Η οικογένεια από την πλευρά του πατέρα έχει καταβολές από την Προύσα. Ο παππούς όλη του τη ζωή έκανε εμπόριο μεταξύ Κωνσταντινούπολης, Θεσσαλονίκης και Σερρών, καθώς οι περισσότεροι συγγενείς εξακολουθούσαν να ζουν σε αυτές τις περιοχές. Την ίδια διαδρομή ακολουθούσε κι εκείνος από παιδί, όταν επισκεπτόταν θείους και θείες στις ρωμαίικες γειτονιές της Πόλης. Οι ιστορίες από τη γιαγιά και τον παππού έχτισαν από νωρίς αυτό που αποκαλεί «βιωματική μνήμη».
Aργότερα εγκαταστάθηκε εκεί, στο σπίτι της οικογένειας, ακολουθώντας αυτό που ήξερε να κάνει. Κινηματογραφιστής και παραγωγός ταξιδιωτικών και ερευνητικών ντοκιμαντέρ (υπήρξε ο δημιουργός της σειράς «Ταξιδεύοντας με τη Μάγια Τσόκλη» της ΕΡΤ), συνεργάστηκε πολύ στενά με το μεγαλόπνοο σχέδιο του τουρκόφωνου Al Jazeera καθώς και με μεγάλα τοπικά και διεθνή δίκτυα.
Έχοντας ζήσει τη «χρυσή εποχή» 2006-2013, όταν η Κωνσταντινούπολη φάνταζε ως ένα ακόμη καλλιτεχνικό κέντρο της Ευρώπης και έχοντας καλύψει ουκ ολίγες περιοδείες του σημερινού Τούρκου Προέδρου, είναι από τους λίγους Έλληνες που γνωρίζουν από πρώτο χέρι τι συμβαίνει στη γείτονα χώρα. Δεν είμαι ιστορικός ούτε πολιτικός αναλυτής, είμαι ένας κινηματογραφιστής, λέει…
Η Aksener απαιτεί εισβολή στη Λέσβο άμεσα. Ο εθνικισμός καλπάζει. Παρ' όλα αυτά, οι Τούρκοι αγαπάνε την Ελλάδα, ταξιδεύουν πολύ στη χώρα μας και αυτό ενοχλεί πάρα πολύ την Άγκυρα.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλάει για τις αλλαγές που έζησε, για τα μεγάλα γεγονότα της τελευταίας δεκαπενταετίας, για τη νέα, ελεγχόμενη και κατευθυνόμενη καθημερινότητα, για τους περιορισμούς της ελευθερίας λόγου και ενημέρωσης, για την εξέγερση στο πάρκο Γκεζί το 2013 και για το πραξικόπημα του 2016.
Εκφράζεται με μεγάλη αγάπη αλλά και με ένα αίσθημα πικρίας για τη γενέτειρά του. «Ανήκω και εκεί» λέει και εξηγεί πού οδηγείται η χώρα σήμερα. Αναφέρεται επίσης στο πώς η Πόλη της καρδιάς του εγκαταλείπει τις πολυπολιτισμικές της αξίες και την τουρκική της ταυτότητα για να μεταμορφωθεί σε ένα κακόγουστο Ντουμπάι.
— Διατηρείς μέχρι και σήμερα εταιρεία ερευνητικού ντοκιμαντέρ στην Τουρκία. Πότε την ίδρυσες;
Το 2009 ήταν μια πολύ καλή εποχή για τα τηλεοπτικά πράγματα στη Κωνσταντινούπολη. Ξεκινούσαν οι μεγάλες τηλεοπτικές σειρές και γενικότερα έπεφτε πολύ χρήμα στον τηλεοπτικό χώρο. Δεν με ενδιέφερε ο συγκεκριμένος χώρος, αισθανόμουν ότι δεν ανήκα εκεί ούτε δημιουργικά ούτε κοινωνικά. Με ενδιέφερε αυτό που έκανα και εδώ, το ερευνητικό ντοκιμαντέρ. Είχα αφήσει πίσω μου το ταξιδιωτικό ντοκιμαντέρ και με προκαλούσε η ιδέα να κινηθώ σε νέους τόπους, δικούς μου μεν, με νέες προκλήσεις δε.
Πριν από δεκατρία-δεκατέσσερα χρόνια τα δεδομένα της ελευθερίας της έκφρασης ήταν διαφορετικά στην Τουρκία – βέβαια, πάντα υπήρχε κάποιος έλεγχος. Σκοπός και ανάγκη μου ήταν και είναι να καταγράφω κοινότητες και να γνωστοποιώ με τη δουλειά μου καταστάσεις στις οποίες υπάρχει πίεση κάθε μορφής. Η Τουρκία τότε δεν ήταν η χώρα που είναι σήμερα.
