορισμό δικαστή στο Ανώτατο Δικαστήριο. Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσε να είχε καταφέρει περισσότερα στη νομοθέτηση υπό ευνοϊκότερους συσχετισμούς. Υπήρξε αρκετά εγκρατής, ίσως περισσότερο διστακτικός από ότι έπρεπε, και δεν ξόδεψε κεφάλαια σε πολέμους".
Εκκρεμότητες σε διατλαντικές συμμαχίες
"Η μεγαλύτερη εκκρεμότητα είναι αναντίρρητα η Συρία και η αποσταθεροποίηση στο μέτωπο της Μέσης Ανατολής. Οι αμερικανικές δυνάμεις αποχώρησαν πρόωρα από το Ιράκ -αποτελούσε υπόσχεση που ο Ομπάμα θέλησε να εκπληρώσει-, επιτρέποντας την ανάπτυξη ριζοσπαστικών στοιχείων, από τα οποία γεννήθηκε το Χαλιφάτο. Επίσης, δεν προβλέφθηκαν οι αραβικές εξεγέρσεις, πολλώ δε μάλλον δεν εκτιμήθηκε σωστά ο αντίκτυπος τους, ενώ η Ουάσιγκτον επένδυσε σε ένα μετριοπαθές Ισλάμ που ακόμη αναζητείται. Επακόλουθα, δεν απετράπη η δημιουργία συνθηκών αστάθειας και αποτυχημένων κρατών σε μία μεγάλη γεωγραφική ακτίνα, επιβεβαιώνοντας πως έχουμε εισέλθει σε μία φάση όπου η κυριαρχία των ΗΠΑ εμπεριέχει πολλούς αστερίσκους. Πλέον, είτε η εμπλοκή της Ουάσιγκτον έχει καταστεί πιο επιλεκτική, είτε απαιτείται η συνεργασία με άλλες δυνάμεις (εκτός Δύσης) για να πρωθηθούν τα συμφέροντά της.
Στο μέτωπο της Ρωσίας, η δύσκολη «χημεία» Ομπάμα - Πούτιν και η επικράτηση των γερακιών εκατέρωθεν κλόνισαν τις σχέσεις, παρά τις προσπάθειες εξεύρεσης κοινού βηματισμού στη Συρία. Ο Αμερικανός πρόεδρος πιστώνεται την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων με την Κούβα και την επίτευξη συμφωνίας γύρω από το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν -κόντρα σε ισχυρές αντιστάσεις. Αντιπαρατέθηκε με τη Σαουδική Αραβία και τον Νετανιάχου -όχι, όμως, και το Ισραήλ συνολικά-, ωστόσο, δίστασε να τραβήξει το σχοινί. Εξίσου, απέφυγε να τεθεί αντιμέτωπος με την Κίνα, η οποία έχει εντείνει την προβολή των θέσεων της στη Νότια Κινεζική Θάλασσα. Παρόλα αυτά, οι ΗΠΑ ενίσχυσαν τον φιλοαμερικανικό άξονα στην περιοχή, αν και η έσχατη στροφή των Φιλιππίνων προς την πλευρά του Πεκίνου τον αποδυναμώνουν. Στη Λατινική Αμερική, χάρις στην κατάρρευση του «σοσιαλίζοντος» μοντέλου, με χώρες όπως η Βραζιλία και η Βενεζουέλα να κατακρημνίζονται, δεν κατέστη δυνατή η ανάπτυξη ενός εναλλακτικού έναντι της Ουάσιγκτον υποδείγματος.
Ανησυχίες για τη διάδοχη κατάσταση - όποια κι αν είναι αυτή
"Στο ενδεχόμενο νίκης Τράμπ, δεν είναι ξεκάθαρο πώς θα κινηθεί, αφού έχουν ειπωθεί πολλά και αντιφατικά από αυτόν. Η οικονομική του πολιτική, παρ' ότι εμφανίζεται ως προστάτης όσων βρίσκονται στο περιθώριο -εξού και ο αντισυστημικός του λόγος-, θα διευκόλυνε το μεγάλο κεφάλαιο, με το οποίο διασυνδέεται φυσικά. Έχει υποσχεθεί δραστική μείωση της φορολογίας -έως και 10% στις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις-, κάτι που θα επιβάρυνε τον προϋπολογισμό με 2,6 έως και 3,9 τρις δολάρια. Οι δηλώσεις του για τις μειονότητες και τις γυναίκες είναι ανησυχητικές, ενώ η στάση του απέναντι στους μετανάστες -π.χ. φράχτης στα σύνορα με το Μεξικό- προδιαθέτει για την άρνηση συμβολής των ΗΠΑ στον διεθνή καταμερισμό προσφύγων αλλά και την επιβολή περιορισμών στο εσωτερικό σε σχέση με την απόκτηση ιθαγένειας ή την πρόσβαση στην εργασία, κ.λπ, (έχει προτείνει την απέλαση εκατομμυρίων μη πιστοποιημένων μεταναστών), κάτι σχεδόν αδύνατο για μία χώρα ευκαιριών. Επίσης, είναι επικριτικός απέναντι στο ελεύθερο εμπόριο -όπως, όμως, και η Κλίντον-, απειλώντας με την επιβολή δασμών έναντι Κίνας και Μεξικού. Ο Τραμπ δεν δείχνει μόνο ροπή στον οικονομικό προστατευτισμό, αλλά μοιάζει ικανός να διακινδυνεύσει ένα παγκόσμιο εμπορικό πόλεμο.
