Από τον Νικόλα - Νταμόν Παπαδημητρίου
Η ιστορία του σεΐχη Μπεντρεντίν ανάγεται στα χρόνια του fetret devri (1402 – 1413), την περίοδο της μεσοβασιλείας που χαρακτηρίζεται και ως δεκαετής κρίση λόγω εμφύλιων προστριβών που προκαλούσαν οι ενδοδυναστικές συγκρούσεις των Οθωμανών. Ο Μπεντρεντίν γεννιέται το 1358 στη Σιμάβνα (Αμμόβουνο στα ελληνικά), μία μικρή πόλη, κοντά στην Αδριανούπολη. Ήταν γόνος πλούσιας και αριστοκρατικής οικογένειας. Ο πατέρας του ονομαζόταν Ισραήλ και η μητέρα του ήταν Ρωμιά, κόρη του φρούραρχου των Δημοτικών. Η ίδια εξισλαμίστηκε, έλαβε το όνομα Μελέκ (Αγγελική) και παντρεύτηκε τον γαζή Ισραήλ.
Ο Μπεντρεντίν μεγάλωσε σε αυστηρά ισλαμικό περιβάλλον και έλαβε σπουδαία μόρφωση. Σπούδασε στο ιεροδιδασκαλείο της Αδριανούπολης έχοντας συμμαθητή τον Πλήθωνα Γεμιστό και τον Εβραίο οπαδό του Αβερρόη, Ελισσαίο. Στην Προύσα παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας από τον ελληνικής καταγωγής Μαχμούτ Εφέντη και στο Ικόνιο σπούδασε Λογική και Αστρονομία έχοντας για δάσκαλο τον σοφό Φεϊζουλλάχ. Ταξίδεψε στο Κάιρο και στα Ιεροσόλυμα και στην επιστροφή του από το προσκύνημα στη Μέκκα μυήθηκε στο σουφισμό από το διδάσκαλο και σεΐχη Χασάν Αχλατί τον οποίον γνώρισε στο παλάτι των Μαμελούκων. Ο Μπεντρεντίν είχε προσληφθεί ως παιδαγωγός του διαδόχου του θρόνου των Μαμελούκων και μυήθηκε στον σουφισμό κατόπιν μιας σουφιστικής τελετής με μουσική και χορό που κατηύθυνε ο Αχλατί. Φόρεσε τον τρίχινο αμπά (μανδύα) των δερβίσηδων μοιράζοντας τα υπάρχοντα του στους απόρους και συμβολικά πέταξε τα βιβλία του στο Νείλο όπως ακριβώς είχε κάνει ο Μεβλανά όταν γνώρισε τον Σεμς Ταμπριζί (Ο Μεβλανά συναντώντας τον Ταμπριζί, έφτασε σε έκσταση και πέταξε τα βιβλία του στην δεξαμενή του μεντρεσέ στο Ικόνιο). Διαδέχεται τον σεΐχη Αχλατί μετά τον θάνατο του αλλά διάφορες συγκρούσεις περισσότερο προσωπικής παρά θεολογικής φύσεως τον αναγκάζουν να καταφύγει στην Ταμπρίζ της Περσίας. Στην Ταμπρίζ συναντά τους Κιζιλμπάσηδες και επηρεάζεται από την αιρετική τους διδασκαλία.
Σε μία εποχή συνεχών εμφύλιων συγκρούσεων, αναρχίας και φτώχειας ο Μπεντρεντίν θορυβείται από την δυστυχία των συνανθρώπων του. Αποφασίζει να μεταβεί στα εμιράτα του Καραμάν και του Γκερμιγιάν και να αναπτύξει ιεραποστολική δράση υπέρ του σουφισμού. Ωστόσο στην πορεία διατυπώνει μία ριζοσπαστικότερη και πιό φιλολαϊκή διδασκαλία. Οραματίζεται μία αταξική κοινωνία που θα επικρατεί κοινοκτημοσύνη χωρίς φυλετικές, θρησκευτικές διακρίσεις, μία κοινωνία ανεκτικότητας, αδελφοσύνης, ευδαιμονίας και ισότητας.
Δεν αποδέχεται τη μέλλουσα Κρίση και την ανάσταση των νεκρών, πιστεύει ότι ο Παράδεισος και η Κόλαση αποτελούν επίγειες καταστάσεις και αλλάζει την καθιερωμένη προσευχή του Ισλάμ, διατηρώντας μόνο τον ψαλμό «Ένας είναι ο Θεός» και αφαιρώντας το «και προφήτης Αυτού ο Μωάμεθ».