— Σε ποια Τουρκία αναφέρεσαι λοιπόν;
Ξεκίνησα να εμπλέκομαι και να καταγράφω την τουρκική πραγματικότητα το 2007. Εκεί επαφές μού έδωσαν πρόσβαση ώστε να προσεγγίσω και να καταγράψω από κοντά, για ένα διάστημα τουλάχιστον, την ιδιαίτερη προσωπικότητα του Ερντογάν, ενός ηγέτη που μπορώ να πω ότι με γοήτευε προκλητικά.
Ήμουν εκεί με την κάμερά μου μεταξύ 2007 και 2010, καλύπτοντας την επικαιρότητα για λογαριασμό τουρκικών δικτύων, ενώ παράλληλα γέμιζα με ενέργεια τις μπαταρίες της έρευνάς μου για τον μεγάλο ηγέτη της σύγχρονης Τουρκίας. Τον θυμάμαι δίπλα μου, στις βουλευτικές εκλογές του 2007, να κερδίζει μία ακόμη θητεία –δικαίως, πιστεύω– για την περαιτέρω ανάπτυξη των φιλόδοξων σχεδίων του για το καλό της χώρας.
Τα τουρκικά μου ήταν πολύ φτωχά για να μπορέσω να επικοινωνήσω σε βάθος με την τουρκική κοινωνία, αλλά η απέραντη αισιοδοξία που μου μετέδιδαν με έκανε συμμέτοχο στον στόχο για μια νέα Τουρκία. Το ένιωθα παντού, από τις γειτονιές της βόρειας Κωνσταντινούπολης με το αστικό προφίλ και το Aksaray στα νότια έως και τις μακρινές περιοχές της Ανατολίας.
— Σαν μια αναγέννηση του Ατατούρκ;
Επιτέλους, δεκαετίες μετά τον θάνατο του συμβόλου-πατέρα των Τούρκων, Ατατούρκ, ο Ερντογάν μιλούσε μια νέα, σύγχρονη γλώσσα, αποδεκτή σχεδόν από το σύνολο του λαού. Η χώρα κάλπαζε σε πολλά επίπεδα, κοινωνικά, πολιτισμικά, οικονομικά.
Ο φωτισμένος πρωθυπουργός έβγαλε την Ανατολία από τη βαθιά λήθη. Κατατρόπωσε τις διακρίσεις που δέχονταν οι μαύροι Τούρκοι από τους λευκούς, τους πολιτικούς συνεχιστές του Ατατούρκ, δηλαδή τη σημερινή αντιπολίτευση, αυτούς που κυνήγησαν και εξάλειψαν το ρωμαίικο στοιχείο της Πόλης.
Ο Ερντογάν συνέβαλε απόλυτα στην «απελευθέρωση» αυτών των πληθυσμών της χώρας του. Οι μαύροι Τούρκοι απέκτησαν υπόσταση για πρώτη φορά. Η θρησκεία ήταν ένα μηχανισμός που δούλευε στο ρελαντί από τις αρχές της ανάληψης της διακυβέρνησης του Ερντογάν.
— Οπότε, τα καλλιτεχνικά σου ενδιαφέροντα στράφηκαν αλλού;
Τα κινηματογραφικά μου ενδιαφέροντα ακολούθησαν τον αέρα της εποχής. Παραμελημένες περιοχές, πληθυσμοί που άλλαζαν ρόλους, γίνονταν από αγρότες επιχειρηματίες σε μια νύχτα, κολοσσοί εγκατέστησαν βιομηχανικές μονάδες σε άγονες ζώνες και το χρήμα άρχισε να ρέει άφθονο. Η Τουρκία μετατρεπόταν σε μια υπερδύναμη.
Ο Ερντογάν, κάπου εκεί, έδωσε το πράσινο φως να μας επιστραφούν οι περιουσίες που χάσαμε από τους «άλλους». Εκεί κάπου «ξαναπαίρνω το σπίτι μας» και στήνω την έδρα της Onos Productions Turkiye. Το Πατριαρχείο ανέκτησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του που είχε κατασχεθεί.
