ΜΠΑΙΝΟΥΜΕ ΣΕ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΝΕΡΑ. Η αξία της ανθρώπινης ζωής περιβάλλεται από μυστήριο και προκαταλήψεις, συναισθήματα και συναισθηματισμό, ηθικές απόψεις και ηθικολογία, με αποτέλεσμα κάθε απόπειρα να συζητηθεί ήρεμα να μοιάζει μάταιη. Παρά ταύτα, δεν είναι άσκοπο να ειπωθούν δυο λόγια, διότι εισέβαλε στην καθημερινότητά μας λόγω του κοροναϊού, και μαζί της απόψεις για την ηθική μας υπόσταση.
Είναι, λοιπόν, η αξία της ανθρώπινης ζωής ανεκτίμητη, απροσμέτρητη, ανυπολόγιστη, όπως λέγεται; Δεν ξέρω καμιά κοινωνία που ήταν ή είναι διατεθειμένη να πληρώσει όσο-όσο για να σώσει μία ανθρώπινη ζωή. Απεναντίας, γνωρίζουμε ότι οι ασφαλιστικές εταιρείες παρέχουν, και τα δικαστήρια επιδικάζουν ορισμένο ποσό ως αποζημίωση σε περίπτωση ατυχήματος που αυξομειώνεται κατά περίπτωση. Υποθέστε ακόμη ότι σχεδιάζεται η βελτίωση ενός δρόμου. Από συγκριτικές μελέτες παρόμοιων δρόμων είμαστε σχεδόν βέβαιοι, ότι αν προσθέσουμε 30 εκατομμύρια ευρώ στον προϋπολογισμό, θα έχουμε 3 λιγότερους θανάτους από δυστυχήματα. Αν η πολιτεία αποφασίσει να μην τα δώσει, εμμέσως αναγνωρίζει ότι η ανθρώπινη ζωή αξίζει λιγότερο από 10 εκατομμύρια. Δεν πρόκειται μάλιστα να γκρινιάξουμε στην κυβέρνηση για την «ανάλγητη» απόφασή της, διότι γνωρίζουμε ότι, ούτως ή άλλως, οι πόροι είναι περιορισμένοι, και θα πρέπει να κατανεμηθούν σε ανταγωνιστικές χρήσεις (υγεία, στρατός, εκπαίδευση, κ.ο.κ.).
Προφανώς, για οποιοδήποτε άτομο τόσο η δική του ζωή όσο και των παιδιών του είναι ανεκτίμητης αξίας. Ωστόσο, το ζητούμενο είναι τι εκτιμά συνολικά η κοινωνία. Αλλιώς αποτιμούμε την αξία για τα οικεία μας πρόσωπα και αλλιώς για τους άλλους· αλλά και οι άλλοι το ίδιο κάνουν για εμάς. Πριν από πολλούς αιώνες, ο Ιεροκλής ο Στωϊκός εξέφρασε εναργώς τη στωική έννοια της οικείωσης με ένα σχήμα: εάν τοποθετήσω τον μεν εαυτό μου στο κέντρο, τους δε άλλους σε ομόκεντρους κύκλους ακτίνας ανάλογης με τη μεταξύ μας απόσταση (οικογένεια, φίλοι, κοινότητα, πατρίδα, κόσμος), τότε το ενδιαφέρον μου εξασθενεί συνεχώς προς όσους βρίσκονται σε ολοένα μεγαλύτερης ακτίνας κύκλους.
Δεν ξέρω καμιά κοινωνία που ήταν ή είναι διατεθειμένη να πληρώσει όσο-όσο για να σώσει μία ανθρώπινη ζωή. Απεναντίας, γνωρίζουμε ότι οι ασφαλιστικές εταιρείες παρέχουν, και τα δικαστήρια επιδικάζουν ορισμένο ποσό ως αποζημίωση σε περίπτωση ατυχήματος που αυξομειώνεται κατά περίπτωση.
