Συνδέομαι μέσω Skype με Νέα Υόρκη και κοιτάζω πίσω από την πλάτη μου να δω αν με ακούει κάποιος. «Γεια σου, Frida Kahlo, χαίρομαι που σε ακούω». Δεν θα ήθελα να με περάσει για τρελή. Δευτερόλεπτα μετά εγώ και η Frida (Kahlo...) συνδεόμαστε και με τη Zubeida Agha – ναι, το όνομα ανήκει στην πρώτη καλλιτέχνιδα που έκανε έκθεση στην Παλαιστίνη αμέσως μετά την ίδρυσή της, το 1947. Συνομιλώ με δύο από τις προσωπικότητες που απαρτίζουν το επαναστατικό, ακτιβιστικό, φεμινιστικό κίνημα των Guerrilla Girls. Τις φεμινίστριες της τέχνης που κανείς δεν ξέρει το πραγματικό τους όνομα, ούτε το πραγματικό τους πρόσωπο, καθώς φορούν πάντα αυτές τις υπέροχες δασύτριχες μάσκες γορίλα. Και, ναι, «είναι εξαιρετικά δύσκολο σήμερα να βρεις καλής ποιότητας μάσκες. Όλο και πιο δύσκολο...».
Και οι δυο τους θα έρθουν στην Αθήνα για τη μεγάλη τους παρουσίαση στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Όλο το 2016 τάραξαν τα νερά όσο ποτέ πριν σε όλο τον κόσμο, σε μουσεία και πανεπιστημιακά ιδρύματα, αλλά κυρίως στο Λονδίνο. Εκεί, με διπλή παρουσία, στην Τate Modern και στη Whitechapel Gallery κατά την περίοδο της Frieze, έγιναν ο φόβος και ο τρόμος ξανά όχι μόνο των σεξιστών αλλά και των ολιγαρχών της τέχνης, των δισεκατομμυριούχων μεγαλοσυλλεκτών που την ελέγχουν, επιβάλλοντας το γούστο τους σε αυτό που θεωρούμε κυρίαρχη τέχνη.
Πιστεύουμε στη συλλογικότητα, όμως δεν παύουμε να είμαστε ανεξάρτητοι άνθρωποι, οντότητες ξεχωριστές. Αυτό το slut shaming είναι προβληματικό.
Στην Ελλάδα επιστρέφουν δέκα χρόνια μετά την τελευταία τους επίσκεψη στην Αrt Athina – για τη Zubeida είναι η πρώτη φορά όμως. Aνυπομονούν. «Στην πραγματικότητα, αυτό είναι για εμάς ένα ταξίδι έρευνας. Θέλουμε να δούμε πώς διαχειρίστηκε την κρίση η κοινότητα της τέχνης, πώς προσαρμόστηκε σε αυτήν. Ελπίζουμε να δούμε ανθρώπους με τους οποίους συνεργαστήκαμε στο παρελθόν και να επισκεφθούμε το νέο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης που ακούσαμε ότι άνοιξε. Πες μας, τι πρέπει να ξέρουμε γι' αυτό;», με ρωτάνε. Και η αλήθεια είναι ότι σε αυτήν τη μισής ώρας σχεδόν συνέντευξη δεν ήταν λίγες οι ερωτήσεις που μου έκαναν. Για την κρίση, για το ΕΜΣΤ, για τον ρόλο της Στέγης στον πολιτισμό, για το αν φροντίζουμε τα άγρια σκυλιά στους δρόμους της Αθήνας που θυμόταν η Frida από την προηγούμενη επίσκεψή της. Και ενθουσιάζονται όταν τους λέω ότι η Documenta φέτος θα φιλοξενηθεί και στην Αθήνα εκτός από το Κάσελ. «Αυτό είναι υπέροχο, πολύ ελπιδοφόρο. Πες μας...», λένε.
