Οι πρώτες αναδημοσιεύσεις αποσπασμάτων από το υπό έκδοση και στα ελληνικά νέο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη Adults in the Room (Ανίκητοι Ηττημένοι θα είναι ο εδώ τίτλος) όπου ο πρώην υπουργός Οικονομικών περιγράφει για άλλη μια φορά από τη δική του σκοπιά τόσο τις «επικές» διαπραγματεύσεις του ίδιου και της πρώτης κυβέρνησης Τσίπρα με τους εταίρους (α' εξάμηνο 2015) όσο και τον αντίκτυπό τους στο ενδοκυβερνητικό στρατόπεδο ξεσήκωσαν, όπως είναι αναμενόμενο, σωρεία αντιδράσεων. Δεν έχω διαβάσει ακόμα το πρωτότυπο και δεν έχω καν τις οικονομικές γνώσεις ώστε να «αποφανθώ» περί του πόσο έστεκε η ιδέα του για μια ρήξη με την Ευρωζώνη που όμως δεν θα ήταν ακριβώς ρήξη - δημιουργική ασάφεια γαρ - με ταυτόχρονη εφαρμογή στο εσωτερικό ενός παράλληλου συστήματος πληρωμών (IOU). Ούτε μπορώ να πω αν όσα συμφώνησαν κουτσά-στραβά κυβέρνηση και εταίροι προκειμένου να κλείσει η τελευταία αξιολόγηση είναι άλλη μια τρύπα στο νερό ενόψει ενός αναπόφευκτου Grexit, όπως επιμένει να υποστηρίζει. Θα επιχειρήσω οπότε ένα σύντομο σκιαγράφημα της περίπτωσης Βαρουφάκη που στοίχημα ότι θα μας απασχολεί πολλά ακόμα χρόνια.
• Είναι άνθρωπος ιδιαίτερα ευφυής, σαγηνευτικός, με μεγάλο επικοινωνιακό χάρισμα και μια προσωπικότητα τόσο υπερπληθωρική ώστε συχνά να μην ξέρει κι ο ίδιος πώς να τη χειριστεί. Από όπου και να τον πιάσεις, υπερέχει σαφώς των περισσότερων επικριτών του, ειδικά των εγχώριων, γι΄αυτό και πολλοί μπλέκουν την κριτική με το κόμπλεξ που νιώθουν ενγένει απέναντι σε ανθρώπους που υπερβαίνουν φύσει και θέσει τα ειωθότα. Επιπλέον δεν είχε, ούτε έχει καμία ιδιαίτερη ανάγκη είτε οικονομική είτε προσωπικής καταξίωσης αφού είχε κάνει όνομα πολύ πριν μπει στην πολιτική – απλώς τώρα είναι ΚΑΙ διάσημος. Ό,τι και να του καταλογίσεις, πάντως, ούτε λαμόγιο, ούτε λιγούρη, ούτε εξωνημένο μπορείς να τον πεις κι αυτό χαλούσε ακόμα περισσότερο την «πιάτσα». Οι ίδιες οι διαγνώσεις του ήταν και παραμένουν σε μεγάλο βαθμό απόλυτα σωστές, η προτεινόμενη θεραπεία αμφισβητείται. Ταυτόχρονα, βέβαια, είναι τρομερά νάρκισσος, φλύαρος, φανφαρόνος και «Κατίνα» αρσενική αφού φτύνει ακόμα κι εκεί που έπινε κάποτε νερό, κάτι που δεν συμβιβάζεται με το όλο «υπεράνω» του image. Φλερτάρει, αντίθετα, με την οίηση και την ύβρη.
• Είναι όμως επίσης γεγονός ότι άμα μπλέξεις με άλλες «Κατίνες» δεν ξεμπερδεύεις επιστρατεύοντας μόνο την υψηλή διανόηση κι ο λόγος που κατέγραφε κρυφά, καθώς λέει, τα πάντα όλα, είτε σε συναντήσεις με αξιωματούχους της ΕΕ είτε με εγχώριους, ήταν για να μην τον «κρεμάσουν» στην πρώτη στραβή. Το αν, τώρα, είναι επίσης μέγας ψευδολόγος είναι ακόμα δύσκολο να αποδειχθεί, όμως ένα πρόσωπο που φάσκει και αντιφάσκει ακόμα και για τα ίδια τα κατά καιρούς λεγόμενά του δεν διαθέτει δα και το εχέγγυο της ειλικρίνειας. Όχι απαραίτητα γιατί έχει κάτι ένοχο να κρύψει αλλά επειδή το πρώτο μέλημα ενός «ορκισμένου» νάρκισσου είναι η ατσαλάκωτη δημόσια εικόνα του.
