Το αντι-αστυνομικό μυθιστόρημα στην αραβική λογοτεχνία
Το πρώτο διεθνές συμπόσιο για την αραβική αστυνομική λογοτεχνία, το οποίο πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2019 στο Παρίσι υπό τον τίτλο Η αραβική εγκληματική αφήγηση, ξεχώρισε ένα πρώτο σώμα έργων που έχουν ομοιότητες με το δυτικό αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά και διαφορές καθώς παραβιάζουν τους κανόνες του.
FRANÇOISE FEUGAS
Orient XXI, 07.05.2021
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΔΙΑΦΟΡΟΙ ορισμοί του αστυνομικού μυθιστορήματος, αλλά όλοι σχεδόν αναφέρονται σε τρία βασικά στοιχεία: ένα μυστηριώδες έγκλημα - το οποίο αποτελεί την αφηγηματική του βάση-, του οποίου οι συνθήκες θα αποσαφηνισθούν σταδιακά με μεθοδικά "λογικά" μέσα (επαγωγική μέθοδος), και ένας ερευνητής - συνήθως αστυνομικός ή ντετέκτιβ.
Το λογοτεχνικό αυτό είδος φέρει στη Δύση τη σφραγίδα του 19ου αιώνα που είδε και τη γέννησή του: τον πρώτο λόγο έχει η επιστήμη, περισσότερο κι από τη λογική. Δεν υπάρχει άλυτο αίνιγμα, υπάρχουν μόνο ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Ο Σέρλοκ Χολμς κρατά σταθερά το μεγεθυντικό του φακό, μέσω του οποίου εξετάζει τα πιο μικρά σημάδια που μπορούν να αποτελέσουν αποδεικτικά στοιχεία. Αυτή η μεθοδική διαδρομή προς την έννοια που πρέπει να ανακαλυφθεί (από ποιον και γιατί κάποιος δολοφονήθηκε;) συσχετίζεται απόλυτα με την αστική τάξη και την ηθική της, και στο βάθος διαφαίνεται ένα είδος πίστης στη δικαιοσύνη, που θα έχει, που πρέπει να έχει την τελευταία λέξη. 'Εγκλημα και τιμωρία.
Εάν εμμείνουμε σε αυτήν τη "λογική-επαγωγική επίλυση ενός αινίγματος από έναν εγκεφαλικό ντετέκτιβ, είναι σαφές ότι ένα τέτοιο αφηγηματικό σχήμα που χαρακτηρίζει το κλασικό αστυνομικό μυθιστόρημα με τον τρόπο του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ ή της Άγκαθα Κρίστι - δεν έχει πραγματικά καθιερωθεί ως τέτοιο στο αραβικό πολιτιστικό πεδίο", αναφέρουν οι Katia Ghosn και Benoît Tadié στην εισαγωγή τους. Ωστόσο, δεν λείπουν τα πτώματα στη σύγχρονη αραβική λογοτεχνία. Επομένως, για να αποφύγουμε τις ατελείωτες συζητήσεις σχετικά με τον ορισμό του είδους στο αραβικό μυθιστόρημα, θα υιοθετήσουμε τον όρο "εγκληματική αφήγηση" αντί για "αστυνομικό μυθιστόρημα". Δηλαδή, μια μορφή αφήγησης στην οποία ένα έγκλημα αποτελεί και εδώ "το κυρίαρχο αφηγηματικό γεγονός".
Ωστόσο, η σύγκριση με τα στάνταρ και τις προϋποθέσεις του κλασικού αστυνομικού μυθιστορήματος σταματάει εδώ, επειδή στην αραβική "εγκληματική λογοτεχνία" το έγκλημα δεν χρησιμεύει γενικά ως αφετηρία για μια έρευνα που οδηγεί στο θρίαμβο της δικαιοσύνης και της ηθικής, αλλά ως αφορμή για μία κατάδυση στη βία, την αδικία ή τον παραλογισμό του κόσμου. "Ούτε η λογοκρισία, ούτε τα αυταρχικά καθεστώτα, ούτε η αδυναμία του εκδοτικού κλάδου δεν εμποδίζουν τους συγγραφείς να προσαρμόσουν αυτές τις μορφές, πότε με ειρωνεία, πότε με τραγικό τρόπο, και να τις συνδέσουν με τις τοπικές αφηγηματικές παραδόσεις, για να εκθέσουν τη διαφθορά, την απουσία δικαιοσύνης, τις παραπλανητικές αρχές του εκσυγχρονισμού πάνω στις οποίες οι αντιδημοκρατικές κυβερνήσεις τους καμώνονται ότι βασίζουν την εξουσία τους, ή και το χάος ακόμη των κοινωνιών που βυθίζονται στη βία. Ως εμβληματικό παράδειγμα αναφέρεται το: Frankinstayn fi Bagdad (Ο Φρανκενστάιν στη Βαγδάτη) του Ahmed Saadawi, ο οποίος ανατρέχει στη φιγούρα του διάσημου τέρατος της Mary Shelley, μεταξύ φαντασίας και νουάρ μυθιστορήματος, για να σκιαγραφήσει την εικόνα ενός κατεστραμμένου Ιράκ.