Στη νέα αυτή πραγματικότητα ο πρωθυπουργός ο ίδιος αλλά και οι Ευρωπαίοι ανακοίνωναν νέους στόχους με δυτικό πρόσημο για τη νέα Τουρκία. Ήμουν από αυτούς που από τότε δεν πίστευαν το συγκεκριμένο ευχολόγιο. Δεν το έβλεπα, δεν το συναντούσα στις αναζητήσεις μου στη χώρα, στις γειτονιές και στους ανθρώπους της. Πολύ πιθανό να μην το πίστευε ούτε ο σημερινός Πρόεδρος .
— Τι σε έκανε να το αμφισβητήσεις;
Στην προεκλογική περιοδεία του τότε πρωθυπουργού στη Μαύρη Θάλασσα και συγκεκριμένα στην Τραπεζούντα η κάμερά μου καταγράφει κάτι καινούργιο που με βάζει σε σκέψεις και νέες αναζητήσεις.
Στην ομιλία του για το δημοψήφισμα σχετικά με τους όρους που έθετε η Ε.Ε. και τις απαραίτητες τροποποιήσεις που απαιτούνταν στο τουρκικό Σύνταγμα, μια λαοθάλασσα γυναικών με ομοιόμορφο ντύσιμο, καπαρντίνα και μαντίλα, βροντοφωνάζουν την πίστη τους στον νέο «Σουλτάνο». Απαιτούν ενίσχυση του Συντάγματος με νέες αλλαγές.
Ο στόχος του δημοψηφίσματος πέτυχε με μια νίκη που ξεπέρασε το 55%. Το νόημα που έδιναν οι ψηφοφόροι μάλλον ήταν διαφορετικό από το βασικό ερώτημα που έθετε το δημοψήφισμα. Ο λαός ψήφισε τον ηγέτη που για πρώτη φορά ανακοίνωνε ένα προσαρμοσμένο στις ανάγκες της εποχής νέο οθωμανικό σχέδιο. Μια νέα Τουρκία γεννήθηκε.
Εκεί, στην Τραπεζούντα, είδα την πρώτη προεκλογική αφίσα του πρωθυπουργού, στην οποία όμως αντικαταστάθηκε για πρώτη φορά η εικόνα της συνύπαρξης του «Πατέρα των Τούρκων» με τον αγαπημένο Σουλτάνο του Ερντογάν, τον Σελίμ Α'. Γνώρισα τότε έναν συμμαθητή του από το θρησκευτικό γυμνάσιο που, όπως μου είπε, είχε αναλάβει να γράψει την πρώτη βιογραφία του παλιού του φίλου με τίτλο «Η νέα Οθωμανική Τουρκία». Όταν τον ρώτησα για τις αφίσες, η απάντησή του ήταν ότι «ο Ερντογάν κοιτάει πολλά χρόνια μπροστά, όχι μόνο το αύριο».
Μέσα σε μερικά χρόνια αυτό άρχισε να αποκαλύπτεται. Στους νέους τι είπε; «Είμαστε η πιο δημοκρατική μουσουλμανική χώρα, ελάτε να είμαστε μαζί, εγώ είμαι ο πατέρας σας». Μετά το 2010 τα πάντα άρχισαν να αλλάζουν. Ο Ερντογάν άρχισε να αλλάζει.
— Πώς αντιμετώπισε τα νέα δεδομένα η αστική τάξη της Πόλης;
Στην Κωνσταντινούπολη ειδικά ζούσε μια πολύ σημαντική τάξη αστών με καταβολές από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Φυσικά, πολλές οικογένειες που στήριξαν τη Νέα Τουρκία του Ατατούρκ απέκτησαν τιμητικό τίτλο. Μέχρι τη στιγμή που ο Ερντογάν ανέλαβε τη διοίκηση της χώρας, ήταν εκείνοι που κινούσαν την οικονομία, διαχειρίζονταν γενικά την Τουρκία. Ουσιαστικά λυμαίνονταν τη χώρα σε οικονομικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο.
Ο Ερντογάν έσπασε αυτόν τον κύκλο διαφθοράς και αναβάθμισε τα παραμελημένα τμήματα της κοινωνίας. Παράλληλα όμως μέλη της αστικής κοινότητας, βλέποντας τις αλλαγές που έφερε ο νέος ηγέτης, τον στήριξαν.
Στην αρχή, και μόνο επειδή άλλαξε ρότα ο αρχηγός, κάπου στις αρχές της νέας δεκαετίας του 2010, του εναντιώθηκαν. Οι ευνοούμενοι πλέον μαύροι Τούρκοι αποκτούν μεγάλη δύναμη –και οικονομική– και δρουν ανταγωνιστικά προς τα παλιά τζάκια. Οι αθεϊστές λευκοί Τούρκοι βλέπουν την άνθηση της Νέου Ισλάμ και αισθάνονται άβολα. Πολλοί από αυτούς είτε μετακομίζουν άμεσα είτε παραμένουν, έχοντας όμως μια έδρα ανάγκης σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.
