Δεν μπορείς να μη νιώσεις δέος και μια μανιώδη διάθεση εξερεύνησης όταν κατεβαίνεις στα υπόγεια των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ). Εκεί διαφυλάσσεται το «σώμα» του ελληνικού κράτους, τα «χέρια» της δημόσιας διοίκησης και τα «πόδια» της Ιστορίας. Στη δροσιά των 16-18 βαθμών Κελσίου, σταθερά. Ανυπολόγιστοι τόνοι χαρτιού και όχι μόνο περιμένουν βουβά και υπομονετικά μέχρι το αίτημα κάποιου να δώσει νόημα στην ύπαρξή τους. Για τα περισσότερα αρχεία, τα ανθρώπινα χέρια μπορεί να μη γίνουν ποτέ ένας τόπος συνάντησης. Ο όγκος τους υπολογίζεται σε γραμμικά χιλιόμετρα. Μόνο στην κεντρική υπηρεσία, όπου εξερευνήσαμε, ξεκουράζονται πενήντα πέντε χιλιόμετρα αρχειακών ραφιών!
* * *
ΔΑΦΝΗΣ 61, ΠΑΛΑΙΟ ΨΥΧΙΚΟ. Μπήκαμε τόσο φθαρτοί σε έναν αιώνιο κόσμο! Ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς σε έγγραφο βρίσκεται στο τακτοποιημένο χάος, μέσα στους κυλιόμενους φωριαμούς του μεγαλύτερου αρχείου της χώρας: δικαστικές αποφάσεις, συμφωνίες κρατικών δανείων, αρχεία σωφρονιστικών ιδρυμάτων και υπουργείων, αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά σχέδια, περγαμηνοί κώδικες, χάρτες, βιβλία, σιγίλια, φωτογραφίες, μέρος του αρχείου του Ερυθρού Σταυρού, έργα τέχνης, χαρακτικά, αντικείμενα λατρείας... αλλά και σενάρια ταινιών, κινηματογραφικές μπομπίνες, παρτιτούρες κ.λπ. που είχαν κατατεθεί για έγκριση από τη λογοκρισία στη Γενική Γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών. Η λίστα είναι ατελείωτη. Φυσικά, εκεί υπάρχουν και όλα τα επίσημα έγγραφα από τη σύσταση του ελληνικού κράτους και έπειτα!
Yπάρχουν και έγγραφα που δεν είναι προσβάσιμα, όπως εκείνα που φυλάσσονται στα Αρχεία Πρωθυπουργού, διότι έχουν πολύ μεγάλες περιόδους απορρήτου. Σε αυτήν τη κατηγορία ανήκουν και πέντε συγκεκριμένοι φάκελοι των Ανακτόρων που αφορούν το Κυπριακό, οι οποίοι σφραγίστηκαν το 1998.
Η κ. Αμαλία Παππά, γενική διευθύντρια των ΓΑΚ, μας εξηγεί:
«Όσα χρόνια κι αν δουλεύει κανείς εδώ, είναι ανθρωπίνως αδύνατο να έχει πλήρη γνώση όλων των αρχείων που υπάρχουν. Η υπηρεσία μας διαθέτει τα μεγαλύτερα αρχειακά σύνολα για την Ελληνική Επανάσταση, κι αυτό χάρη στις προσπάθειες του ιδρυτή της Γιάννη Βλαχογιάννη, ο οποίος, μαθαίνοντας ότι το ελεγκτικό συνέδριο του 1893 είχε την πρόθεση να τα καταστρέψει για να κερδίσει χώρο, επιδόθηκε σε έναν πολύ μεγάλο αγώνα, μαζί με άλλους λόγιους της εποχής. Έτσι, διέσωσε ‒κάτω από τραγικές συνθήκες πολλές φορές‒ τα αρχεία που έχουμε σήμερα εδώ. Έπεισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να ιδρύσει τα ΓΑΚ το 1914».
Υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν ότι ο Βλαχογιάννης μάζευε κρατικά έγγραφα από τα σκουπίδια, από καταστήματα που τα χρησιμοποιούσαν ως χαρτί περιτυλίγματος, ακόμα και από αποχωρητήρια! Πρόκειται για τον άνθρωπο που ανακάλυψε και δημοσίευσε χειρόγραφα από τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, προκαλώντας έντονη παραφιλολογία γύρω από αυτά.
Τα ΓΑΚ είναι μια αυτοτελής δημόσια υπηρεσία, αποτελούμενη από επτά διευθύνσεις, πενήντα τέσσερα τμήματα περιφερειακών υπηρεσιών και επτά αρχειοφυλακεία. Σε συνθήκες προ πανδημίας οι επισκέπτες μόνο για την κεντρική υπηρεσία φτάνουν ετησίως τους 4.000 και οι αναζητήσεις στην ψηφιοποιημένη και ελεύθερη βάση «Αρχειομνήμων» κυμαίνονται από 80 έως 100 χιλιάδες.
Δεν είναι, όμως, όλα τα αρχεία πλήρη. Μεγάλα κομμάτια αυτών δεν διασώζονται ή είναι αποσπασματικά. Κυρίως εκείνα των δεκαετιών του '40, του '50, του '60 και λιγότερο του '70 παρουσιάζουν τεράστια κενά και μεγάλες διασπάσεις. Οι πολεμικές συγκρούσεις, η Κατοχή και ο Εμφύλιος ήταν ιστορικές στιγμές κατά τη διάρκεια των οποίων τα αρχεία δεν ευτύχησαν. Η λογοκρισία, επίσης, ήταν μία από τις βασικές αιτίες καταστροφής. Όσο και αν ακούγεται παράξενο και θλιβερό, συχνή αιτία απώλειας αρχείων ήταν οι διαφορετικές προσλήψεις προσωπικού επιφορτισμένου με τη διατήρησή τους σε διάφορες υπηρεσίες. Από αμέλεια ή αδιαφορία έχουν χαθεί πολύ σημαντικά αρχεία» μας εξηγεί η κ. Παππά και συμπληρώνει:
«Ανατρέχοντας στα πρακτικά της Εφορείας των ΓΑΚ, που είναι το ανώτατο επιστημονικό όργανο, θα δούμε τις άδειες που δίνονταν για την καταστροφή αρχείων. Πολλά, που τώρα τραβάμε τα μαλλιά μας γιατί δεν τα έχουμε, καταστράφηκαν με τη σύμφωνη γνώμη του κράτους, είτε γιατί δεν αξιολογήθηκαν σωστά είτε γιατί θα μπορούσαν να πλήξουν το status. Τα λαθρόβια έντυπα, τα οποία ήταν προϊόν κατάσχεσης απ' τα ταχυδρομεία μια περίοδο, καταστράφηκαν από το επίσημο κράτος ως άχρηστα. Σήμερα αυτά δεν θα τα καταστρέφαμε».
Εύκολα υποθέτει κανείς ότι ένα μεγάλο κομμάτι των επισκεπτών είναι ερευνητές που αναζητούν την ιστορική αλήθεια. Δεν φαντάζεται όμως εύκολα κάποιος ότι οι ερευνητές έρχονται δεύτεροι στην κατάθεση αιτημάτων. Το μεγαλύτερο κομμάτι επισκεπτών είναι δικηγόροι και πολίτες που αναζητούν αρχεία ώστε να τεκμηριώσουν υποθέσεις, κυρίως ιδιοκτησίας. Αν συνυπολογιστεί το γεγονός ότι εκεί βρίσκεται και το αρχείο πολιτικής γης, δηλαδή το αρχείο που περιλαμβάνει όλες τις απαλλοτριώσεις του ελληνικού κράτους, τότε αντιλαμβάνεστε τι μπορεί να συμβαίνει στα φωτεινά και φιλόξενα αναγνωστήρια.