Το κατά πόσο, τώρα, ευθύνεται για τα capital controls και την απώλεια 100 δισ. Ευρώ ο Γιάνης προσωπικά, η κυβέρνηση συνολικά, οι «μοχθηροί» εταίροι ή όλοι μαζί, δεν θα αργήσει να το κρίνει η ιστορία, σημασία έχει όμως ότι τα όποια σπασμένα τα πλήρωσαν και τα πληρώνουν πάλι οι γνωστοί-άγνωστοι, δηλαδή οι μη προνομιούχοι.
• Δεν είναι, ούτε ήταν ποτέ πολιτικός, μήτε μπαίνει εύκολα σε καλούπια – έχει κατηγορηθεί από αριστεριστής «του σαλονιού» μέχρι ακραίος νεοφιλελεύθερος in disguise. Ακόμα και το «διεθνιστικών προδιαγραφών» Diem25 που ίδρυσε πέρσι, θυμίζει περισσότερο εκλαϊκευμένο (και μάλλον ευκαιριακό) «κίνημα αρίστων» παρά μια ακόμα συμβατική πολιτική κίνηση. Το ότι θεωρείται από τους κορυφαίους σύγχρονους οικονομολόγους δεν προεξοφλούσε ότι θα γινόταν ένας επιτυχημένος υπουργός Οικονομικών. Ο ίδιος εξάλλου αμφισβητούσε και σάρκαζε την επιστήμη του ήδη από τον καιρό του Παγκόσμιου Μινώταυρου.
• «Αιχμή του δόρατος» της πρώτης κυβέρνησης Σύριζα όσο αφορούσε τις διαπραγματεύσεις και την οικονομική της πολιτική, σαφώς πιο ταλαντούχος, γνώστης και προικισμένος από τα περισσότερα στελέχη της, έφερε αναμφίβολα έναν φρέσκο, αυθάδικο, εικονοκλαστικό αέρα σε μια γερασμένη, μίζερη, αρτηριοσκληρωτική ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή. Και μόνο η καταλυτική παρουσία του στα Eurogroup ξεφλούδιζε την αυθαιρεσία, την υποκρισία και τη σπουδαιοφάνεια των πολιτικών-ανδρείκελων του γερμανοκίνητου Διευθυντηρίου που ορίζει τις τύχες της σημερινής ΕΕ, του τραπεζιτικού κατεστημένου και του ΔΝΤ. Ήταν η πρώτη φορά που ο «βασιλιάς» τσιτσιδωνόταν τόσο στα μάτια των «υπηκόων» του, που φανερωνόταν δηλαδή ότι τις πραγματικά σοβαρές αποφάσεις τις παίρνουν μη εκλεγμένοι αξιωματούχοι σε μυστικοσυμβούλια όπου δεν κρατιούνται μήτε πρακτικά, που αποδεικνυόταν ότι η ελληνική κρίση παρά τις πολλές της ιδιαιτερότητες ήταν σύμπτωμα μιας γενικότερης Ευρωκρίσης, όχι μόνο οικονομικής αλλά επίσης αξιών, αρχών και προτεραιοτήτων. Γι΄αυτό και ο «μαυροντυμένος καραφλός με τη χιλιάρα» που θύμιζε περισσότερο ρόκερ παρά έναν ακόμα ασπόνδυλο πολιτικό έγινε αρχικά τόσο ενθουσιωδώς δεκτός από μεγάλο μέρος όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης.