Σήμερα τα μεσαία στρώματα που δεν συμπαθούν τον Πρόεδρο αναζητούν τη χρυσή βίζα και παράλληλη αγορά στέγης, για την κακιά στιγμή, όπως μου λένε, σε ευρωπαϊκές χώρες και πολλές φορές στην Ελλάδα. Όσοι δεν στηρίζουν το δεδομένο σημερινό σύστημα ψηφίζουν το CHP αλλά και διάφορα άλλα, μικρότερα κόμματα, προσπαθώντας να κάνουν, ανεπιτυχώς μέχρι τώρα, συνασπισμό. Δυστυχώς και για εμάς όλο το πολιτικό σύστημα της γειτονικής χώρας χαρακτηρίζεται από υπερβάλλοντα εθνικισμό.
— Από τα ταξιδιωτικά σου ντοκιμαντέρ θα σε χαρακτήριζα σύγχρονο οριενταλιστή. Πώς νιώθεις σε σχέση με τον εκσυγχρονισμό;
Οριενταλισμό ονόμασαν πριν από σαράντα χρόνια τη γοητεία που αισθάνθηκαν και απεικόνισαν οι άνθρωποι της τέχνης και οι περιηγητές στα τέλη του δέκατου ένατου και των πρώτων δεκαετιών του εικοστού. Προσωπικά δεν θα με χαρακτήριζα έτσι. Άλλωστε είμαι ένας σύγχρονος άνθρωπος, με σύγχρονες αρχές. Απλώς πιστεύω ότι η βιωματική μνήμη που φέρω είναι ο λόγος που με κάνει να αισθάνομαι άνετα στον χώρο της καθ’ ημάς Ανατολή και να κατανοώ, ίσως ευκολότερα, τα δρώμενα και να τα μεταφέρω στο έργο μου, είτε μέσα από τις δουλειές που κάναμε με τη Μάγια είτε στις πρόσφατες παραγωγές μου.
Η Τουρκία είναι μια χώρα που κατανοούσα κοινωνικά και με γοήτευε πάντα. Η Κωνσταντινούπολη είναι το μέρος με το οποίο είμαι ιδιαίτερα συνδεδεμένος, λόγω καταβολών. Έχοντας μεγαλώσει στις Σέρρες και κάνοντας συνεχείς επισκέψεις στην Πόλη, ένιωθα την ψυχή μου να ανήκει και εκεί. Από παιδί σχεδόν γνώρισα τις ρωμαίικες γειτονιές του Τσιχαγκίρ και του Πέραν όπου ζούσαν οι εναπομείναντες της οικογένειάς μου και άλλοι. Ένας μικρόκοσμος απομονωμένος σχεδόν από την πραγματική Τουρκία του τότε.
Αργότερα όμως οι μοναχικές αναζητήσεις με οδήγησαν σε γειτονιές και κοινότητες του αστικού ιστού που με συγκλόνισαν. Πολλά πρόσωπα της Πόλης στην ίδια πόλη. Η κάμερα μου έδινε λόγο να το ζω αυτό, να το ψαχουλεύω, να το αισθάνομαι έντονα ενεργειακά. Σήμερα η Πόλη έχει χάσει, και χάνει, με δραματικούς ρυθμούς την οθωμανική της πατίνα που φέρω ως μνήμη. Δεν με ενοχλεί η ανάπτυξη, το αντίθετο. Λατρεύω την αρμονική συνύπαρξη. Μισώ όμως τη νέα, αραβικής αισθητικής επιβολή της «ανάπτυξης».
— Εσύ βίωσες την προηγούμενη περίοδο της οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης…
Ήμουν εκεί από την αρχή της οικονομικής ανάπτυξης. Έχτισα κάτι διαφορετικό για τα δεδομένα της Τουρκίας. Στην πορεία κατάλαβα ότι, εφόσον δεν υπήρχε ελευθερία λόγου στη δημοσιογραφία, ήταν αδύνατο να προχωρήσω. Ακόμα και τις καλές εποχές δεν υπήρχαν ερευνητές.