Ο Μπεντρεντίν διδάσκει ότι για την ενοποίηση του κόσμου, απαιτείται η ενοποίηση των θρησκειών. Σύμφωνα με τον Βυζαντινό ιστοριογράφο Δούκα, ο Μουσταφά Μπορκλουτζέ, ο μαθητής του Μπεντρεντίν είχε δηλώσει: «Όποιος από τους Τούρκους πει ότι οι Χριστιανοί δεν είναι θεοσεβούμενοι, διαπράττει ασέβεια. Κάθε Τούρκος όταν συναντάει έναν Χριστιανό, οφείλει να τον φιλοξενεί και να τον τιμά ως άγγελον του Διός».
Η προσέγγιση με την ετερότητα που επιδιώκει ο Μπεντρεντίν είναι ενδεικτική της επίσκεψης των κατοίκων της Χίου σε αυτόν. Οι κάτοικοι μαζί με τους κληρικούς, τους μοναχούς και επτά αραβομαθείς αφότου ζήτησαν την άδεια του Γενουάτη ηγεμόνα τους, πήγαν στην Σμύρνη για να συναντήσουν τον Μπεντρεντίν και να τον καλέσουν στο νησί τους. Όταν τελικώς ο Μπεντρεντίν επισκέφτηκε την Χίο τέλεσε θεομνημία (zikr) και δύο ιερείς με πέντε κατοίκους εξισλαμίστηκαν.
Η διδασκαλία του Μπεντρεντίν ήταν αντίθετη σε πολλές θεμελιώδεις αρχές της ισλαμικής τάξης και οργάνωσης. Επέτρεπε την κατανάλωση οίνου, τη μουσική και δίδασκε την μονογαμία και την σημασία της κοινοκτημοσύνης, από την οποία εξαιρούσε τη γυναίκα. Οι θρησκευτικές τελετές που τελούσε ο Μπεντρεντίν γίνονταν στα πρότυπα των Αγιορειτών ησυχαστών και συμμετείχε σε αυτές και ο χριστιανικός κλήρος. Στις αρχές του Ισλάμ απέδιδε μία εσωτερική και ψυχοκεντρική ερμηνεία ανάλογη των υπολοίπων σούφι διδασκάλων, με απώτερο σκοπό την αφομοίωση του υπερβατικού στοιχείου της ένωσης με τον Θεό, την «αλήθεια» (χακίκα).
Ο Μπεντρεντίν όπως και ο Πλήθων Γεμιστός, ο Φαζλουλλάχ (ιδρυτής του τάγματος των Χουρουφήδων) και ο Μπαλίμ Σουλτάν, διεκδικεί την κοινή πορεία, την κοινή έκφραση και συνεργασία μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων αλλά και των υπόλοιπων πιστών. Το 1411 είχε διοριστεί από τον Μουσά Τσελεμπή στην θέση του Καζασκέρη (υψηλότερο αξίωμα στην καριέρα ενός θεολόγου - νομομαθούς) της Ρούμελης. Από την θέση αυτή κατάφερε να παραχωρηθούν τιμάρια στους μαθητές του και προσέλαβε τον μαθητή του από το Αϊδίνιο, Μπορκλουτζέ Μουσταφά ως κεχαγιά.
Όταν δύο χρόνια αργότερα, το 1413 ο Μεχμέτ Τσελεμπή κατέλαβε την εξουσία, εξόρισε τον Μπεντρεντίν στη Νίκαια της Βιθυνίας, παραχωρώντας του τιμητικό μισθό. Στη συνέχεια η οθωμανική κεντρική εξουσία, διέκοψε τα οικονομικά προνόμια προς τους ετερόδοξους δερβίσηδες και επανέκτησε τις εκτάσεις που τους είχε παραχωρήσει. Τότε ακριβώς, ο Μπεντρεντίν ηγήθηκε του κινήματος που αντιτάχθηκε στην οθωμανική εξουσία και το σουνιτικό κατεστημένο. Υπερασπίστηκε τα κεκτημένα και τη δεινή θέση στην οποία είχαν περιέλθει τα φτωχά, λαϊκά στρώματα των αγροτών, μουσουλμάνων, χριστιανών και εβραίων.