• Όμως: Την «μαγκιά» την πουλάς και πιάνει τόπο όταν είσαι σίγουρος για τον εαυτό σου και τις εναλλακτικές σε περίπτωση ρήξης επιλογές σου (τις δικές σου, της κυβέρνησης με την οποία εκλέχθηκες, του λαού που αντιπροσωπεύει) και, καταπώς φαίνεται, με Βαρουφάκη ή χωρίς, κανένα σοβαρό, στοιχειωδώς αξιόπιστο "plan Β" δεν υφίστατο ως πράγματι όφειλε, ούτε καν από τους θορυβωδώς αποχωρήσαντες Λαφαζάνη και Σία. Ποντάρανε περισσότερο σε έναν αυτοσχεδιαστικό βολονταρισμό με παρελκυστικές κλεφτοπολεμικές τακτικές, που σύντομα έγιναν στάχτη στα μάτια ενόψει ενός συμβιβασμού που ήταν πια όχι μόνο αναπόφευκτος αλλά και πάση θυσία επιθυμητός. Το κυριότερο, δεν υπήρχε καν το αποφασισμένο, μαζικό εκείνο «ιστορικό υποκείμενο» που πρόθυμα θα συστρατευόταν στον νυν υπέρ πάντων αγώνα. Υπήρχε βέβαια πολλή αμφισβήτηση, οργή, ελπίδα κι αυτά ακριβώς αναδείξανε τον «περιθωριακό» Σύριζα του 3-4% σε κυβερνών κόμμα. Ακόμα κι εκείνο το πελώριο «Όχι» του δημοψηφίσματος του Σεπτεμβρίου του '15, ήταν μεν ηρωϊκό υπό τις συνθήκες που επιτεύχθηκε, είναι όμως πολύ αμφίβολο αν οι περισσότεροι από εκείνους που το στήριξαν τότε ήταν στ' αλήθεια έτοιμοι να επωμιστούν τις σοβαρές του συνέπειες. Αυτό ήταν μια από τις πραγματικότητες που συνειδητοποίησε έστω αργά ο Τσίπρας αναλογιζόμενος το... Γουδί, αν πιστέψουμε τον Γιάνη. Σε τέτοια διλήμματα, μένει πάντα να αιωρείται ένα «κι αν όλα είχαν γίνει αλλιώς;», όμως η ιστορία δεν γράφεται στην Υποθετική φωνή.
• Ούτε όμως η Τρόικα και οι εκπρόσωποί της φέρθηκαν ακριβώς σαν «ενήλικες στο δωμάτιο» - αυτοσχεδίαζαν, αντίθετα, σαν κακομαθημένα ανήλικα με απόλυτη, ωστόσο, επίγνωση των συμφερόντων τους αφού βέβαια σπεύσανε καταρχήν, αδιαφορώντας για κάθε παράπλευρο κόστος, να διασώσουν τις (γερμανογαλλικές κατά βάση) Ευρωτράπεζες επιβάλλοντας στην Ελλάδα τα πιο εξωφρενικά μνημονιακά προγράμματα, την αποτυχία των οποίων έχουν ομολογήσει και οι ίδιοι.
• Το κατά πόσο, τώρα, ευθύνεται για τα capital controls και την απώλεια 100 δισ. Ευρώ (υπολογισμός που πάντως στηρίζεται στην υπόθεση ότι ο Σαμαράς θα έπιανε τους στόχους του πρώτου μνημονίου) ο Γιάνης προσωπικά, η κυβέρνηση συνολικά, οι «μοχθηροί» εταίροι ή όλοι μαζί, δεν θα αργήσει να το κρίνει η ιστορία, σημασία έχει όμως ότι τα όποια σπασμένα τα πλήρωσαν και τα πληρώνουν πάλι οι γνωστοί-άγνωστοι, δηλαδή οι μη προνομιούχοι. Ναι, να περάσει από εξεταστική αν τα στοιχεία επιβάλουν κάτι τέτοιο, σύμφωνοι, ας στηθεί όμως παράλληλα μια άλλη για όλους αυτούς που αφού φτάσανε μια ολόκληρη χώρα στο χείλος της απόλυτης πολιτειακής, οικονομικής και ηθικής απαξίωσης, ζητάνε τώρα και τα ρέστα. Είναι οι ίδιοι που ενώ μέχρι πρότινος «βγάζανε σπυριά» με τον Βαρουφάκη, υιοθετούν τώρα ενθουσιωδώς τις φερόμενες ως αποκαλύψεις του.