Δεν πρόκειται να κλείσουμε μάτι από τη στενοχώρια αν χάσουμε δικό μας άνθρωπο, αν όμως μάθουμε ότι σήμερα οι θάνατοι στη Νέα Υόρκη ξεπέρασαν τους χίλιους, θα εκφράσουμε την έκπληξη και τη θλίψη μας, αλλά θα συνεχίσουμε ό,τι κάναμε, και σίγουρα θα κοιμηθούμε του καλού καιρού. Θα συγκινηθούμε, όμως, βλέποντας στην τηλεόραση τη φωτογραφία και ακούγοντας το όνομα ενός εξάχρονου κοριτσιού, που κινδυνεύει άμεσα να χάσει τη ζωή του, αν δεν υποβληθεί σε πολυδάπανη θεραπεία. Πολλοί μάλιστα θα ανταποκριθούν στη δραματική έκκληση των γονιών της για βοήθεια, συνεισφέροντας ένα ποσό: η τηλεόραση μείωσε τη φυσική απόσταση που μας χώριζε. Ωστόσο, πολλοί από τους δωρητές μάλλον αδιάφορα θα αντιμετωπίσουν άλλη παρόμοια περίπτωση, ή την έκκληση ενός νοσοκομείου παίδων για βοήθεια που θα σώσει πολλά μικρά παιδιά.
Πρόσφατα, η Le Monde εξηγούσε γιατί έγραψε ότι οι θάνατοι από τον covid-19 ήταν 597 στη Γαλλία, ενώ η El Pais 1417. Σύμφωνα με την γαλλική εφημερίδα, οι θάνατοι στα νοσοκομεία ήταν 597 βάσει της επίσημης ενημέρωσης, ενώ η El Pais πρόσθεσε και τους θανάτους στους οίκους ευγηρίας. Σημειωτέον, μέχρι εκείνη την ημέρα ο αριθμός στους οίκους ευγηρίας, στους οποίους ζουν περί τα 700.000 άτομα, είχε ανέλθει στους 3.237. Ότι υπάρχουν προβλήματα στον εντοπισμό των αιτίων του θανάτου είναι γεγονός, αλλά το ίδιο και το ότι ο covid-19 θερίζει στους οίκους ευγηρίας (υπολόγισα ότι ο μέσος όρος θανάτων στους οίκους ευγηρίας μιας περιοχής της Γαλλίας τον Μάρτιο των ετών 2012-19 ήταν 460, ενώ τον φετινό 950).
Κάνουμε προσθαφαιρέσεις αριθμών, αλλά μας πιάνει δήθεν σύγκρυο ακούγοντας τον αφορισμό "ένας θάνατος είναι τραγωδία, ένα εκατομμύριο θάνατοι στατιστική" (που παρεμπιπτόντως εσφαλμένα αποδίδεται στον Στάλιν). Με τούτη τη νεκροφιλική αριθμολαγνεία των ημερών (αλήθεια, πόσους πίνακες και διαγράμματα έχουμε δει;) κοντεύουμε να ξεχάσουμε ότι άνθρωποι πεθαίνουν.
Δεν πρόκειται, όμως, για υποκρισία. Προσπερνώντας τα βαρύγδουπα επικολυρικά περί των απεριόριστων δυνατοτήτων του ανθρώπου, πρέπει να αποδεχθούμε ό,τι τεκμηριώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, δηλαδή ότι υπάρχουν τρία τουλάχιστον σημαντικά «όρια» στην ανθρώπινη συμπεριφορά: περιορισμένη ορθολογικότητα, περιορισμένη βούληση, και περιορισμένο συμφέρον.
Στα τρία αυτά όρια, προσθέτω και ένα τέταρτο, την «περιορισμένη συναισθηματικότητα». Φυσικά, ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει τα πιο ακραία συναισθήματα, εξαιτίας των οποίων, λόγου χάριν, μπορεί να φθάσει στον φόνο από οργή ή στην αυτοθυσία για ανθρώπους και ιδέες. Το νόημα της «περιορισμένης συναισθηματικότητας» είναι άλλο. Η ένταση της συγκίνησής μας είναι αντιστρόφως ανάλογη προς την εγγύτητα, τοπική ή χρονική, του αντικειμένου της συγκίνησής μας. Μας συγκινεί ένας θάνατος στη δουλειά, τη γειτονιά, ή την πόλη μας, διότι ένας άνθρωπος κοντά μας έχει πρόσωπο και όνομα. Όσο μακρύτερα βρίσκεται, τόσο πιο απρόσωπος γίνεται, και άρα πιο αδιάφορος. Επιπλέον, αυτός ο περιορισμός δεν ανατρέπεται από τους μεγάλους αριθμούς: μαζικές δολοφονίες σε γενοκτονίες ή χιλιάδες θανάτους σε ανθρωπιστικές κρίσεις. Σημειωτέον, η εγγύτητα είναι αναγκαία, αλλά όχι και ικανή συνθήκη: ένας κοντινός μας μπορεί να μη μας αγγίζει συναισθηματικά. Αυτός ο διπλά μυωπικός χαρακτήρας των συγκινήσεων, πιστεύω, είναι προϋπόθεση της επιτυχούς προσαρμογής στο περιβάλλον μας, διότι δεν «αντέχουμε» να διαχειριστούμε συγχρόνως πολλές και έντονες συγκινήσεις, διότι δεν αντέχουν οι ώμοι μας τη δυστυχία και τον πόνο όλων των ανθρώπων.
