«Ψευδείς ειδήσεις»: από τον Ηρόδοτο μέχρι τον Τραμπ

«Φέτος γιορτάζουμε 2.500 χρόνια από τη γέννηση των fake news, γιατί τότε γεννήθηκε ο Ηρόδοτος που κατηγορήθηκε από τον Πλούταρχο ότι στις “Ιστορίες” του είχε ψευδείς ειδήσεις», έγραψε πρόσφατα σε άρθρο του στη «Wall Street Journal» ο μεταφραστής του Ηρόδοτου (εκδόσεις Penguin) Tom Holland.

Τα πολυσυζητημένα fake news δεν είναι καινούργια υπόθεση, είναι παλιά ιστορία. Τα αξιοποίησε ο Οκταβιανός για να νικήσει και στον τομέα της φήμης τον Μάρκο Αντώνιο στη μάχη για τη διαδοχή του Ιούλιου Καίσαρα. Του κόλλησε τη ρετσινιά ότι θα παρέδιδε τη Ρώμη στην Κλεοπάτρα, εκτός από το ότι ήταν μέθυσος και γυναικάς. Η αληθινή ιστορία των fake news έχει επεισόδια απ’ όλες τις εποχές, τον Μεσαίωνα, τον 18^ο αιώνα, την περίοδο των ναζί, τον πόλεμο του Κόλπου.

Ώσπου τo Facebook έδωσε μικρόφωνο στους πάντες

Τι έχει αλλάξει στις μέρες μας; Το τσουνάμι των social media έχει δώσει «μικρόφωνο» στον καθένα που έχει πλέον τις ίδιες περίπου δυνατότητες που διαθέτουν οι «New York Times» ή ένας καθηγητής της Οξφόρδης για να διαδώσει την «ιστορία» του. Μια παρέα νεαροί από το Βέλες των Σκοπίων ήταν ο βασικός μηχανισμός διάδοσης fake news υπέρ του Τραμπ την περίοδο των αμερικανικών εκλογών. Με ένα φθηνό site έδωσαν υλικό που ο μηχανισμός του σημερινού Αμερικανού Προέδρου κατάφερε να κάνει «τούρμπο» μέσα από τα social media.

Και ο κόσμος γιατί τα διαβάζει, τα πιστεύει και τα διαδίδει; Γιατί αυτό είναι το κυρίαρχο πρόβλημα, όχι μόνο το ότι κάποιοι κατασκευάζουν και γράφουν ψευδείς ειδήσεις. Γιατί μεγάλο μέρος του κοινού πιστεύει περισσότερο μια παράξενη ιστορία ενός ανώνυμου συγγραφέα παρά τα ρεπορτάζ των «Financial Times»;

Γιατί πιστεύουμε και διαδίδουμε τα ψέματα

Τον συγγραφέα Michael Lewis τον είχαμε γνωρίσει από το εξαίρετο οδοιπορικό που είχε γράψει για την υπόθεση της Μονής Βατοπεδίου. Είναι επίσης ο συγγραφέας του «Big Short» που έγινε πολύ επιτυχημένη ταινία και εξιστορούσε το πώς η απληστία οδήγησε στην κατάρρευση της Lehman Brothers και σε μια κρίση στα απόνερα της οποίας ζούμε.

Πριν από λίγους μήνες εκδόθηκε το βιβλίο του «Undoing Project», που περιγράφει τη ζωή και τη θεωρία δύο Εβραίων καθηγητών, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το πώς συμπεριφέρεται το μυαλό και πώς αντιδρά σε παράλογες καταστάσεις. Πολλοί π.χ. τείνουν να δίνουν βάση σε άρθρα που επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη πιστεύουν (confirmation bias), δίχως να ψάχνουν την αξιοπιστία των πηγών. Ή αλλάζουν άποψη ανάλογα με το πόσο εντυπωσιακά τούς πλασάρει κάποιος μια καινούργια τοποθέτηση (framing). Οι θεωρίες των δύο καθηγητών έγιναν η βάση για τη δημιουργία επιστημονικών πεδίων (cognitive science, behavioral economics). Στο πρακτικό επίπεδο αξιοποιήθηκαν πολλαπλώς, π.χ. φτιάχνοντας τεχνικές για την επιλογή παικτών του αμερικανικού μπάσκετ (ΝΒΑ) ή βρίσκοντας τρόπους να μειωθούν τα αεροπορικά ατυχήματα. Κυρίως όμως εξηγούν τις συνήθειες και τη διαδικασία που κάνουν το ανθρώπινο μυαλό να υιοθετεί παράλογες απόψεις ή να οδηγείται σε λάθος συμπεράσματα.

Η ροπή του ανθρώπινου μυαλού προς τις ψευδείς ειδήσεις ή τα κατασκευασμένα νέα δεν είναι κάτι καινούργιο. Ερευνητές υποστηρίζουν ότι πολύ πριν από τους δύο Εβραίους καθηγητές ο Πλάτων είχε περιγράψει στους διαλόγους του όλη αυτή την «ομορφιά» της ανθρώπινης σκέψης.