Μιλάνε γρήγορα, με κοριτσίστικη χροιά, κελαρυστή φωνή, ξεσπούν σε γέλια, νοιάζονται ν' ακούσουν τη γνώμη του συνομιλητή τους. Αυτές είναι ο φόβος και ο τρόμος των θεσμικών της τέχνης, οι γυναίκες που μάχονται εναντίον του σεξισμού, του ρατσισμού, της ολιγαρχίας, της αδικίας. Και είναι η χαρά της ζωής. «Ανυπομονούμε να έρθουμε στη Στέγη. Ξέρουμε ότι εκεί θα έχουμε το μεγαλύτερο δυνατό κοινό για να μιλήσουμε. Θέλουμε αρχικά να συστηθούμε, να πούμε τι ακριβώς κάνουμε τα τελευταία τριάντα χρόνια, γιατί το κάνουμε, ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η παγκόσμια τέχνη σήμερα. Και θέλουμε να σας ακούσουμε», μου λένε. «Μας απασχολεί ιδιαιτέρως ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα και η θέση της Ελλάδας σε αυτήν, τη συγκεκριμένη στιγμή, είναι πιο κομβική από ποτέ» υποστηρίζουν. Με ρωτάνε αν οι εκατομμυριούχοι Έλληνες συλλέκτες επιμένουν να μη συλλέγουν έργα σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών – θέλουν να μάθουν τα πάντα σε αυτό το Skype...
Τις ρωτάω, γελώντας, αν έχουν συνειδητοποιήσει ότι στον τίτλο του χώρου που τους προσκάλεσε να μιλήσουν στις 9 Μαρτίου υπάρχει το όνομα ενός από τους μυθικούς μεγιστάνες της σύγχρονης εποχής. «Ωνάσης» (και ψελλίζουν μαζί μου «Stegi», καθώς τους λέω και την ελληνική εκδοχή του τίτλου, πώς την αποκαλούμε εμείς εδώ). Ξεσπούν σε γέλια, συνδέοντάς το με όσα λέγανε νωρίτερα για τους ολιγάρχες, και αστειεύονται, πάντα με αυτή την κοριτσίστικη φωνή: «Λοιπόν, για εμάς ο Ωνάσης είναι ένας διάσημος άνδρας που παντρεύτηκε τη χήρα ενός πρώην Προέδρου μας».
Αυτό που θα κάνουν στην Αθήνα θα είναι ταυτόχρονα ομιλία, περφόρμανς, δήλωση. «Θα είναι αυτό που εμείς ονομάζουμε "gigs", μια καθόλου βαρετή ομιλία με στοιχεία περφόρμανς». Αναρωτιέμαι πώς αντιμετωπίζουν το γεγονός ότι τους τελευταίους μήνες, εξαιτίας του Τραμπ, κάποιοι ανακάλυψαν ξανά τον φεμινισμό, ότι έγινε ξανά της μόδας, μέχρι και στα t-shirts των πολυτελών οίκων μόδας. Έχει χαρακτηριστικά «τάσης» όλο αυτό; Και εκεί αντιλαμβάνομαι για μια ακόμα φορά, ξεκάθαρα, πώς είναι να αγωνίζεσαι για κάτι, να ταυτίζεσαι μαζί του, χωρίς ιδεοληψίες και φαντασιακές επενδύσεις περί ανόθευτου. «Είναι ok! Aς δούμε πόσοι απ' όλους αυτούς είναι πραγματικά φεμινιστές. Δεν θα ασκήσουμε όμως κριτική σε κανέναν που λέει ότι υποστηρίζει τον φεμινισμό. Δεν υπάρχει τεστ αποδοχής, μόνο οι πράξεις», λέει η Frida. «Μμμμ, είμαι πραγματικά αισιόδοξη. Νομίζω ότι δεν είναι τάση. Το κοινό αίσθημα κινητοποιήθηκε, κατάλαβαν όλοι ότι πρέπει να δεσμευτούν στις αρχές του φεμινισμού», υποστηρίζει η Zubeida. «Κοίτα να δεις που αυτό που συμβαίνει με τον Τραμπ μπορεί να δώσει μια αληθινή ευκαιρία στον φεμινισμό», αστειεύομαι και ξεσπούν σε γέλια: «Ναι, για φαντάσου».