Ο συλλογικός τόμος συγκεντρώνει δώδεκα κεφάλαια, όσες είναι και οι μελέτες που εξετάζουν τη διαδρομή της εγκληματικής αφήγησης και τις διάφορες καλυμμένες μορφές αστυνομικού μυθιστορήματος που παίρνει σε μία σειρά από αραβικά λογοτεχνικά έργα ταξινομημένα με χρονολογική σειρά. Αρχής γενομένης με την περίοδο των Αββασιδών (750-1258), όπου ορισμένοι κριτικοί τοποθετούν τη γέννηση της παράδοσης της εγκληματικής αφήγησης. Ο ιστορικός Mathieu Tillier δείχνει πώς η εξέλιξη του δικαστικού συστήματος που χαρακτηρίζει το κλασικό Ισλάμ, και το οποίο βασίζεται περισσότερο στις μαρτυρίες παρά στην έρευνα, μπορεί να συνέβαλε στον περιορισμό της σημασίας της δικαστικής έρευνας. Βλέπει σ' αυτό μία πιθανή εξήγηση για την περιθωριοποίηση της έρευνας στην αραβική λογοτεχνική παράδοση.
Για τον Benoît Tadié, η δικαστική έρευνα και η δίκη στην οποία οδηγεί γίνονται αντικείμενο μίας ριζικής κριτικής στο μυθιστόρημα του Παλαιστίνιου συγγραφέα Ghassan Kanafani, Man Qatala Layla al-Hayik; ("Ποιος σκότωσε τη Layla al-Hayik;), που κυκλοφόρησε το 1966, καθώς ο αφηγητής καταδικάζεται "τυχαία" για ένα έγκλημα το οποίο δεν διέπραξε. Αυτό το είδος παράδοξης έρευνας κοντά στο νουάρ μυθιστόρημα συναντάται και στο έργο του Naguib Mahfouz, όπως αναλύει η Katia Ghosn συγκρίνοντας το διήγημα Tahqiq του Mahfouz, με το Man qatala Layla al-Hayik; Και στις δύο ιστορίες επικαλύπτονται δύο δίκες: μια πρώτη, "ορατή, της οποίας η άδικη έκβαση παραπέμπει στην απουσία δικαιοσύνης και δημοκρατικής διαφάνειας στις αραβικές χώρες", και μία δεύτερη που απαιτεί μία ερμηνευτική του "αόρατου". Η αποσύνθεση του δικαστικού και αστυνομικού μηχανισμού είναι επίσης παρούσα στο Turab al-mas (Σκόνη από διαμάντια) του Aḥmad Murad: σύμφωνα με την Heidi Toelle, η διαφθορά της αστυνομίας καθώς και η δυσπιστία απέναντι στη δικαιοσύνη θα εξηγούσαν, εν μέρει, την απουσία του κλασικού μυθιστορήματος μυστηρίου στη σύγχρονη αραβική λογοτεχνία.
To "αδύνατo αστυνομικό μυθιστόρημα" που περιγράφει ο Benoît Tadié είναι πρώτα απ 'όλα μια αδύνατη έρευνα, όπως την παρουσιάζουν αρκετοί Άραβες μυθιστοριογράφοι, δηλαδή, τελικά, ένας φαινομενικός ανορθολογισμός, ένα είδος σιωπής ή έλλειψη νοήματος. Για να το εκφράσουν, οι αφηγηματικές στρατηγικές αναμιγνύουν συχνά τα είδη, τις μορφές και την οπτική. Έτσι, ο Alessandro Buontempo ασχολείται με τα μοντέλα έρευνας που αναπτύχθηκαν σε δύο νουάρ μυθιστορήματα, το Maqtal Fahr al-Din του Izz Al-Din Choukri Fisir (Η δολοφονία του Φακρεντίν, 1995) και το Ralf Rizq Allah fi-l-mir ʾat (Ο Ralph Rizqallah στον καθρέφτη, 1995) του Rabee Jaber.
Το βιβλίο "επιχειρεί ένα άνοιγμα" στον οπτικοακουστικό τομέα, με προτίμηση φυσικά στις σειρές. Ο Gianluca Parolin αναλύει εκεί κυρίως την εικόνα του ερευνητή μέσα από ένα μεγάλο δείγμα αιγυπτιακών σίριαλ. Από τη μεριά του, ο Aram Shahin κάνει ένα σημαντικό αφιέρωμα στον Maḥmud Salim (Αίγυπτος, 1929-2013), ο οποίος προσάρμοσε στον αραβικό κόσμο το "νεανικό" αστυνομικό διήγημα βασισμένο στο έργο της Βρετανίδας μυθιστοριογράφου Enid Blyton ("Οι πέντε Φίλοι), εξετάζοντας τον ρόλο που έπαιξαν η αραβοποίηση, τα υβριδικά ξένα μοντέλα και η ανάπτυξη νέων μέσων στην διαμόρφωση μιας ζωντανής λαϊκής κουλτούρας.
Η επιλογή της εγκληματικής αφήγησης ανάγει εν τέλει τη δολοφονία σε μία πρωτογενή βία, σαν μία ετερόκλητη, ακατέργαστη και αποδιοργανωμένη ύλη - τύχη, μοίρα, θεϊκή βούληση; - η οποία επιβάλλεται. Το ίδιο το φαντασιακό δεν επηρεάζει την σαφή αυτή πραγματικότητα. Αναδύεται έτσι μία σκοτεινή άποψη του κόσμου που ξεπερνάει κατά πολύ τον ακαδημαϊκό προβληματισμό που διατρέχει αυτό το βιβλίο σχετικά με τη σημασία του είδους στην αραβική λογοτεχνία και την εκδοτική αγορά και τη σχέση του με το δυτικό αστυνομικό μυθιστόρημα.