Ο Μπεντρεντίν κατά την διάρκεια της εξορίας του γνωρίζει έναν εξισλαμισμένο Εβραίο, τον Τορλάκ Κεμάλ. Το 1416 οργανώνονται δύο κινήματα. Το κίνημα του Μπεντρεντίν στην βορειοανατολική Βουλγαρία και το κίνημα του Μουσταφά Μπορκλουτζέ στην Ερυθραία της Σμύρνης. Τα δύο κινήματα αποτελούνταν από χριστιανούς, μουσουλμάνους και εβραίους αντάρτες, εξαθλιωμένους αγρότες που κοινό αίτημα τους και συνενωτικός κρίκος μεταξύ τους αποτελεί η διεκδίκηση για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Όλοι οι αντάρτες φορούσαν την ίδια στολή, έτρωγαν από κοινά συσσίτια και μοιράζονταν τα πάντα εκτός από τις γυναίκες τους. Μεταξύ τους δεν επικρατούσε διαχωρισμός φυλής και θρησκείας.
Στο κίνημα του Μπεντρεντίν συντάχθηκαν πάνω από δέκα χιλιάδες ένοπλοι άντρες. Ο σουλτάνος Μεχμέτ Α΄ προσπαθεί να καταστείλει την ανταρσία με την αποστολή έξι χιλιάδων γενιτσάρων υπό την αρχηγία του εξισλαμισμένου Σέρβου Σισμάν. Στα στενά του Στυλάριου Όρους της οροσειράς Ροδόπης, ο Σισμάν υφίσταται πανωλεθρία και οι γενίτσαροι κατακρεουργούνται από τους αντάρτες του Μπεντρεντίν.
Οι συγκρούσεις συνεχίζονται με τον σουλτανικό στρατό υπό την ηγεσία του Μπεγιαζίτ Πασά να προελαύνει προς την Βιθυνία, σκοτώνοντας και καταστρέφοντας τα πάντα. Η τελική μάχη δόθηκε στην Έφεσο όπου ο Μουσταφά συνελήφθη και σφαγιάσθηκε μαζί με χιλιάδες κινηματίες. Παρόμοιο τέλος θα βρει και ο Κεμάλ Τορλάκ με τους δερβίσηδές του, οι οποίοι θα απαγχονιστούν ομαδικώς στον κάμπο της Μαγνησίας. Ο Μπεντρεντίν θα συλληφθεί στις Σέρρες και κατόπιν δίκης θα απαγχονιστεί στην αγορά της πόλης, τον Δεκέμβρη του 1420.
Σύμφωνα με τον ιστοριογράφο Δούκα, ο οποίος ήταν γραμματέας και διπλωμάτης των Γενουατών στη Φώκαια και στη Μυτιλήνη, η εξέγερση του Μουσταφά Μπορκλουτζέ είχε κοινωνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, «Εδίδαξε τοις Τούρκοις ακτυμοσύνην και πλην των γυναικών τα λοιπά πάντα κοινά εδογμάτισεν και τροφάς και ενδύματα και ζεύγη και αρούρας (χωράφια)… Πλανήσας δε τους πάντας αγροίκους εν αυτώ τω δόγματι, υπούλως επραγματεύετο και την των χριστιανών φιλίαν».
Ο Heath Lori, στο Β΄ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τις Σέρρες, (6 - 9/04/2006), ανέφερε: ''Μία από τις σημαντικότερες πλευρές του υλικού που διασώζεται στους καταλόγους (tahrir) των Σερρών είναι ότι ρίχνουν φως στο ρόλο του σεΐχη Μπεντρεντίν Σιμαβνάογλου, ο οποίος εκτελέστηκε ως πολιτικός επαναστάτης στην αγορά της πόλης. Παρά το γεγονός αυτό, η μνήμη του συνεχίζει να ζει στις Σέρρες και σε ολόκληρο τον 15ο και 16ο αιώνα, δεδομένου ότι ένας μουσουλμανικός ναός καθώς και μία κατοικία δερβίση που φέρουν το όνομα του, εμφανίζονται στις κτηματολογικές αποτυπώσεις. Το γεγονός ότι το κίνημα του Μπεντρεντίν συνέχιζε να επιζεί σε όλη την Οθωμανοκρατία συνάγεται από το γεγονός ότι το 1923, οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι των Σερρών (που θα εγκατέλειπαν τις Σέρρες στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσμών σύμφωνα με την συνθήκη της Λωζάννης) ξέθαψαν το λείψανο του σεΐχη Μπεντρεντίν και το μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Από όλους τους Οθωμανούς που πέθαναν στα Βαλκάνια την ιστορική περίοδο 1354 – 1923, μόνο το λείψανο του σεΐχη Μπεντρεντίν συνόδεψε την αποχώρηση των τουρκόφωνων μουσουλμάνων με την ανταλλαγή πληθυσμών της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923. Ο Μπεντρεντίν ενταφιάστηκε για δεύτερη φορά στο νεκροταφείο που βρίσκεται το μνήμα του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ και του Ζιγιά Γκιοκάλπ, στο Τσεμπερλίτας της Κωνσταντινούπολης''.
Στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 04/04/1999 ο Κώστας Τσιπήρας γράφει (Ταξίδια με αυτοκίνητο): «Πριν από μερικούς μήνες διαβάζοντας την τουρκική εφημερίδα Hürriyet, βρέθηκα μπροστά σε μία απίθανη είδηση: Μία ομάδα Μπεκτασήδων μουσουλμάνων είχαν επισκεφτεί πρόσφατα τις Σέρρες για να προσκυνήσουν στον τάφο ενός από τους ιδρυτές της αίρεσης των Μπεκτασήδων, του σεΐχη Μπεντρεντίν, παρ’ ότι τα οστά του έχουν μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη από το 1924 και παρ’ ότι στην θέση του μαυσωλείου του, στην οδό Βενιζέλου 63, υπάρχει σήμερα το φαρμακείο του Αχιλλέα Λιθάρη!».
Στη σύγχρονη Τουρκία ο σεΐχης Μπεντρεντίν αποϊστορικοποιείται και ανανοηματοδοτείται συνεχώς. Για τον Ρεσίτ Σαφέτ Αταμπινέν, σε ένα μικρό φυλλάδιο που εκδόθηκε το 1960 στα γαλλικά, ο Μπεντρεντίν θεωρείται για τους Τούρκους ο εκφραστής της θρησκευτικής, κοινωνικής και ιδεολογικής οικουμενικότητας. Ο Αταμπινέν παραλληλίζει τον Μπεντρεντίν με τον Σπινόζα, αποδίδοντας του ταυτότητες όπως δημοκράτης και σοσιαλιστής διότι είχε μελετήσει τις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες και αναζητούσε την ενοποίηση τους. Ο σεΐχης Μπεντρεντίν, ο Μουσταφά Μπορκλουτζέ και ο Κεμάλ Τορλάκ λόγω του λαϊκού χαρακτήρα του κινήματος τους, έχουν υμνηθεί σε βαθμό «Αγίων» από τη σύγχρονη τουρκική αριστερά και το κίνημα των Τούρκων αναρχικών.
Ο μεγάλος μαρξιστής ποιητής Ναζίμ Χικμέτ, ο εραστής του έμμετρου λόγου, έχει γράψει το περίφημο «Έπος του Μπεντρεντίν» που δημοσιεύθηκε το 1936. Οι παρακάτω στίχοι του Χικμέτ από το «Έπος του Μπεντρεντίν» μελοποιήθηκαν από τον Θάνο Μικρούτσικο και σε πρώτη εκτέλεση ερμήνευσε η Μαρία Δημητριάδη:
Έκανε ζέστη
Αυτός ασάλευτος πάνου στα βράχια κοίταζε
Τα μάτια του σάμπως δυο αετοί
Χιμούσανε κατά τον κάμπο
Αυτός απάνω από τα όρη του Καράμπουρουν
Κοίταζε τον ορίζοντα
Εκεί που τούτη η γης ετέλειωνε
Και σούφρωσε τα φρύδια του
Έκανε ζέστη
Ο Μουσταφά ο Λοχαγός του Μπεντρεντίν κοίταζε
Κοίταζε δίχως φόβο
Ο χωρικός ο Μουσταφά
Δίχως οργή
Κοίταζε ολόισια μπροστά του
Κι από ψηλά από τα βράχια
Κοίταζαν του Μπεντρεντίν τα παλικάρια
Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια
Πέρα απ’ τον ορίζοντα κοιτάζανε
Μ’ άσπρα πουκάμισα δίχως ραφές
Με ξέσκεπα κεφάλια
Μ΄ όλόγυμνα σπαθιά και πόδια
Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια
Στον εχθρό ριχτήκανε
Τούρκοι χωριάτες του Αϊδινιού
Ρωμιοί ψαράδες απ’ τη Σάμο
Να οι δέκα χιλιάδες σύντροφοι του Μουσταφά
Για περισσότερα στοιχεία, οι αναγνώστες μπορούν να ανατρέξουν στο:
Η. Κολοβός, «Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια στην οθωμανική και την σύγχρονη τουρκική ιστορία», στο Κ. Λάππας, Α. Αναστασόπουλος, Η. Κολοβός, «Μνήμη Πηνελόπης Στάθη, Μελέτες Ιστορίας και Φιλολογίας», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2010.
σχόλια