Δυστυχώς ποτέ δεν υπήρξε απόλυτη ελευθερία του λόγου. Δημοκρατία και Τουρκία ποτέ δεν είχαν σχέση. Δημοκρατία υπάρχει μόνο κατ’ επίφαση. Καμιά γενιά δεν έζησε τη δημοκρατία, ούτε η σημερινή βέβαια. Βασικές αρχές της ελευθερίας, το να μπορείς να μιλήσεις, να μη σε ενοχλεί κανένας, να μπορείς να πεις τη γνώμη σου στα social media, να προβάλεις δημόσια μια έρευνά σου, είναι, το λιγότερο, περιορισμένες.
Ωστόσο, όταν εγκαταστάθηκα εκεί, ένιωθα κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας. Μπήκα εύκολα σε κύκλους, σε όλα τα στρώματα, έχτισα την ομάδα μου με δημιουργικούς ανθρώπους. Κάναμε αυτό το διαφορετικό. Μπαίναμε σε απόκρυφα σημεία και γωνιές και καταγράφαμε με σύγχρονο τρόπο τις κοινωνίες της απέραντης χώρας. Η ομάδα μας έκανε αίσθηση στα μεγάλα τοπικά δίκτυα και τελικά το ταξίδι ξεκίνησε.
— Ακούγεται τρομερά ενδιαφέρον και μεγάλη επιτυχία. Πώς εξελίχθηκε;
Βρέθηκα σε μια ιδανική συνθήκη γύρω στο 2009-11. Έχοντας συνεργαστεί ήδη με το διεθνές Al Jazeera, εμφανίστηκε το φιλόδοξο και μεγαλόπνοο σχέδιο να δημιουργηθεί η τουρκική εκδοχή του. Ήμουν στο πρότζεκτ της εκτελεστικής ομάδας από την πρώτη μέρα και μάλιστα στο τμήμα που με ενδιέφερε. Υπήρχε μεγάλη δυναμική και μεγάλα μπάτζετ παραγωγής. Ήταν ο ερευνητικός μου παράδεισος. Κάλυπτα το ένα γεγονός μετά το άλλο, κάτω από μια παντοδύναμη ομπρέλα. Η καρδιά του μεταναστευτικού χτυπούσε εκεί, δίπλα μου, το κατέγραφα καθημερινά. Οι Καταριανοί αγόρασαν μέχρι και ουρανοξύστη, είχαν στηθεί στούντιο, χτίζαμε την ταινιοθήκη του αυριανού δικτύου. Όλα προχωρούσαν σαγηνευτικά!
Μάλιστα, θέλοντας να γίνουν παγκόσμιοι και πιο Δυτικοί ως δίκτυο, προσέλαβαν διάσημους Δυτικούς δημοσιογράφους, οι οποίοι έθεσαν όρους για την ελευθερία της θεματολογίας. Κι αυτό, φυσικά, έφερε το διαζύγιο με τις αρχές του απόλυτου ελέγχου του ηγέτη. Έτσι το μεγαλόπνοο σχέδιο του τουρκόφωνου Al Jazeera κατέρρευσε μια νύχτα στα τέλη του 2015.
— Συνέχισες να κάνεις παραγωγή ντοκιμαντέρ Τούρκων σκηνοθετών και ξένων δικτύων, σωστά;
Φυσικά, με την τοπική Onos Productions. Η δυναμική του χώρου μου γενικότερα στην Τουρκία δεν είχε και δεν έχει καμία σχέση με την Ελλάδα. Έζησα τη χρυσή εποχή. Όλα τα μεγάλα δίκτυα, όπως το αμερικανικό CNN, το BBC, όλα τα μεγάλα πρακτορεία άνοιξαν γραφεία εκεί. Ήταν το κέντρο της Μέσης Ανατολής.
Δυστυχώς, αυτή η περίοδος κράτησε λίγο. Ο Ερντογάν, μετά το 2010, ένιωσε ότι έχει την παντοδυναμία. Αρχικά δεν ήταν αυταρχικός, ήταν ένας άνθρωπος που νοιαζόταν πράγματι για τη χώρα. Κάποια στιγμή έχασε τη μπάλα. Άρχισαν να μπλέκονται γύρω του τα πλοκάμια του παρακράτους. Όταν είσαι πολλά χρόνια στην εξουσία δεν μπορείς να προστατευτείς ούτε και να ελέγξεις τα πολλά επίπεδα της παραεξουσίας σκοτεινών ή μη δυνάμεων …
— Το βαθύ κράτος;
Όλα υπάρχουν, συνυπάρχουν με μια δική τους ισορροπία και ανισορροπία. Tην πρόσφατη βομβιστική ενέργεια με αθώους νεκρούς στον πεζόδρομο Iστικλάλ η αντιπολίτευση τη συνδέει με το βαθύ παρακράτος. Για μένα το σημαντικότερο όλων είναι η έξαρση του ανεξέλεγκτου εθνικισμού σε όλα τα συστήματα.