Τι να κάνουμε με τη Λερναία Ύδρα

Ο Richard Edelman έχει τονίσει εδώ και καιρό ότι τα fake news δεν είναι περιστασιακό φαινόμενο. Πρόκειται για μια επιδημία που θα μείνει για καιρό μαζί μας και θα χτυπάει πολιτικούς, χώρες και επιχειρήσεις (Pepsi, IBM, McDonald’s ήταν από τα πρώτα θύματα). Δεν υπάρχει θεραπεία μια κι έξω. Είναι σαν τους τυφώνες: πρέπει να γίνουν πλάνα για την άμεση αντιμετώπισή τους αν ξεσπάσει αύριο, μα πιο πολύ θέλει μακροπρόθεσμα σχέδια προετοιμασίας απέναντι σε έναν κίνδυνο που θα έρχεται και θα ξανάρχεται, με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά.

Οι πολιτικοί, οι οργανισμοί, οι χώρες και οι εταιρείες πρέπει να ετοιμάσουν ένα ειδικό πλάνο για την περίπτωση μιας τέτοιας κρίσης. Αυτή η κρίση δεν μοιάζει με τις άλλες. Τραυματίζει τη φήμη τους, εξαπλώνεται σαν τη φωτιά στον κάμπο με τις ξεραμένες σοδειές. Όπως ειπώθηκε σε πρόσφατη εκδήλωση της ΕΕΔΕ, οι ψευδείς ειδήσεις δεν είναι μόνο παραγωγοί κρίσεων. Υπονομεύουν τα κανάλια ενημέρωσης και τις πλατφόρμες διαλόγου. Φουντώνουν την καχυποψία των πολιτών.

Τι μπορούν να κάνουν οι κοινωνίες και οι πολίτες σε μακροπρόθεσμη βάση; Δύο είναι τα αντίδοτα. Πρώτον, να καταλάβουν ότι δεν είναι αστείο ούτε ασήμαντο το να πιστεύουν και να διαδίδουν κάτι που τους έκανε εντύπωση, κι ας το είδαν στον «τοίχο» του καλύτερού τους φίλου. Κάπως έτσι παίρνουν δύναμη οι φουριόζοι αυταρχικοί ηγέτες και κάνουν πάρτι οι μυστικές υπηρεσίες ορισμένων χωρών.

Δεύτερον, να αναπτυχθούν η κριτική σκέψη και η επιστημονική περιέργεια. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να ξεκινήσει από το σχολείο, την οικογένεια και το πανεπιστήμιο. «Τώρα σωθήκαμε» θα σκεφτούν κάποιοι. Δεν βρίσκονται όμως σε αφθονία μαγικές συνταγές αντιμετώπισης μιας κατάστασης που έχει εξαπλωθεί σαν μικρόβιο και μοιάζει με το AIDS των καναλιών πληροφόρησης. Όπως το σχολείο και οι οικογένειες φέρουν ευθύνη για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, εξίσου σημαντικός είναι ο ρόλος τους στην προετοιμασία τους ως αυριανών πολιτών που δεν θα «αγοράζουν» ψεύτικες ειδήσεις και παραπλανητικές θεωρίες, ένα δηλητήριο που υπονομεύει ζωές και βάζει μπουρλότο στις κοινωνίες και συνεπώς στην υφήλιο.

Παρακάτω, μερικές από τις συμβουλές που δίνει καθηγητής σε μαθητές λυκείου για το πώς να τσεκάρουν τις ειδήσεις που διαβάζουν:

1. Ποιος το έγραψε: Τσεκάρετε στο κάτω μέρος του άρθρου για να δείτε αν έχει υπογραφή από δημοσιογράφο ή ειδικό.

2. Τσεκάρετε την είδηση σε πολλαπλές πηγές: Όπως στα δικαστήρια, όσο πιο πολύ γίνεται «εξέταση κατ’ αντιπαράσταση», τόσο πιο πιθανόν είναι να φθάσετε στην αλήθεια.

3. Πηγές όπως το History.com είναι πολύ πιο αξιόπιστες από ανώνυμες πηγές ή πηγές που ξεκίνησαν πρόσφατα τη λειτουργία τους, οπότε πιθανόν είναι να μην έχει ελεγχθεί η εγκυρότητά τους.

4. Ημερομηνία δημοσίευσης: Κάποια sites έχουν σταματήσει να λειτουργούν ή το άρθρο που διαβάζετε έχει δημοσιευτεί εδώ και πολύ καιρό.

5. Ποια είναι η σχέση του αρθρογράφου με το θέμα: Έχει αφιερώσει χρόνο για να μάθει; Είναι ειδικός ή μήπως κάποιος χομπίστας που έγραψε μια γνώμη;

    

Καταναλώνουμε ειδήσεις και «ειδήσεις», μερικές φορές σαν ένα είδος ντόπας. Δεν είναι όλες οι «δόσεις» καθαρές. Η ισορροπία, η αναζήτηση του νοήματος της ζωής περνάει μέσα από τη σταδιακή απεξάρτηση: ας ζήσουμε τώρα το καλοκαίρι τη γαλήνη μιας παραλίας με κλειστό το κινητό, το πολύ-πολύ να έχουμε ανοιχτό ένα βιβλίο.