• Την μέχρι τώρα ένοχη κυβερνητική «σιωπή» για τις αποκαλύψεις του πρώην υπουργού Οικονομικών – το οποίο, υπόψη, κανείς ως τώρα δεν έχει τολμήσει να διαψεύσει ευθέως - έσπασε εντέλει ο πρωθυπουργός. Οι αναφορές του για τις «λάθος επιλογές προσώπων» στην πρώτη περίοδο της διακυβέρνησής του, για το «αδύναμο κι αναποτελεσματικό» σχέδιο Βαρουφάκη, για το «επίπονο φάρμακο» (κάποιοι άλλοι το λέγανε «γύψο») του συμβιβασμού και της λιτότητας σαν μόνη επιλογή του «ασθενούς» είναι ουσιαστικά η πρώτη τόσο ξεκάθαρη ομολογία της χρεωκοπίας του βασικού αφηγήματος που τον έφερε στην εξουσία και προσαρμογής σε έναν «πραγματισμό» που πριν από δύο μόλις χρόνια θα ισοδυναμούσε με προδοσία.
• Ο ίδιος ο Γιάνης Βαρουφάκης κάθε άλλο βέβαια παρά μη προνομιούχος είναι. Αξιοποίησε, απεναντίας, όλη την εμπειρία αλλά και τη δημοσιότητα που αποκόμισε τα τελευταία δύο χρόνια προς ίδιαν δόξαν. Κάθε τρεις και λίγο τον προσκαλούν να μιλήσει σε πανεπιστήμια, συνέδρια, ημερίδες κ.λπ. εκδηλώσεις ανά τον κόσμο και τον χρυσοπληρώνουν, κάτι που προφανώς δεν θα συνέβαινε αν ήταν πράγματι «φελλός». Τα βιβλία του πουλάνε καλά και κάθε του δημόσια εμφάνιση εξακολουθεί να γίνεται viral. Όσο πάντως κι αν ψεύδεται, ενδεχομένως, στα λεγόμενά του, είναι σίγουρα ειλικρινής σε αυτό που είπε προχτές όλο νόημα: «Εάν δεν διανοηθείς τη ρήξη, δεν πας για πόλεμο... Το λάθος ήταν ότι αυτοί που έλεγαν ότι δεν φοβόμαστε τη ρήξη, δεν το εννοούσαν!». Γι΄αυτό άλλωστε – και επειδή οι υπόλοιποι ομόλογοί του στα Eurogroup δεν άντεχαν άλλο να τους φρικάρει - τον «παραίτησε» ο Τσίπρας αντικαθιστώντας τον με τον Ευκλείδη που μέχρι τότε άλλαζε νερό στον Γιάνη. Είναι να αμφιβάλλει κανείς, βέβαια, πόσο πραγματικά εννοούσε τη ρήξη κι ο ίδιος όντας πιστός στο Ευρώ και την ανάγκη εξόφλησης των δανειακών υποχρεώσεων. Έχει όμως δίκιο στο ότι ακόμα και στην μπλόφα πρέπει να κυριολεκτείς, αλλιώς μην τη μεταχειρίζεσαι καθόλου.
• Οι «απέναντι», φυσικά, όντας παλιές καραβάνες και ιδιοκτήτες όχι μόνο του καζανιού αλλά και της κουτάλας, σιγά μη μασάγανε με όλο αυτό το σόου, πόσο μάλλον που πονηρεύτηκαν ότι οι δικοί μας παίζανε μπάλα με κάτι «τσικό» που και με τον Μέσι να τα ενισχύσεις, η ήττα από μια έμπειρη επαγγελματική ομάδα είναι προδιαγεγραμμένη. Ούτε καν το σκορ δεν μπορείς να διαπραγματευτείς.
• Είναι προφανώς αδύνατο έτσι κι αλλιώς να χωρέσεις δύο πόδια σε ένα παπούτσι, και να παραμείνεις δηλαδή στην Ευρωζώνη και να το κάνεις με τους δικούς σου όρους όπως πίστευε κι ο ίδιος – και ακόμα το πιστεύει - ότι μπορούσε να γίνει. Ή μήπως όχι; Δυόμιση σχεδόν χρόνια μετά τον Φεβρουάριο του '15, οι διακηρύξεις για μια δημοκρατικότερη, πιο ισότιμη, κοινωνικά πιο ευαίσθητη ΕΕ, απαλλαγμένη από το βραχνά του αυταρχισμού των ισχυρότερων μελών, του νεοφιλελεύθερου δόγματος της εξοντωτικής λιτότητας των πολλών προς όφελος των λίγων και ισχυρών και του ανατροφοδοτούμενου χρέους per se είναι σήμερα ένα διάχυτο αίτημα που άλλοτε παίρνει αριστερόστροφη χροιά (Ισπανία, Ελλάδα), άλλοτε πάλι δεξιόστροφη (Γαλλία, Αυστρία), με το Brexit να επιβεβαιώνει την ανάγκη αναδιαμόρφωσης της ΕΕ – η ενδεχόμενη κατάργησή της και «η ζωή μετά» είναι θέμα για ένα άλλο άρθρο. Αυτό βέβαια θα απαιτούσε να ανατραπεί αντάμα ο ίδιος ο σύγχρονος καπιταλισμός της αρπαχτής υπέρ ενός «άλλου κόσμου που είναι εφικτός» αλλά μέχρι τότε έχουμε δρόμο φοβάμαι.