— Δεν γινόντουσαν ανέκαθεν αυτά, ώστε να βρεθεί ένας ένοχος και ένας στόχος; Έχουμε το ιστορικό παράδειγμα του ’55, όταν έβαλαν φωτιά στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη για να πυροδοτήσουν το λιντσάρισμα των Ρωμιών στην Πόλη.
Σε καθεστώτα όπως αυτό της Τουρκίας η ύπαρξη «εχθρών» εντός ή και εκτός διευκολύνει τα πράγματα. Από την εποχή του Νταβούτογλου με το δόγμα μηδενικών προβλημάτων με όλους, η Ελλάδα είχε μια άλλη θέση στο σύστημα. Μάθαμε να είμαστε τόσο κοντά αιώνες τώρα αλλά και εχθροί σε ένα ιδιαίτερο πλαίσιο. Για εμάς είναι ο παντοτινός εχθρός και γι' αυτούς είμαστε ο εύκολος και ανώδυνος στόχος.
Όλα αυτά σε επίπεδο πολιτικής. Μεταξύ των λαών τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Δεν μπορώ να συγκρίνω το '55 και τη δική μας μοίρα τότε με αυτό που μου ζούμε σήμερα. Είναι μια άλλη εποχή, με άλλα χαρακτηριστικά και στις δύο πλευρές. Προσωπικά χαίρομαι που στην Ελλάδα άρχισαν να ακούγονται φωνές οι οποίες μιλάνε και για τα δικά μας λάθη, ειδικά για το 1922.
— Στο μεταξύ χτίζεται όλη η χώρα με εντυπωσιακά έργα, όπως το αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης. Αυτό συμβαίνει χάρη στα φτηνά εργατικά;
Η Κωνσταντινούπολη ζει με ρυθμούς υπερανάπτυξης, οι εξαγωγές χτυπάνε κόκκινο, ανάγοντας την Τουρκία σε μια σημαντικότατη δύναμη, παράγει υπερσύγχρονο στρατιωτικό υλικό καθώς και στόλους αυτοκινήτων όλων των ευρωπαϊκών αυτοκινητοβιομηχανιών.
Παράλληλα, ετοιμάζει το δικό της ηλεκτρικό SUV. Οι πολύ καλές υποδομές της χώρας, οι μεταφορές, ο τεχνικός εξοπλισμός υψηλού επιπέδου, φυσικά οι χαμηλοί μισθοί και το ότι δεν γίνονται απεργίες, όλα αυτά συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση.
— Ο πολιτισμός, τα περίφημα ιδιωτικά μουσεία, οι μπιενάλε;
Είναι πάρα πολλά τα χρήματα που φέρνει απ' έξω ο Ερντογάν. Θέλει η Τουρκία να γίνει κόμβος των πάντων. Δεν τον συγκινούσε η πολιτιστική άνοιξη της πόλης με τα σύγχρονα μουσεία κάποιων παλιών οικογενειών και κάποιες διεθνείς διοργανώσεις εκθέσεων. Το ενδιαφέρον για τα παραπάνω πολιτιστικά περιοριζόταν και συνεχίζει να περιορίζεται σε κάποιες χιλιάδες και μόνο φιλότεχνων. Το ίδιο δεν συμβαίνει και σ' εμάς;
Το γκλαμ εκείνης της «σύγχρονης» πολιτιστικά εποχής του 2009-2015 στην Πόλη έφερνε Αμερικανούς και Ευρωπαίους, Δυτικούς και Έλληνες που έψαχναν νέα κέντρα εναλλακτικού πολιτισμού. Θυμάμαι, λίγο πριν από το ξεκίνημα του εμφυλίου στη Συρία, τη Δαμασκό να συναγωνίζεται δυναμικά την Κωνσταντινούπολη.
Η παραπάνω χαρά αφενός κράτησε λίγο, αφετέρου αναπτύχθηκε σε συγκεκριμένες περιοχές γύρω από τον Πύργο του Γαλατά και το Istanbul Modern, μεταξύ των περιοχών Kabatas και Karakoy. Ωραία καφέ, μπαράκια με τζαζ εναλλακτικές κουζίνες, γκαλερί, κοιτίδες που έκαναν τους ξένους και κάποιους Τούρκους να νιώθουν ότι ανήκουν στη διεθνή σκηνή.