Ρωτώ για το κλίμα αυτήν τη στιγμή στις ΗΠΑ – και οι δυο ζουν στη Νέα Υόρκη. Υπάρχει περιορισμός της ελευθερίας έκφρασης; «Δεν υπάρχει έλλειψη ελευθερίας αλλά απειλή. Και η αλήθεια είναι ότι αυτό κάνει όλους μας, κυρίως τους καλλιτέχνες, ακόμα πιο τολμηρούς. Δεν αυτολογοκρινόμαστε. Χαιρόμαστε που βλέπουμε ότι υπάρχει ισχυρή αντίσταση». Όμως η τέχνη χάνει στηρίγματα στη νέα εποχή Τραμπ. «Πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα αν είχε εκλεγεί Πρόεδρος η Χίλαρι Κλίντον;» ρωτώ. Και είναι η στιγμή που ο δημοσιογράφος δεν αναμένει αυτό που θα ακολουθήσει. Ένας τυφώνας πάθους, ειλικρινούς πάθους.
«Ω, τα πάντα θα ήταν διαφορετικά. Τα πάντα. Δεν θα μιλούσαμε για τείχη με το Μεξικό, για απαγόρευση στις μετακινήσεις πολιτών επτά χωρών. Δεν θα υπήρχε φόβος. Θα υπήρχε ελπίδα και πίεση για να προωθηθεί ακόμα περισσότερο η προοδευτική ατζέντα της Χίλαρι». Αντιλαμβάνομαι ότι θα υποστήριζαν τη Χίλαρι Κλίντον ούτως ή άλλως, όποιος και αν ήταν ο αντίπαλός της. Ανεξαρτήτως Τραμπ. Έχω δίκιο; «Ναι, απολύτως. Υποστηρίζαμε απόλυτα τη Χίλαρι. Αν ήταν Πρόεδρος, δεν θα συζητούσαμε για μειώσεις στις επιχορηγήσεις στην τέχνη και αποκλεισμό μουσουλμάνων. Και πιστεύω ότι η κυβέρνησή της θα αποτελούνταν από εντελώς διαφορετικά πρόσωπα από αυτά που βλέπουμε στην κυβέρνηση Τραμπ. Θα υπήρχαν πρόσωπα που μοιάζουν μ' εμάς. Τώρα, στου Τραμπ, όλοι είναι ίδιοι μεταξύ τους: λευκοί άνδρες, συντηρητικοί, με αίσθημα ανωτερότητας, πλούσιοι, υπερπατριώτες, προσπαθούν να αρπάξουν όσο περισσότερη εξουσία μπορούν».
Όπως τα Guerrilla Girls φορούν μάσκες και είναι ίδια, έτσι και τα μέλη της κυβέρνησης Τραμπ, στον αντίποδα, φοράνε τις δικές τους μάσκες και είναι κι αυτοί ίδιοι, τους λέω. «Αλλά αυτοί δεν κρύβονται πίσω από μια μάσκα, κρύβονται πίσω από τα συμφέροντά τους» λένε. Έχει ενδιαφέρον πώς ο Τραμπ χρησιμοποιεί τις γυναίκες στο περιβάλλον του ως σύμβολα για να δηλώσει κάτι – η περίπτωση της Ιβάνκα και η περίπτωση της Μελάνια.
Είναι προβληματικό αυτό που κάνει. Κυρίως στην περίπτωση της Ιβάνκα, που είναι στη διοίκηση ουσιαστικά και η οποία γράφει βιβλία με συμβουλές προς τις γυναίκες – αυτή που δεν έχει περάσει ποτέ από συνέντευξη για μια θέση εργασίας! Είναι υποκριτικό να λέει ότι υπερασπίζεται τις γυναίκες, ενώ υπάρχουν αναφορές ότι στις εταιρείες της είναι εξαιρετικά δύσκολο να πάρει μια γυναίκα άδεια μητρότητας. Την ίδια ώρα γράφει βιβλία με συμβουλές για εργαζόμενες μητέρες. Όμως κι εκεί περιγράφει μόνο στερεοτυπικούς ρόλους. Αναφέρεται σε γυναίκες παντρεμένες με άνδρες που έχουν γεννήσει οι ίδιες, δεν έχουν υιοθετήσει. Ούτε λόγος, φυσικά, για ανύπαντρες μητέρες ή ζευγάρια του ίδιου φύλου».
