ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΜΑΥΡΙΔΗ
Ο δείκτης της ώρας φέρνει δύο βόλτες πάνω στο ρολόι, η μέρα φτάνει στο πέρας της, αλλά αύριο ξημερώνει μια καινούργια, ο δείκτης πάλι απ'την αρχή. Οι εβδομάδες διαδέχονται η μία την άλλη, οι εποχές φεύγουν και έρχονται σχεδόν ψυχαναγκαστικά. Η γη ολοκληρώνει μια περιστροφή γύρω απ'τον ήλιο, καθώς το παλιό έτος υποδέχεται ένα νέο. Φανταζόμαστε τον χρόνο να μεταβάλλεται κυκλικά. Παρ' όλα αυτά είναι αμείλικτος - προτιμάει τη σπειροειδή κίνηση - φέρνει μαζί του τη φθορά και τον θάνατο. Και ο θάνατος είναι το μεγάλο αίνιγμα της ζωής, το τεράστιο τίμημά της, που μας κατακυριεύει από τη γέννηση μέχρι το τέλος.
Τι μπορεί να εξυπηρετεί η αίσθηση ότι ο χρόνος δεν εξελίσσεται πάνω σε ευθεία αλλά σε κύκλο; Πέρα από άγνωστους παράγοντες που σχετίζονται με την εγγενή φύση του σύμπαντος και του ανθρώπινου εγκεφάλου, λειτουργεί ως άμυνα απέναντι στο φόβο του θανάτου. Ας φανταστούμε ότι περπατάμε πάνω σε κυκλική πορεία. Κάθε φορά που ολοκληρώνουμε έναν κύκλο περνάμε αναγκαστικά από εκεί που ξεκινήσαμε. Η κυκλικότητα του χρόνου, επομένως, δίνει την ψευδαίσθηση της επανεκκίνησης. Το τέλος της διαδρομής ταυτίζεται παραδόξως με το σημείο εκκίνησης ή, αλλιώς, ο θάνατος ισοδυναμεί με γέννηση. Κλείνει ένας «κύκλος» και συγχρόνως ανοίγει ένας νέος. Στο τελετουργικό της αλλαγής του χρόνου σβήνουμε τα φώτα και τα ξανανοίγουμε. Πεθαίνουμε, δηλαδή, και με παντοδύναμο τρόπο - με το κλείσιμο ενός διακόπτη - ξαναγεννιόμαστε, εξασφαλίζουμε μια δεύτερη ευκαιρία. Αναστενάζουμε για τον χρόνο που πέρασε, για το ότι γερνάμε, και όμως γιορτάζουμε ανταλλάζοντας φιλιά και ευχές. Ακούγεται κάπως παράδοξο. Εκτός αν, σε ελεύθερη μετάφραση, το έθιμο της πρωτοχρονιάς είναι μια διάψευση της μοίρας του ανθρώπου, ένας θρίαμβος, μια σκηνοθεσία της «νίκης» μας απέναντι στο θάνατο.
Στο τελετουργικό της αλλαγής του χρόνου σβήνουμε τα φώτα και τα ξανανοίγουμε. Πεθαίνουμε, δηλαδή, και με παντοδύναμο τρόπο - με το κλείσιμο ενός διακόπτη - ξαναγεννιόμαστε, εξασφαλίζουμε μια δεύτερη ευκαιρία. Αναστενάζουμε για τον χρόνο που πέρασε, για το ότι γερνάμε, και όμως γιορτάζουμε ανταλλάζοντας φιλιά και ευχές. Ακούγεται κάπως παράδοξο.