Δεν «αντέχουμε» να διαχειριστούμε συγχρόνως πολλές και έντονες συγκινήσεις, διότι δεν αντέχουν οι ώμοι μας τη δυστυχία και τον πόνο όλων των ανθρώπων.
Συνεπώς, ούτε οι προηγούμενες κοινωνίες θεώρησαν, ούτε οι σημερινές θεωρούν την αξία της ανθρώπινης ζωής απεριόριστη· και όλοι της προσδίδουμε μηδαμινή αξία, όταν τα θύματα είναι απρόσωπα και ανώνυμα. Ακούγεται μεν ωραία ο ισχυρισμός ότι η ανθρώπινη ζωή δεν μετριέται σε αξία από κανέναν, αλλά μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα. Μετριέται, ρητά ή μη, ιδίως σε ιδιάζουσες καταστάσεις.
Έχουμε διαβάσει ότι Ιταλοί, Ισπανοί, Γάλλοι αναγκάστηκαν να κάνουν «διαλογή» των ασθενών, καθώς και την αιτιολογία της: οι Μονάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) δεν επαρκούν για όλους. Επομένως, ή θα εφαρμοστεί ο κανόνας «ο πρώτος αφιχθείς, εξυπηρετείται πρώτος», που εμφανώς αδικεί όσους φθάνουν λίγο καθυστερημένα, ή θα τεθούν άλλα κριτήρια. Πρόσφατα, και οι Άγγλοι εξέδωσαν έναν οδηγό (Covid-19 Decision Support Tool), με τον οποίο βαθμολογούνται οι ασθενείς με βάση τρία κριτήρια: ηλικία, αδυναμία, συννοσηρότητα. Όσοι συγκεντρώνουν περισσότερους από οκτώ πόντους καταρχήν αποκλείονται από τη ΜΕΘ. Έτσι, οι άνω των 80 βαθμολογούνται με 6 πόντους, οι κάτω των 50 με 0 πόντους, και οι άλλες ηλικίες με ενδιάμεσες τιμές. Πάντως, ο οδηγός δεν είναι υποχρεωτικός, αφήνοντας στους γιατρούς την τελική απόφαση.
Η ωμότητα μπορεί να σοκάρει, αλλά η διαλογή δεν είναι καινοφανής πρακτική. Επί αιώνες γινόταν στα πεδία των μαχών. Η Μέρι Μπόρντεν, νοσοκόμα που στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο βρέθηκε στην Απαγορευμένη Ζώνη — «μια στενή λωρίδα γης αμέσως πίσω από το πεδίο των μαχών» —, έφθασε αυτόματα «να ταξινομεί τον σχεδόν ετοιμοθάνατο από τον ετοιμοθάνατο»: «Το έκανα επί δύο χρόνια και κατέληξα να διαβάζω τα σημάδια...», αλλά «... σαν να ζούσα σε κάποια αλλόκοτη ονειρική κόλαση».
Το επιχείρημα είναι να επικεντρωθεί η φροντίδα σε όσους έχουν μεγάλη πιθανότητα να επιβιώσουν, και η αρχή επί της οποίας βασίζεται ωφελιμιστική: να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη για τους περισσότερους. Τεράστιο ηθικό δίλημμα, και η άμεση αντίδραση ότι «αυτό είναι απάνθρωπο» εύλογη. Ελάχιστοι ανόητοι μάλιστα δεν δίστασαν να παρομοιάσουν τέτοιες συμπεριφορές με εκείνες του «Άγγελου του Θανάτου», Γιόζεφ Μένγκελε, ο οποίος έκανε ιατρική έρευνα στο Άουσβιτς δολοφονώντας αθώους, με το αποτροπιαστικό επιχείρημα ότι το όφελος για τους πολλούς θα ξεπερνούσε κατά πολύ το κόστος των θανάτων των κρατουμένων-πειραματόζωων. Δεν μπορούν καν να ξεχωρίσουν τον εξορθολογισμό της βαρβαρότητας του Μένγκελε από τον αγώνα για τη ζωή που δίνουν σήμερα οι γιατροί.