Αυτά όμως μέχρι λίγο μετά τα γεγονότα στο πάρκο Γκεζί το 2013. Προσωπικά, δεν μου έκανε εντύπωση γιατί έβλεπα σταδιακά τα πράγματα να αλλάζουν. Έμπαινες στο ίντερνετ και σου έλεγε ότι ελέγχεσαι από το υπουργείο Εσωτερικών. Όλοι αρχίσαμε να νιώθουμε άβολα.
— Το Γκεζί δεν ήταν μια αισιόδοξη στιγμή;
Το Γκεζί έληξε άδοξα, ο λαός κουράστηκε και ο Ερντογάν άλλαξε πρόσωπο. Όλα αυτά που απλόχερα έδινε στον λαό άρχισε σιγά-σιγά να τα μαζεύει. Η θρησκεία έγινε ο αυτοσκοπός του συστήματος. Η αποφασιστικότητα του Ερντογάν για την αλλαγή χρήσης της Αγίας Σοφίας σε τζαμί ανακοινώθηκε μετά την κατάρρευση των κινητοποιήσεων για το πάρκο και πραγματοποιήθηκε το 2020.
Για το σχετικό ντοκιμαντέρ που δούλευα και σηματοδοτεί την αλλαγή προφίλ του μετέπειτα Προέδρου της χώρας παρακολούθησα τα κινήματα συμπαράστασης που αναπτύχθηκαν για τη μετατροπή αυτή.
Ακολούθησαν εκλογές, δημοψηφίσματα, θεσμικές αλλαγές, τρομοκρατικές επιθέσεις, εισβολή στη Συρία και το περιβόητο πραξικόπημα του 2016. Τα ΜΜΕ και τα social media ελέγχονται απόλυτα. Από τα τελευταία προπύργια ήταν το CNN Turk, με το οποίο συνεργαζόμουν. Ναι μεν στήριξε την κυβέρνηση στο πραξικόπημα, αλλά μετά ενόχλησε. Σήμερα είναι η απόλυτη φωνή του συστήματος.
— Τι συμβαίνει στο μεταναστευτικό;
Η Τουρκία έλαβε συγχαρητήρια για τον τρόπο που χειρίστηκε το θέμα των προσφύγων τα πρώτα χρόνια. Οι Τούρκοι ως λαός είναι πολύ φιλόξενοι, θα έλεγα περισσότερο και από τους Έλληνες, ιδιαίτερα όσοι βρίσκονται στα παράλια του Αιγαίου. Ο Ερντογάν χρησιμοποίησε τους Σύριους μετανάστες υπέρ του, δίνοντάς τους δικαίωμα ψήφου, στέγης και εργασίας.
Κάπου εκεί το 2013 κινηματογραφούσα σε πόλεις υπεραναπτυγμένες της Ανατολίας, όπως το Γκαζίαντεπ, και συνάντησα τα πρώτα προβλήματα στη συνύπαρξη. Ξαφνικά ο ντόπιος είδε να τριπλασιάζονται τα ενοίκια ή να δίνονται επιδοτήσεις για να εγκατασταθούν Σύριοι. Είδε ότι του έπαιρναν τις δουλειές που μπορεί να ήταν παρακατιανές, αλλά τις έκαναν Τούρκοι. Και από τη μεγάλη αποδοχή και φιλοξενία έφτασαν τώρα στο σημείο να τους δολοφονούν. Για τους κατοίκους μεσαίου εισοδήματος και ειδικά αυτούς του μεροκάματου οι πρόσφυγες έχουν γίνει βραχνάς.
— Ο Ερντογάν σήμερα βρίσκεται καθημερινά στις διεθνείς ειδήσεις.
Υπήρξε εκτίναξη των θέλω του. Τα βάζει με όλους και ύστερα επανασυνδέεται με όλους. Παραμένει ένας ισχυρός παίκτης που για μένα δεν πρέπει να χαθεί. Πρέπει να κρατήσουμε ισορροπίες γιατί η Τουρκία είναι μια πολύ σημαντική χώρα. Θα μου πεις, μπορείς να βρεις ισορροπίες μαζί του; Δυστυχώς, όχι.
— Δεν είναι ο λόγος που οι λευκοί Τούρκοι εγκαταλείπουν τη χώρα;
Φυσικά, αλλά όσοι μένουν θα ψηφίσουν CHP, ακόμη και την Aksener, την εθνικιστική ακραία λύκαινα. Οι κραυγές τους μόνο αισιοδοξία δεν μας φέρνουν. Η συγκεκριμένη αρχηγός απαιτεί εισβολή στη Λέσβο άμεσα. Ο εθνικισμός καλπάζει.