• Γεγονός είναι επίσης, όμως, πως της κοντής ψωλής δεν της φταίνε μόνο οι τρίχες, όσο μακριές ή πυκνές. Όσο κακοί, ψυχροί κι ανάποδοι κι αν είναι οι «ξένοι» (που, πάντως, σε πολλές περιπτώσεις στη νεότερη ιστορία μας επενέβησαν σωτήρια, έστω για το δικό τους όφελος καταρχήν), αν δεν βρίσκανε, δεν θα κάνανε κι από ευρήματα, θησαυρός. Ήμασταν ο πιο αδύναμος κρίκος ακριβώς γιατί οικοδομήσαμε μεταπολιτευτικά το πιο φαύλο, αναξιόπιστο και προβληματικό από κάθε σχεδόν άποψη κράτος-μέλος της ΕΕ και σε αυτό την πρώτιστη ευθύνη έχουμε εμείς οι ίδιοι που κι αν δεν τα «φάγαμε μαζί» αδιαφορήσαμε, ανεχτήκαμε κ.λπ. Όχι όλοι μας, φυσικά, ούτε στον ίδιο βαθμό αλλά σε ποσοστά απογοητευτικά, αν μη τι άλλο. Η μεγαλύτερη ευθύνη τελικά του «πρώιμου» (αλλά και του τωρινού) Σύριζα και του Γιάνη μαζί είναι αυτή ακριβώς: ότι εστίασαν σε έναν εξωτερικό εχθρό με εγχώριους, βεβαίως, «συμμάχους» που τον παρουσίαζαν πανίσχυρο και ταυτόχρονα «χάρτινη τίγρη», δίχως να δώσουν έμφαση στην ανάγκη αυτοκριτικής, υπευθυνότητας, στις πραγματικές λύσεις για πραγματικούς ανθρώπους.
• Αμφισβητεί, εννοείται, και το πρόσφατο success story της κυβέρνησης. Βγαίνοντας, λέει, στις αγορές για να ξαναδανειστούμε όντας ήδη υπερχρεωμένοι, κάνουμε μια τρύπα στο νερό εκτός και το επιτόκιο είναι αρνητικό. Δεν ξέρω πόσο στέκει ο ισχυρισμός, οι οικονομικοί δείκτες δείχνουν τουλάχιστον οι περισσότεροι βελτιωμένοι (είθε βέβαια να ευημερούσαν μαζί με τους αριθμούς και οι άνθρωποι), είναι όμως ευνόητο ότι θα στεκόταν επικριτικά απέναντι σε μια πολιτική που δεν περιλαμβάνει τον ίδιο ή τις ιδέες του. Εξάλλου το παραδέχθηκε κι ο ίδιος ο Τσίπρας ότι η κρίση μπορεί ανά πάσα στιγμή να επιστρέψει δριμύτερη κι άντε τότε βρες φόβο να φυλάει τα έρημα. Γενικά μιλώντας, είναι μάλλον νωρίς για μια ψύχραιμη, αντικειμενική ιστορική αποτίμηση των Βαρουφάκειων έργων και των ημερών. Αλλά και των αντίστοιχων των μεγάλων του αντιπάλων Σόιμπλε κ.λπ. που επίσης άρχισαν να «κελαηδάνε» τελευταία παραθέτοντας τις δικές τους ερμηνείες για το τι ακριβώς συνέβη το στοιχειωμένο εκείνο καλοκαίρι του '15. Το σίγουρο είναι ότι ακόμα κι αν δεν υπήρχε η ανατρεπτική, μεταμοντέρνα, εικονοκλαστική του προσέγγιση, ίσως έπρεπε να την είχαμε εφεύρει. Μόνο που θα επιβαλλόταν να μπει σε πιο στέρεες, πιο γερές, πιο αξιόπιστες βάσεις.