Στην εξωτερική πολιτική, ο Ρεπουμπλικανός υποψήφιος έχει μεν ανατρεπτικές θέσεις, όμως, σε κάποια σημεία τους ενδιαφέρουσες. Ειδικότερα η διάθεση αποκλιμάκωσης των εντάσεων με τη Ρωσία, μπορεί να εκκινεί από τον θαυμασμό του για τον Πούτιν και τις αποτελεσματικές μεθόδους του, πλην όμως στη βάση της είναι ορθή, καθώς η περιθωριοποίηση της Μόσχας δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους. Γενικά, δείχνει πρόθεση μικρότερου παρεμβατισμού ακόμη και σε σχέση με τον Ομπάμα, ενώ οι απόψεις του για το Ισλάμ θα αποξένωναν περαιτέρω πολλές μουσουλμανικές χώρες από την Ουάσιγκτον. Είναι αξιοσημείωτο, πάντως, πως βλέπει στην Αίγυπτο πρωταγωνιστικό ρόλο, από κοινού με το Ισραήλ. Επιθυμεί την αύξηση των δαπανών για την άμυνα, αλλά έχει μιλήσει για την αποδέσμευση των ΗΠΑ από τη συλλογική άμυνα του ΝΑΤΟ. Πιστώνεται την καταδίκη του καθεστώτος της Σαουδικής Αραβίας, αλλά δείχνει αρκετά άπειρος/αδαής περί τα διεθνή για την ανάληψη της προεδρίας, ενώ πολλές συμμαχικές χώρες είναι άκρως επιφυλακτικές απέναντι του. Οι ιδιορρυθμίες του και ο εκρηκτικός του χαρακτήρας δεν τον καθιστούν κατάλληλο να ηγηθεί της υπερδύναμης.
Η περίπτωση της Χίλαρι Κλίντον
"Η Κλίντον έχει ασφαλώς μικρότερες κοινωνικές αναφορές σε σχέση με τον Ομπάμα και η σύνδεση της με το αμερικανικό κατεστημένο είναι δεδομένη. Μοιάζει να έχει σειρά εξαρτήσεων από τα ισχυρά οικονομικά κέντρα, άρα η προοπτική να στραφεί σε βάρος τους (όπου χρειαστεί) δεν συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες, παρά τις περί του αντιθέτου εξαγγελίες της.
Στην εξωτερική πολιτική εκτιμάται ότι θα είναι πιο αδιάλλακτη σε σχέση με τον Ομπάμα, ενώ η αμοιβαία αντιπάθεια της με τον Πούτιν θα επηρεάσει επί τα χείρω τις σχέσεις με τη Μόσχα. Η Κλίντον, που βαρύνεται με την αποτυχία της Λιβύης, εμφορείται από αντιλήψεις παρεμβατισμού και μονομερών ενεργειών (όπου απαιτηθούν), με το πρώτο μεγάλο στοίχημα να εντοπίζεται στη Συρία. Αν αποφασίσει, όπως εκτιμάται, μία πιο άμεση εμπλοκή των ΗΠΑ, προκύπτουν τρία καθοριστικά ερωτήματα: α) μέχρι ποιου βαθμού θα αντιπαρατεθεί με Ρωσία και Ιράν, β) θα θέσει ως απόλυτο στόχο την ανατροπή του Άσαντ, με όποιο κόστος, γ) θα αναπτύξει ένα στιβαρό και εμπεριστατωμένο σχέδιο για την επόμενη μέρα –που θα στηρίξει με κάθε μέσο- ή η Συρία θα μετατραπεί σε νέα Λιβύη; Επίσης, κρίνοντας από τη ρητορική και των δύο, η συμφωνία με το Ιράν κρίνεται επισφαλής.
Ο επόμενος πρόεδρος καλείται να λειτουργήσει σε ένα διεθνές περιβάλλον με μεγαλύτερες συνθετότητες και αβεβαιότητες από ότι το 2008. Η αμερικανική πρωτοκαθεδρία αμφισβητείται, πολλές περιοχές του πλανήτη και πόλοι εξουσίας βρίσκονται σε μεταβατική φάση, ακόμη και η ΕΕ, γεγονός που υποχρεώνει την Ουάσιγκτον να δώσει μεγαλύτερη έμφαση από την επιθυμητή λόγω της αδυναμίας των Ευρωπαίων να αναπληρώσουν το κενό αποστασιοποίησής της, ή ακόμη και να δράσει υπέρ των Ευρωπαίων εταίρων της και ενώ οι υφιστάμενες προκλήσεις προϋποθέτουν ισχυρά συμμαχικά σχήματα. Οι ασσυμετρίες και οι ανισότητες διευρύνονται, όπως άλλωστε και η απειλή της τρομοκρατίας, ενώ οι ΗΠΑ δεν είναι πλέον σε θέση να ορίσουν τις εξελίξεις, χωρίς τη συναίνεση/συγκατάθεση κρατών όπως η Ρωσία και η Κίνα ή περιφερειακών δρώντων, όπως το Ιράν. Η διαχείριση των παραπάνω προκλήσεων από τους δύο προεδρικούς υποψηφίους πιθανόν να μας κάνει σύντομα να αναπολήσουμε τον συνετό Ομπάμα…"
