Η Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ ίδρυσε το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, μαζί με τον Οκτάβιο Μερλιέ, το 1930, με τον τίτλο, τότε, «Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο». Ήταν μουσικολόγος και μουσικός και ξεκίνησε μια διατριβή στη Σορβόννη για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι. Ήρθε, λοιπόν, στην Ελλάδα να ηχογραφήσει το υλικό για τη διατριβή της. Κατά τη διάρκεια της έρευνας διασταυρώθηκε με κάποιους που γνώριζαν τη μουσική παράδοση εκτός Ελλάδας, δηλαδή με τους Μικρασιάτες, οπότε συνειδητοποίησε ότι αυτοί γνώριζαν ένα υλικό και είχαν μνήμες από έναν χώρο ο οποίος είχε χαθεί.
Εγκατέλειψε τη διατριβή της, συγκρότησε μια ομάδα από συνεργάτες και μαζί επιδόθηκαν στην ανεύρεση και καταγραφή των μαρτυριών των Μικρασιατών προσφύγων ανά την Ελλάδα. Βρήκαν γύρω στους πεντακόσιους πρόσφυγες, έφτιαξαν ερωτηματολόγια και με βάση αυτά συγκέντρωναν πληροφορίες. Η μονάδα αναφοράς ήταν ο οικισμός και κατέγραφαν οτιδήποτε αφορούσε τον οικισμό από τον οποίο καταγόταν ο πρόσφυγας: γεωγραφική ένταξη, κοινωνική ζωή, οθωμανική διοίκηση, εκπαίδευση, σχέσεις με τις άλλες θρησκευτικές και εθνοτικές ομάδες. Η Μέλπω Μερλιέ ξεκίνησε από την Καππαδοκία, η οποία δεν ήταν πολύ γνωστή και είχε την ιδιαιτερότητα ότι ήταν τουρκόφωνη. Τρεις είναι οι μεγάλες ενότητες της έρευνας: η Καππαδοκία, ο Πόντος και η Ιωνία.
Παλαιότερα, το αναγνωστικό κοινό ήταν κυρίως πρόσφυγες πρώτης γενιάς, σήμερα όμως, που το αντικείμενο έχει ενταχθεί στις πανεπιστημιακές σπουδές, το Κέντρο επισκέπτονται φοιτητές, ερευνητές και τα τελευταία 15 χρόνια έχουμε επισκέπτες και από την Τουρκία – φοιτητές, μεταπτυχιακούς και δημοσιογράφους, οι οποίοι μαθαίνουν ελληνικά και έρχονται να μελετήσουν το υλικό, το οποίο δεν υπάρχει πουθενά αλλού.
Η μονάδα αναφοράς ήταν ο οικισμός και κατέγραφαν οτιδήποτε αφορούσε τον οικισμό από τον οποίο καταγόταν ο πρόσφυγας: γεωγραφική ένταξη, κοινωνική ζωή, οθωμανική διοίκηση, εκπαίδευση, σχέσεις με τις άλλες θρησκευτικές και εθνοτικές ομάδες. Η Μέλπω Μερλιέ ξεκίνησε από την Καππαδοκία, η οποία δεν ήταν πολύ γνωστή και είχε την ιδιαιτερότητα ότι ήταν τουρκόφωνη. Τρεις είναι οι μεγάλες ενότητες της έρευνας: η Καππαδοκία, ο Πόντος και η Ιωνία.
Έχουν μελετηθεί συνολικά 1.750 οικισμοί περίπου – μόνο για κάποιους, από τους οποίους δεν εντοπίστηκε κανένας κάτοικος, δεν υπάρχει υλικό. Η Πόλη δεν καταγράφηκε, γιατί συνέχιζε να υπάρχει εκεί ελληνισμός, καταγράφηκε όμως η Ανατολική Θράκη. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε ένα αρχείο προφορικής ιστορίας, το οποίο, προϊόντος του χρόνου, έφτασε σε ένα εύρος 300.000 σελίδων. Το μειονέκτημα ήταν ότι αυτή η προσπάθεια ξεκίνησε τη δεκαετία του '30, κατά την οποία δεν υπήρχαν τα μέσα ηχογράφησης – άρα, όλο το υλικό είναι χειρόγραφο και συγκροτήθηκε μετά την περισυλλογή όλων των απαντήσεων που έδιναν οι πρόσφυγες. Έτσι, χάθηκαν κάποια στοιχεία, τα οποία θα είχαν διασωθεί με την ηχητική καταγραφή, όπως η διάλεκτος. Επίσης, οι τουρκόφωνοι Μικρασιάτες δεν καταγράφηκαν, ο λόγος τους διασώθηκε μεταφρασμένος.
