Το 1957, η Φαράχ Ντιμπά είναι μια άσημη Ιρανή που σπουδάζει αρχιτεκτονική στο Παρίσι. Μια μέρα ένας Γάλλος συμφοιτητής της, τη ρωτά ενώπιον λοιπών φοιτητών και καθηγητών, πόσες καμήλες αξίζει στον τόπο της.
Ο παράγοντας τύχη, ανατρέπει τα δεδομένα μιας και δύο χρόνια αργότερα η νεαρή Φαράχ παντρεύεται τον Σάχη του Ιράν και γίνεται Αυτοκράτειρα της χώρας της. Η πολιτική που ακολουθεί η ίδια όσο και ο Σάχης εστιάζεται στον εκσυγχρονισμό της χώρας υπό το πλέγμα της αναβίωσης του αρχαίου περσικού μεγαλείου και της εκδυτικοποίησης. Η Φαράχ Παχλαβί πλέον, στρώνεται στη δουλειά για να ανατρέψει τη μέχρι πρότινος στερεοτυπική αντίληψη που διαθέτει η δυτική κοινή γνώμη για το Ιράν και να τρίψει στα μούτρα του πρώην γάλλου φοιτητή, το νέο Ιράν. Το νέο Ιράν καταργεί τηνπολυγαμία, υιοθετεί τον ελβετικό αστικό κώδικα, στέλνει βασίλισσες ομορφιάς σε διεθνείς διαγωνισμούς και καλεί το 1971 τους αρχηγούς – κρατών στην Περσέπολη για να εορταστούν τα 2.500 χρόνια περσικής μοναρχίας. Το Ιράν εκτός από πετρέλαιο και περσικά χαλιά, εξάγει την εικόνα του μεγαλοπρεπούς πολιτισμού.
Η υποτιμητική και προσβλητική ερώτηση του Γάλλου φοιτητή δεν είναι παρά μια έκφανση του Οριενταλισμού. Ο Οριενταλισμός υπήρξε το ρεύμα σκέψης που παρήγαγαν διανοούμενοι και πολιτικοί, πρωτίστως της Αγγλίας και Γαλλίας, κυρίως στα τέλη του 18ου αιώνα, σχετικά με τη γνωριμία της Ανατολής. Η Δύση μέσω του Οριενταλισμού αναζητά στην Ανατολή την αντιθετική της εικόνα, τον πολιτισμικό της ανταγωνιστή και η αναζήτηση αυτή ξεκινά ως συγκροτημένος θεσμός σκέψης αλλά γρήγορα καταλήγει σε άσκηση αποικιοκρατικής πολιτικής επί της Ανατολής.
Ο Τζιαμπατίστα Βίκο, Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος του 18ου αιώνα είχε παρατηρήσει πως οι ίδιοι οι άνθρωποι δημιουργούν την ιστορία τους και το μόνο που μπορούν να γνωρίσουν είναι αυτό που οι ίδιοι έπλασαν. Ανέκαθεν, οι άνθρωποι διαιρούσαν τον κόσμο σε περιοχές, χαράζοντας είτε πραγματικές είτε φανταστικές διακρίσεις και η οντολογική διάκριση Δύσης - Ανατολής προέκυψε από την ανάγκη να ορίσουν, να ερευνήσουν και αναπόφευκτα να εξουσιάσουν. Ο Οριενταλισμός ενισχύει το δίπολο Δύσης– Ανατολής, δημιουργώντας ένα μέτωπο πνευματικής σύγκρουσης, καλώντας τη Δύση να ελέγξει την Ανατολή και κατ' επέκταση να την χειραγωγήσει και να την κυβερνήσει. Δεν αποκηρύσσει την εχθρότητα αλλά τη δυναμιτίζει. Ο βασικός λόγος είναι η πνευματική ισχύς και η ανωτερότητα με την οποία στέκεται η Δύση αντίκρυ στην Ανατολή. Σε μια περίοδο που ήδη έχει προκύψει το Ανατολικό Ζήτημα με τη συνεχή απώλεια των εδαφικών κτήσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την τεχνολογική υπεροχή των δυτικών δυνάμεων, αναπόφευκτα η Ανατολή εμπεδώνεται ως αδύναμη έναντι του αντίπαλου δέους.