Παρ' όλα αυτά, οι Τούρκοι αγαπάνε την Ελλάδα, ταξιδεύουν πολύ στη χώρα μας και αυτό ενοχλεί πάρα πολύ την Άγκυρα. Πριν από λίγες μέρες, οδηγώντας προς την Πόλη, είδα στα σύνορα πολύ μεγαλύτερο έλεγχο από παλιότερα σε όσους επέστρεφαν από Σαββατοκύριακο στην Αλεξανδρούπολη. Οι περισσότεροι κάνουν υπομονή, περιμένουν.
— Εξήγησέ μου πώς προχώρησε η αραβοποίηση της Κωνσταντινούπολης;
Η αραβοποίηση είναι ο απόλυτος εξευτελισμός της Κωνσταντινούπολης και η μεταμόρφωσή της σε ένα νέο Ντουμπάι. Αποτελεί πια τον τουριστικό προορισμό όλων των κοινωνικών τάξεων Αράβων του Κόλπου.
Στην Istanbul αισθάνονται περισσότερη ελευθερία και μια ψευδαίσθηση Δύσης. Η νέα κιτς αισθητική, ξένη και καταστροφική για τον οθωμανικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της Πόλης, είναι αποδεκτή αποκλειστικά από αυτούς τους επισκέπτες, τους μόνους πια.
Η πλειοψηφία των Τούρκων κατοίκων γκρινιάζει για το πόσο άσχημη και προσαρμοσμένη στην αραβική αισθητική είναι πια η πόλη τους. Ακόμη και η κουζίνα της Πόλης έγινε αραβική.
— Έριξαν το Istanbul Modern;
Εκεί όπου βρισκόταν το Istanbul Modern, το οποίο σχεδόν γκρεμίστηκε και ξαναχτίστηκε, φτιάχτηκε το θηριώδες Galataport Istanbul, μια νησίδα μέσα στη θάλασσα με εμπορικά πανάκριβων εμπορικών οίκων, μαγαζιά τύπου Ντουμπάι, ακριβά εστιατόρια και καφέ που δεν μπορούν να πλησιάσουν οι Τούρκοι. Εκεί αράζουν και τα κρουαζιερόπλοια, κατεβαίνουν οι τουρίστες, βλέπουν δυο-τρία πράγματα, ψωνίζουν και φεύγουν. Το απόλυτο αραβικό γκέτο!
— Το παλιό κέντρο του τουρισμού στο Ταξίμ και η Ιστικλάλ παραμένουν γεμάτα όμως.
Δεν κυκλοφορούν πια Δυτικοί. Συναντάς μόνο μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος Άραβες με πολλά παιδιά! Τα εστιατόρια της περιοχής έχουν γίνει του χειρίστου είδους και τα ξενοδοχεία, καταλύματα φτωχών Αράβων από τον Κόλπο. Έμειναν μικρές νησίδες τουρκικού πολιτισμού γύρω από τον Πύργο του Γαλατά.
— Ποια θεωρείς ότι είναι, τελικά, η γνώμη των Τούρκων για τους Έλληνες;
Η συντριπτική πλειονότητα των Τούρκων μάς αποκαλεί «κομσού», που σημαίνει αγαπητός γείτονας, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι γνωριζόμαστε καλά. Και πάλι, ρόλο παίζει η βιωματική μνήμη. Οι μεγαλύτερες ηλικιακά γενιές Κωσταντινουπολιτών έχουν όμορφες αναμνήσεις συνύπαρξης στην Πόλη. Οι νεότεροι είτε δεν μας γνωρίζουν είτε μας επισκέπτονται για διακοπές και το αποτύπωμα σε αυτή την περίπτωση είναι ελαφρύ.
Την Ελλάδα ο μέσος Τούρκος δεν την εντάσσει στη Δύση, ούτε καν στην Ευρώπη. Είναι ο «γείτονας» δίπλα μας και δεν θέλει προβλήματα. «Πρέπει να τα βρούμε μεταξύ μας. Τι μπλέκετε τους Γάλλους και τους Αμερικανούς;» λένε. Ή «Όλα τα κάνει ο δικός μας για τις εκλογές. Άλλο το μεταξύ μας και άλλο το τι λένε οι πολιτικοί μας… Ακούμε ότι κι εσείς έχετε οικονομικά προβλήματα, έχετε κι εσείς φωτιές, καταστροφές. Inshallah, θα έρθουν καλύτερες μέρες».