Στην πιο αφηρημένη του μορφή, το δίλημμα αυτό εκφράζεται από «το πρόβλημα του τραμ» (trolley problem). Υποθέστε ότι είστε κλειδούχος των τραμ και βρίσκεστε δίπλα σε ένα κλειδί. Αίφνης βλέπετε πέντε ανθρώπους δεμένους πάνω στις σιδηροτροχιές και έναν συρμό με χαλασμένα φρένα να κατευθύνεται προς αυτούς. Μπορείτε να εκτρέψετε τον συρμό από την πορεία του, αλλά αντιλαμβάνεστε ότι πάνω στις ράγες της νέας διαδρομής είναι επίσης δεμένος ένας άνθρωπος. Θα κατεβάσετε το κλειδί, ούτως ώστε να σωθούν μεν πέντε άνθρωποι, αλλά να χάσει τη ζωή του ένας;
Υπάρχουν πολλές παραλλαγές στο βασικό πρόβλημα (μία έναντι πολλών ζωών), αλλά δύο είναι οι κυριότερες, η προαναφερθείσα («κλειδί») και η «πεζογέφυρα»: βρίσκεστε δίπλα σε έναν μεγαλόσωμο άνθρωπο πάνω σε μια «πεζογέφυρα». Θα τον σπρώχνατε στις γραμμές, ούτως ώστε αυτός μεν να χάσει τη ζωή του, αλλά να σταματήσει το τραμ και να γλυτώσουν τα πέντε άτομα;
Αν πιστεύουμε ότι η αξία της ανθρώπινης ζωής είναι «άπειρη», λογικά είτε δεν θα πρέπει να κάνουμε τίποτα είτε να στρίψουμε ένα νόμισμα (πέντε φορές το «άπειρο», «άπειρο» δίνει...), αλλά τόσο η αδράνεια όσο και η κλήρωση αποδυναμώνονται όταν οι 5 γίνονται 10, 50, 100... Απεναντίας, αν πιστεύουμε ότι είναι περιορισμένη, και επειδή εξ ορισμού δεν γνωρίζουμε τίποτα σχετικό με τα πρόσωπα (άρα όλα είναι ισοδύναμα), μάλλον θα σώσουμε τους πολλούς. Πάντως, το πιο ενδιαφέρον είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των ερωτηθέντων σε πειράματα στη μεν περίπτωση του κλειδιού απαντά ότι θα θυσίαζε το ένα άτομο, στη δε της πεζογέφυρας όχι.
Κατά τη γνώμη μου, την πιο πειστική απάντηση μέχρι σήμερα έδωσε ο καθηγητής Τζόσουα Γκριν, ο πρώτος που εφάρμοσε τη νευροεπιστήμη για να μελετήσει τούτη την ηθική σπαζοκεφαλιά. Σύμφωνα με τη θεωρία του της «διπλοεπεξεργασίας» (dual-process) των ηθικών κρίσεων, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από δύο συστήματα: ένα αυτόματο, κατά βάση συγκινησιακό· και ένα λογικό, που εκ φύσεως σκέπτεται στη βάση του οφέλους-κόστους ψάχνοντας για τις βέλτιστες συνέπειες, υπόκειται δε στην αρχή της αμεροληψίας [Όσοι ξεφύλλισαν το βιβλίο του Ντάνιελ Κάνεμαν Σκέψη, αργή και γρήγορη θα αναγνωρίσουν τα Συστήματα 1 και 2.].
Στην περίπτωση του «κλειδιού», η ανάλυση οφέλους-κόστους έχει νόημα, δίχως να προκαλεί αρνητική συγκινησιακή αντίδραση ικανή να αποτρέψει την απόφαση. Απεναντίας, στην «πεζογέφυρα», μολονότι η ωφελιμιστική προσέγγιση υπάρχει, προκαλείται έντονα αρνητική συγκινησιακή αντίδραση, που αρνείται την απόφαση. Αξιοσημείωτο είναι ότι άλλο πείραμα έδειξε ότι εργαζόμενοι στη δημόσια υγεία έδωσαν ωφελιμιστικές απαντήσεις τόσο στην περίπτωση του «κλειδιού» όσο και σε πραγματικά ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν στη δουλειά τους — απαντήσεις που εν μέρει φαίνεται ότι οφείλονται στη μεγάλη βαρύτητα που αποδίδουν στο κοινωνικό, και όχι στο ατομικό, συμφέρον.