Παράλληλα, είτε με παραγγελία του Κέντρου είτε με δική τους πρωτοβουλία, οι πρόσφυγες συνέταξαν αυτοβιογραφικά κείμενα και τα παρέδωσαν στο Ίδρυμα, οπότε έχουμε γύρω στα πεντακόσια χειρόγραφα, τα οποία είτε είναι απομνημονεύματα είτε υποτυπώδεις, συγκροτημένες μονογραφίες για τη γενέτειρά τους και μελετήματα. Στη συνέχεια, και εφόσον οι ερευνητές είχαν αντλήσει πληροφορίες για τη γεωγραφική ένταξη των οικισμών, συνειδητοποίησαν ότι μπορούσαν να δημιουργήσουν και αποτυπώσεις σε χάρτη, αφού αυτές οι περιοχές ανήκαν πια στη λήθη. Σε συνεργασία, λοιπόν, με τη Χαρτογραφική Υπηρεσία του στρατού δημιουργήθηκε μια ομάδα, η οποία έφτιαξε πρωτότυπους χάρτες και σκαριφήματα που αποτελούν την τρίτη πτυχή του αρχειακού μας υλικού.
Υπάρχει, επίσης, ένα πλούσιο φωτογραφικό αρχείο, το οποίο κατά κανόνα στηρίζεται σε δωρεές των προσφύγων και αποτυπώνει τη ζωή των προσφύγων πριν από το 1922, την Έξοδο και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα. Όταν μιλάμε για Έξοδο, αναφερόμαστε κυρίως στην περιφέρεια της Καππαδοκίας, απ' όπου οι πρόσφυγες έφυγαν με ειρηνικό τρόπο, με τη διαδικασία της ανταλλαγής. Το υλικό για την Έξοδο –ένας όρος που δανειστήκαμε από την Παλαιά Διαθήκη– έχει εκδοθεί σε τέσσερις (ετοιμάζεται ο πέμπτος) τόμους και περιλαμβάνει τις μαρτυρίες από την περίοδο που πρόσφυγες εγκαταλείπουν τη Μικρά Ασία.
Η Μέλπω Μερλιέ, σε αυτήν της τη δραστηριότητα είχε τη συμπαράσταση του Οκτάβιου Μερλιέ, τον οποίο γνώρισε και παντρεύτηκε στο Παρίσι. Ο Μερλιέ ήταν ένας σπουδαίος νεοελληνιστής που άφησε την πανεπιστημιακή του έδρα και ήρθε στην Αθήνα ως διευθυντής στο Γαλλικό Ινστιτούτο, που υποστήριξε, επίσης, το όλο εγχείρημα. Επιπλέον, η Μερλιέ είχε την υποστήριξη του Ελευθερίου Βενιζέλου και λογίων της εποχής – μάλιστα, στις μουσικές καταγραφές που έγιναν σε έναν δίσκο που επανεκδώσαμε ο Βενιζέλος τραγουδά ριζίτικα. Μια άλλη μορφή η οποία συμπαραστάθηκε στο ζεύγος Μερλιέ ήταν ο μητροπολίτης Τραπεζούντας και μετέπειτα Αθηνών, Χρύσανθος.
Αυτή η προσπάθεια στεγάστηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο και το 1962 το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών απέκτησε νομική υπόσταση ως νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, το οποίο εποπτεύεται από το υπουργείο Πολιτισμού. Τη δεκαετία του '50, αφού ολοκλήρωσαν την καταγραφή του υλικού, αποφάσισαν να σταματήσουν την έρευνα και να προχωρήσουν στην αξιοποίηση του υλικού. Τώρα, πια, το Κέντρο είναι ένα ερευνητικό ίδρυμα που βασικός σκοπός του είναι να αξιοποιεί το υλικό, να το εκδίδει και να το διαθέτει στο αναγνωστικό κοινό.