Όμως, μήπως στην περίπτωση της Μελάνια, οι αντίπαλοι του Τραμπ φτάσαμε στο άλλο άκρο, με τις αναφορές στις γυμνές φωτογραφίες και στο παρελθόν της; «Οπωσδήποτε και αυτό είναι προβληματικό. Πιστεύουμε στη συλλογικότητα, όμως δεν παύουμε να είμαστε ανεξάρτητοι άνθρωποι, οντότητες ξεχωριστές. Αυτό το slut shaming είναι προβληματικό. Όμως, νομίζω ότι ο γάμος τους βρίσκεται σε μεταβατική φάση και αυτό έχει ενδιαφέρον να το μελετήσουμε. Είναι ένα deal πλέον».
Αλήθεια, τη Χίλαρι Κλίντον την έχουν γνωρίσει; «Ω, μακάρι να την είχα γνωρίσει» λέει η Zubeida. «Ναι, μια φορά τη γνώρισα», απαντά η Frida και, πριν ολοκληρώσει, επεμβαίνει η Zubeida: «Τι; Σοβαρά; Την έχεις γνωρίσει;». Πολύ cool, η Frida μας εξηγεί: «Τη γνώρισα στη Νέα Υόρκη, όταν ήταν υποψήφια γερουσιαστής. Τη ρώτησα αν είναι φεμινίστρια. Με κοίταξε στα μάτια και έγνεψε "ναι". Χωρίς να βγει ούτε μια λέξη από το στόμα της. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι θα υποστήριζε τα θέματα των γυναικών. Έχει αποδείξει πόσο έχει παλέψει για τις γυναίκες, τα κορίτσια και τα παιδιά, τόσο στη δικηγορική όσο και στην πολιτική της καριέρα». Όχι, δεν φορούσε guerrilla mask όταν τη συνάντησε, ούτε αποκάλυψε την ταυτότητά της η Frida ως ιδρυτικού μέλους των Guerrilla Girls σε αυτήν τη συνάντηση.
Γιατί, κυρίως τον τελευταίο χρόνο, έχουν προσθέσει στην αποστολή τους το κυνήγι των δισεκατομμυριούχων συλλεκτών; «Γιατί η συμπεριφορά τους είναι προβληματική. Οι περισσότεροι χρησιμοποιούν τα έργα τέχνης ως επενδυτικά εργαλεία, ανοίγουν μουσεία κι έχουν τεράστιες φοροαπαλλαγές. Εν τω μεταξύ, όλες οι συλλογές είναι ίδιες, γιατί θέλουν να συλλέγουν έργα των πιο ακριβών καλλιτεχνών. Έτσι, ακόμα και η συζήτηση για την τέχνη γίνεται βαρετή. Βεβαίως, δημιουργείται μια ψευδή ιδέα για το τι είναι τέχνη. Αυτή είναι η τέχνη σύμφωνα με τους πλούσιους και διάσημους και όχι η τέχνη σύμφωνα με την ίδια την τέχνη... Κάποτε η συλλογή έργων τέχνης ήταν μια περιπέτεια, το έκανες για να είσαι διαφορετικός. Είχαν προσωπικότητα οι συλλογές».
Για τις ανάγκες της παρουσίας τους στο Λονδίνο έκαναν μια μεγάλη έρευνα σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία ανά την Ευρώπη. Αναζητούσαν στοιχεία για τα έργα τέχνης των συλλογών που έχουν δημιουργηθεί από γυναίκες. Συμπεριέλαβαν και την Ελλάδα στην έρευνα. «Δεν έχουμε κάνει ειδική έρευνα για τη χώρα, αλλά στείλαμε σε κάποιους ερωτηματολόγια». Το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ ήταν ανάμεσά τους. «Ναι, και νομίζω η απάντηση ήταν "το φύλο δεν μετρά και οι συλλέκτες κοιτούν μόνο το ταλέντο". Η απάντησή μας ήταν "σε ποιον πλανήτη ζείτε;"». Γέλια. Ξανά. Η συζήτηση κλείνει με πολλά γέλια και με διάθεση για περισσότερη κουβέντα και ερωτήσεις (δικές τους) για το σύντομο διάστημα που θα βρεθούν στην Αθήνα.
Info:
Guerrilla Girls
9 Μαρτίου 2017, 19:00
Κεντρική Σκηνή, Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