Αν η αξία της ανθρώπινης ζωής δεν είναι ανεκτίμητη, πόση είναι; Υπήρξαν πολλές απόπειρες να εκτιμηθεί η αξία της με βάση το μέσο ατομικό εισόδημα, οι οποίες όμως αποδείχτηκαν προβληματικές και μικρής χρησιμότητας. Μετά το πρωτοποριακό άρθρο του Τόμας Σέλινγκ Η ζωή που σώζεις μπορεί να είναι η δική σου, άλλαξε άρδην ο προσανατολισμός: υπολογίζεται πλέον η λεγόμενη Αξία της Στατιστικής Ζωής (ΑΣΖ).
Ας πούμε ότι ένας εργαζόμενος σε μια επικίνδυνη εργασία αντιμετωπίζει πιθανότητα 1/10.000 να πεθάνει. Προκειμένου να αποδεχτεί αυτόν τον κίνδυνο, ετησίως πληρώνεται 1.000 ευρώ περισσότερα. Αν υπάρχουν 10.000 τέτοιοι εργαζόμενοι, τότε για έναν θάνατο πληρώνονται παραπάνω συνολικά 10 εκατ., οπότε η ΑΣΖ ισούται με 10 εκατ. Απαιτούνται, βεβαίως, αρκετά πολύπλοκες επεξεργασίες, αλλά αυτή είναι η ιδέα. Έξυπνη, διότι παρακάμπτει τις ατέρμονες συζητήσεις για την αξία της ανθρώπινης ζωής· και χρήσιμη, διότι βοηθάει οι δημόσιες πολιτικές (π.χ. επιβολή περιβαλλοντικών και κυκλοφοριακών ρυθμίσεων) να εδραστούν σε πιο στέρεη ορθολογική βάση.
Είναι ειρωνεία να διαβάζεις ότι η ΑΣΖ και οι κατεξοχήν ωφελιμιστικής προέλευσης αναλύσεις οφέλους-κόστους, που αντιμετωπίστηκαν αρνητικά στην πανδημία, συνηγορούν υπέρ των μέτρων της σωματικής αποστασιοποίησης. Βασισμένες σε επιδημιολογικά μοντέλα και στην ΑΣΖ, δημοσιεύτηκαν πρόσφατα δύο τουλάχιστον εργασίες για τις ΗΠΑ. H πρώτη υπολογίζει το καθαρό όφελος από την εφαρμογή της σωματικής αποστασιοποίησης σε 5,2 τρισ. δολάρια, η δε δεύτερη περίπου σε 8 τρισ. δολάρια. Δεν χρειάζεται να πάρουμε αυτά τα ποσά κατά γράμμα. Μια αίσθηση, όμως, του οφέλους που παρέχει η σωματική αποστασιοποίηση μας δίνουν.
Δεν πρόκειται να σταματήσουν οι διαμάχες, ιδίως τώρα που ξεκινούν οι συζητήσεις για τη σταδιακή χαλάρωση των μέτρων. Μια ελάχιστη προϋπόθεση για να συνεννοηθούμε είναι να αποφορτίσουμε έννοιες από το συναισθηματικό και ιδεολογικό τους φορτίο. Μια τέτοια είναι η αξία της ανθρώπινης ζωής. Μια άλλη, η δήθεν αντίθεση μεταξύ οικονομίας και ανθρώπων.
_________
1 Περιορισμένη ορθολογικότητα ̶ οι άνθρωποι έχουν περιορισμένες γνωσιακές και υπολογιστικές ικανότητες· περιορισμένη βούληση ̶ συχνά αναλαμβάνουν δράσεις που γνωρίζουν ότι αντιβαίνουν στα μακροπρόθεσμα συμφέροντά τους· και περιορισμένο συμφέρον ̶ υπό προϋποθέσεις, νοιάζονται ή ενεργούν σαν να νοιάζονται για τους άλλους. Βλ. το «Ρέκβιεμ για τον Homo economicus» στο βιβλίο μου Ανάμεσα στο ρομάντζο της επανάστασης και το στερέωμα της αντίδρασης.
2 Αντί του όρου "κοινωνική αποστασιοποίηση" (social distancing), χρησιμοποιώ τον ορθότερο όρο "σωματική αποστασιοποίηση" (physical distancing), τον οποίο ήδη έχει υιοθετήσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.
σχόλια