Παλαιότερα, το αναγνωστικό κοινό ήταν κυρίως πρόσφυγες πρώτης γενιάς, σήμερα όμως, που το αντικείμενο έχει ενταχθεί στις πανεπιστημιακές σπουδές, το Κέντρο επισκέπτονται φοιτητές, ερευνητές και τα τελευταία 15 χρόνια έχουμε επισκέπτες και από την Τουρκία – φοιτητές, μεταπτυχιακούς και δημοσιογράφους, οι οποίοι μαθαίνουν ελληνικά και έρχονται να μελετήσουν το υλικό, το οποίο δεν υπάρχει πουθενά αλλού. Επίσης, έρχεται η δεύτερη και η τρίτη γενιά προσφύγων και είναι χαρακτηριστικό ότι συχνά συνειδητοποιούν πως δεν αξιοποίησαν τους προγόνους τους και δεν κατέγραψαν τις μνήμες τους όσο εκείνοι ζούσαν. Κάποιοι από αυτούς, μάλιστα, φέρνουν στο Κέντρο υλικό. Πρόσφατα, μας έφεραν τα άμφια του ιερέα μιας κοινότητας οι εγγονοί του. Ανάμεσα σε αυτά που μας είχαν φέρει οι πρόσφυγες πρώτης γενιάς είναι οι κώδικες κοινοτήτων και ενοριών, κυρίως από την περιοχή της Καππαδοκίας, απ' όπου μπόρεσαν να μαζέψουν ό,τι θεωρούσαν πολύτιμο και να το φέρουν στην Ελλάδα.
Η βιβλιοθήκη μας λειτουργεί ως αναγνωστήριο και είναι ανοιχτή σε όλους. Στην ιστοσελίδα μας, η οποία είναι διαθέσιμη και στα αγγλικά και στα τουρκικά, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ενημερωθούν για το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης και να έρθουν εδώ να διαβάσουν ό,τι τους ενδιαφέρει. Στο Κέντρο υπάρχουν βιβλία και στην καραμανλίδικη γραφή, με τα παλαιότερα να είναι από τον 18ο αιώνα. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαμε τουρκόφωνους ορθόδοξους, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ζούσαν στην Καππαδοκία και η μητρική τους γλώσσα ήταν η τουρκική. Οι άνθρωποι αυτοί αισθάνθηκαν την ανάγκη να γράψουν στη γλώσσα τους και να τυπώσουν κάποια βιβλία – ιδίως θρησκευτικού περιεχομένου. Επειδή το οθωμανικό αλφάβητο τους φαινόταν δύσκολο, υιοθέτησαν το ελληνικό – έχουμε, λοιπόν, βιβλία γραμμένα στα τουρκικά, αλλά με ελληνικό αλφάβητο, τα λεγόμενα καραμανλίδικα. Οι εκδόσεις αυτές συνεχίστηκαν και στην Ελλάδα μέχρι τη δεκαετία του '30. Η συλλογή αυτή είναι σημαντική, έχει εκδοθεί σε τέσσερις τόμους βιβλιογραφίας και περιλαμβάνει, εκτός από θρησκευτικά βιβλία, εφημερίδες, λεξικά, ακόμα και μεταφρασμένα βιβλία Γάλλων συγγραφέων. Επίσης, χάρη στη δωρεά ενός Σμυρναίου λογίου, του Χατζηδήμου, έχουμε μια πολύ καλή συλλογή βιβλίων που εκδόθηκαν στη Σμύρνη. Διαθέτουμε, ακόμα, βιβλία και εφημερίδες που εκδόθηκαν στην Κωνσταντινούπολη – από τη δεκαετία του '80, μάλιστα, τηρούμε πλήρη σειρά των ημερήσιων εντύπων της Κωνσταντινούπολης.
Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών σήμερα στεγάζεται σε ένα κτίριο του 1843 στην οδό Κυδαθηναίων 11, το οποίο ανήκει στο υπουργείο Πολιτισμού και παραχωρήθηκε επί υπουργίας της Μελίνας Μερκούρη. Έπειτα από κάποια χρόνια που το πολύτιμο υλικό στεγάστηκε στο σπίτι των ιδρυτών του, για να ακολουθήσει το Γαλλικό Ινστιτούτο κι ένα μικρό διαμέρισμα στην οδό Ναυαρίνου, σήμερα το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών συνεχίζει τη μελέτη και την έκδοση του μοναδικού του αρχείου, ρίχνοντας φως στη λαμπρή ιστορία και στην πικρή μοίρα του μικρασιατικού ελληνισμού.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 26.2.2016