Η πρωτοχρονιά ως μαγική ρήξη ανάμεσα στην απογοήτευση και την ελπίδα
Κατά τη διάρκεια ενός έτους βιώνουμε τραυματικά γεγονότα. Μπορεί να χάσαμε ένα αγαπημένο πρόσωπο, να πήραμε διαζύγιο, να απογοητευτήκαμε από μια ερωτική σχέση, να μας απέλυσαν από τη δουλειά. Καθώς ολοκληρώνεται το έτος, οι φιλοδοξίες μας μπορεί να μην ευοδώθηκαν στον επιθυμητό βαθμό. Κάποιοι στόχοι έμειναν ανεκπλήρωτοι, κάποια προβλήματα συνεχίζουν να μας αγχώνουν, να μας ταλαιπωρούν. Ζητήματα υγείας ενδέχεται να μας συγκλόνισαν. Ο καθρέφτης μάς δείχνει πιο γερασμένους, το σώμα μας ίσως να μην απέκτησε την κομψότητα που ζηλεύουμε. Η εσωτερική μας εικόνα μάλλον παραμένει αναλλοίωτη. Κουβαλάμε τα ίδια ελαττώματα, οι δύσκολες πλευρές μας εξακολουθούν να φθείρουν εμάς και τους γύρω μας. Οι φόβοι μας είναι εκεί, παρόντες. Οι ανασφάλειες, ο βαθμός της αυτοεκτίμησής μας διαφεντεύει τις επιλογές μας. Συνειδητοποιούμε ότι δεν αλλάξαμε αρκετά από αυτά που επιθυμούσαμε, τουλάχιστον στο βαθμό που προσδοκούσαμε.
Ολοκληρώνεται ένας κύκλος που περικλείει μέσα του απώλειες, πραγματικές ή συμβολικές, ανεκπλήρωτες επιθυμίες, απογοητεύσεις. Η ευτυχία που νιώσαμε ήταν παροδική, είχε την ποιότητα του στιγμιαίου. Μένουν λίγες ώρες μέχρι να αλλάξει ο χρόνος. Ετοιμάζουμε φαγητό, φτιασιδωνόμαστε, φοράμε τα καλά μας. Πώς γίνεται να αντέξουμε ότι είμαστε απόλυτα εκτεθειμένοι στο τυχαίο; Πώς γίνεται να δεχτούμε ότι δεν ελέγχουμε ούτε το περιβάλλον μας ούτε καν τον εαυτό μας; Οι στίχοι που τραγουδάμε στην αλλαγή του χρόνου υποδεικνύουν τη λύση που εφευρίσκει ο ψυχισμός: «Γέρε χρόνε φύγε τώρα, πάει η δική σου η σειρά...». Όπως ο έφηβος που φορτώνει τα κακώς κείμενα της κοινωνίας στην παλιά γενιά και την καθαιρεί, έτσι και εμείς φορτώνουμε τις δυσάρεστες εμπειρίες του περασμένου έτους σε έναν γέρο, τον αποπέμπουμε, τον σκοτώνουμε φαντασιωσικά για να εξαφανιστούν μαζί μ' αυτόν. Τραγουδώντας, μετρώντας αντίστροφα λίγα δευτερόλεπτα πριν τις δώδεκα τα μεσάνυχτα, με μαγικό τρόπο, όπως στην παντοδύναμη φαντασία ενός βρέφους, καταφέρνουμε να εσωκλείσουμε σε έναν φθαρμένο κύκλο - στον κύκλο του έτους, να φυλακίσουμε μέσα του όλους τους φόβους, τις απογοητεύσεις, και να να ανοίξουμε έναν καινούργιο, ιδανικό, ελπιδοφόρο, που θα φέρει όλα τα καλά, όλα τα προσδοκώμενα: «...ήρθε ο νέος με τα δώρα, με τραγούδια, με χαρά».