Ο Οριενταλισμός ενισχύει το δίπολο Δύσης– Ανατολής, δημιουργώντας ένα μέτωπο πνευματικής σύγκρουσης, καλώντας τη Δύση να ελέγξει την Ανατολή και κατ' επέκταση να την χειραγωγήσει και να την κυβερνήσει
Ο Οριενταλισμός επιδοτεί ιδεολογικά την αντιπαράθεση πλάθοντας και διαδίδοντας ποικίλα στερεότυπα για τους Ανατολίτες, ώστε με μαθηματική ακρίβεια η δυτική κηδεμονία να καταστεί μονόδρομος. Παράγει λόγο γύρω από την Ανατολή, εξουσιοδοτεί απόψεις για αυτήν, περιγράφοντας την, διδάσκοντας την, αποικίζοντας την και διοικώντας την, χωρίς να συνδιαλέγεται μαζί της, χωρίς η Ανατολή να αποτελεί αντικείμενο ελεύθερης σκέψης και διαλόγου. Η δεσπόζουσα θέση του Οριενταλισμού ξετυλίγεται σε μια σειρά επιστημών όπως η εθνολογία, η συγκριτική ανατομία, η φιλολογία, η ιστορία αλλά και στη μυθιστοριογραφία, την ποίηση και τις αφηγήσεις περιηγητών. Χαρακτηριστικό δείγμα της δυτικής κυριαρχίας, η συνεύρεση του γάλλου λογοτέχνη Φλωμπέρ με την Κιουτσούκ Χανούμ, την αιγύπτια πόρνη που παράγει ένα δημοφιλές πρότυπο Ανατολίτισσας. Εκείνη δεν μίλησε ποτέ για τον εαυτό της, δεν παρουσίασε τα συναισθήματά της αλλά ο Φλωμπέρ κατέχοντας μια θέση ισχύος την αναπαρέστησε.
Η Δύση μέσω του Οριενταλισμού αναζητά στην Ανατολή την αντιθετική της εικόνα, τον πολιτισμικό της ανταγωνιστή και η αναζήτηση αυτή ξεκινά ως συγκροτημένος θεσμός σκέψης αλλά γρήγορα καταλήγει σε άσκηση αποικιοκρατικής πολιτικής επί της Ανατολής.
Στα γράμματα και στις τέχνες, η Ανατολή πρωτοστατεί. Αποτελεί το αντικείμενο της φαντασίας για την ποίηση, τη μυθιστοριογραφία και τις εικαστικές τέχνες. Η Αίγυπτος και η Συρία εμπνέουν τον Φλωμπέρ, Σατωμπριάν, Λαμαρτίνο, Ντισραέλι και Νερβάλ ενώ ζωγράφοι όπως ο Ευγένιος Ντελακρουά, Ζαν Λεό Ζερόμ και Ζαν Ντομινίκ φιλοτεχνούν πίνακες αποδίδοντας σκηνές από το εσωτερικό χαρεμιών με τις γυμνές και λάγνες χανούμισσες και παλακίδες, φυσικά τοπία της Ανατολής και εικόνες από την καθημερινότητα στα παζάρια και στις αστικές συνοικίες. Οι χαρακτήρες της Ανατολής μεταφέρονται στις πλαστικές τέχνες με τα βιεννέζικα, μπρούτζινα μπιμπελό και στη σκηνογραφία και ενδυματολογία με τα σκηνικά και τα κουστούμια της Αΐντα του Τζουζέπε Βέρντι στην όπερα.
Τελικά, ακόμη και η ίδια η Ανατολή μέσω του Οριενταλισμού, όρισε τη σύσταση και την εξελικτική της πορεία. Υποδόρια, διαμόρφωσε ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας που καθόρισε τον τρόπο που προσέγγιζε τον εαυτό της. Ο στείρος μιμητισμός του δυτικού τρόπου ζωής που προώθησαν τα κοσμικά και αυταρχικά καθεστώτα του 20ου αιώνα στη Μέση Ανατολή, δηλώνει ακριβώς αυτή τη χροιά. Τόσο ο Κεμαλισμός, όσο και η δυναστεία Παχλαβί ή τα εθνοσοσιαλιστικά κινήματα του Μπαάθ, συνδύασαν τον εθνικισμό με τον εκδυτικισμό, αδιαφορώντας για εκδημοκρατισμό και συντηρώντας τις αυταρχικές δομές εξουσίας.
Τόσο ο Κεμαλισμός, όσο και η δυναστεία Παχλαβί ή τα εθνοσοσιαλιστικά κινήματα του Μπαάθ, συνδύασαν τον εθνικισμό με τον εκδυτικισμό, αδιαφορώντας για εκδημοκρατισμό και συντηρώντας τις αυταρχικές δομές εξουσίας.
Την ανάγκη να γίνουμε αυτό για το οποίο δεν είμαστε και μας κατηγορείτε, εσείς οι δυτικοί. Να φοράμε μίνι φούστες και να χορεύουμε τανγκό. Όπως περίτρανα αποδεικνύει και η Φορουζάν, η Ιρανή «Αλίκη Βουγιουκλάκη» του προεπαναστατικού Ιράν, στο εξώφυλλο του περιοδικού Ετελάτ ή ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ με την κόρη του Νεμπιλέ στη δεξίωση του γάμου της.
Πηγές
- Σαΐντ, Έντουαρντ, ''Οριενταλισμός'', εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1996.
- Παχλαβί, Φαράχ, ''Απομνημονεύματα'', εκδ. Φερενίκη, Αθήνα, 2004.
σχόλια