Η έντονη διασκέδαση, το αλκοόλ και τα ναρκωτικά ως άμυνες στην κατάθλιψη
Ο έρωτας, οι χαρές της ζωής συνοδεύονται από δυσκολίες, πόνο και δυστυχία. Πόσο εύκολο είναι να αντέξει κανείς ότι δεν έχει αυτά που θα ήθελε να έχει, ότι δεν είναι αυτό που θα ήθελε να είναι, ότι όσα έχει και όσα είναι κάποια στιγμή τελειώνουν; Η αμφιθυμία - η συνύπαρξη θετικών και αρνητικών συναισθημάτων - για τη ζωή, τον εαυτό μας και τα πρόσωπα που μας περιβάλλουν προκαλεί καταθλιπτικά συναισθήματα. Για να τα αποφύγουμε, χρησιμοποιούμε άμυνες που πολώνουν την αντίληψη της πραγματικότητας: απ' τη μία αρνούμαστε οτιδήποτε ματαιωτικό, το σκοτώνουμε φαντασιωσικά, το ακυρώνουμε με τελετουργίες, το απωθούμε στο ασυνείδητο, και απ' την άλλη προβάλλουμε τα επιθυμητά, τα εξιδανικεύουμε, τα κάνουμε κτήμα μας και νιώθουμε ότι κοινωνούμε την τελειότητά τους. Σκεφτείτε ένα παιδί ή τον ερωτευμένο που μέσα σε δευτερόλεπτα μεταμορφώνει το αγαπημένο πρόσωπο από θεό σε ανθρωπόμορφο τέρας και του επιτίθεται.
Άλλο παράδειγμα τέτοιων αμυνών στην αμφιθυμία και τα συνακόλουθα καταθλιπτικά συναισθήματα είναι, όπως υποστήριξα παραπάνω, το έθιμο της αλλαγής του χρόνου, που λειτουργεί συμβολικά ως άρνηση του θανάτου και των άλλων ματαιωτικών πλευρών της ζωής. Οι ευχές που ανταλλάσσουμε δεν επηρεάζουν κατά κανέναν προφανή τρόπο τον ρου της προσωπικής μας ιστορίας, εντούτοις τις έχουμε ανάγκη, όπως το βρέφος σε στιγμές δυσφορίας έχει ανάγκη την καθησυχαστική, σχεδόν μαγική, επίδραση των παρηγορητικών λόγων της μητέρας. Οι πρωτοχρονιάτικες ευχές είναι ενδεικτικές της παντοδύναμης άρνησης και εξιδανίκευσης: «Χρόνια πολλά, καλή χρονιά με υγεία, επιτυχίες, χαρές! Εύχομαι να είσαι πάντα ευτυχισμένος, να πραγματοποιηθεί κάθε σου επιθυμία!». Όλοι γνωρίζουμε ότι αυτά δεν εγγίζουν ούτε κατ'ελάχιστο τα μελλούμενα. Και όμως για μια στιγμή ζούμε μια ψευδαισθητική ικανοποίηση. Αυτή η παραδείσια κατάσταση, ιδίως στους νέους, παρατείνεται μετά την αλλαγή του χρόνου με έντονη διασκέδαση και μέθη. Η ξέφρενη διασκέδαση είναι μια μανιακή άμυνα, ένας θεατρικός τρόπος να πείσουμε τον εαυτό μας για το ανέφικτο. Το αλκοόλ μας προκαλεί ευφορία, ξεχνούμε κάθε έγνοια, κάθε πόνο, για κάποιες ώρες νιώθουμε ευτυχία. Τέλος, η κοκαΐνη, το ναρκωτικό της πρωτοχρονιάς,δίνει μια αίσθηση παντοδυναμίας, μια αίσθηση ακατανίκητου.
Δεν υπαινίσσομαι υποκείμενη παθολογία σ'αυτά που περιέγραψα. Προσπάθησα μόνο να αναδείξω κάποια ασυνείδητα κίνητρα που διέπουν τους ψυχικούς σχηματισμούς στην εμπειρία της αλλαγής του χρόνου. Εύχομαι σε όλους καλή χρονιά!
Ο Φώτης Μαυρίδης είναι Εκ. Μέλος Ελληνικής Εταιρείας Αναλυτικής Ομαδικής & Οικογενειακής Θεραπείας, Υποψήφιος Διδάκτωρ Ε.Μ.Π.
σχόλια