Περιφερόμενος στους χώρους των ΓΑΚ, η εσωτερική έκρηξη σκέψεων και αποριών είναι αναπόφευκτη. Μπορεί το Ευαγγελιστάριο με τον χειρόγραφο κώδικα σε περγαμηνή με τα Ευαγγέλια, που χρονολογείται στον δέκατο με εντέκατο αιώνα, να είναι το πιο παλιό τεκμήριο που βρίσκεται εκεί, αλλά ένα προσφυγικό δελτίο μπορεί να έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για κάποιον. Το βιβλίο με τα σχέδια του Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι σαφώς ειδικού ιστορικού βάρους ή μια επιστολή του Υψηλάντη και του Κολοκοτρώνη, αλλά για κάποιον ο υπηρεσιακός φάκελος του πατέρα του είναι πιο σημαντικός.
Σκέφτομαι πόσοι μπορεί να αναζητούσαν κάτι σε όλη τους τη ζωή και να βρίσκεται μέσα σε κάποιον κλειστό εδώ και δεκαετίες φθαρμένο φάκελο, με σκοινί στις τέσσερις πλευρές του, ή πόσα πράγματα έχουν γραφτεί για ανθρώπους που ποτέ δεν τα έμαθαν. Σε έναν από τους υπόγειους χώρους βρίσκονται συγκεντρωμένα όλα τα δερματόδετα βιβλία με τα γνωστά σε όλους μας ΦΕΚ. Έτσι όπως είναι σε στρατιωτική παράταξη όλα μαζί σού προκαλούν δέος. Είναι τα χαρτιά που καθόρισαν και καθορίζουν τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Δεν ήταν πάντα εύκολο να τα βρεις με μια απλή αναζήτηση στο Διαδίκτυο.
Και οι πιο καλοί μυθοπλάστες δεν φαντάζονται τι μπορεί να βρίσκεται στα 3.500 τ.μ. που αποτελούνται από 12 πυροδιαμερίσματα. Από τη (μικρή) χειρόγραφη λίστα των κατοίκων της Αθήνας που είχαν νερό στο σπίτι τους το 1848 μέχρι τις λογοκριμένες μπομπίνες των ταινιών Η κόρη μου η σοσιαλίστρια και Μια Ιταλίδα απ' την Κυψέλη. Ένα μέρος μέσα στην πόλη γεμάτο ντοκουμέντα και αντιθέσεις. Εδώ υπάρχει ο υπηρεσιακός φάκελος του Καρυωτάκη και της Πολυδούρη, αλλά και τα αρχεία των φυλακών, που περιλαμβάνουν χιλιάδες άγνωστα αλλά και θρυλικά ονόματα.
Στην κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ εργάζονται περίπου 50 άτομα (μόνο) και σε όλες τις περιφερειακές υπηρεσίες συνολικά 250 υπάλληλοι, αριθμός υπερβολικά μικρός, αν σκεφτεί κανείς τις ανάγκες λειτουργίας, φύλαξης, συντήρησης, τεκμηρίωσης, εξυπηρέτησης κ.λπ.
Συνεχίζοντας την υπόγεια περιήγηση στην Ιστορία, από τη μια θέλω να ανοίξω όλα τα κουτιά και τα βιβλία να δω τι κρύβουν, από την άλλη δεν θέλω να αγγίξω τίποτα, γιατί έχω την αίσθηση ότι θα διαταραχθεί μια εκστατική, αμίλητη ισορροπία.
Τα αρχεία, ανάλογα με την παλαιότητα και τη χρησιμότητά τους, κατατάσσονται σε ενεργά, ημιενεργά, ανενεργά και διηνεκούς υπηρεσιακής χρησιμότητας. Ωστόσο, πληροφορούμαστε ότι υπάρχουν και έγγραφα που δεν είναι προσβάσιμα, όπως εκείνα που φυλάσσονται στα Αρχεία Πρωθυπουργού, διότι έχουν πολύ μεγάλες περιόδους απορρήτου. Σε αυτήν τη κατηγορία ανήκουν και πέντε συγκεκριμένοι φάκελοι των Ανακτόρων που αφορούν το Κυπριακό, οι οποίοι σφραγίστηκαν το 1998. Φυσικά, μη διαθέσιμα είναι και αρχεία που υπόκεινται σε νόμους περί προστασίας προσωπικών δεδομένων.
Ρωτάω την κ. Παππά τι είναι αυτό που της έχει κάνει εντύπωση σε εκείνους που αναζητούν αρχεία:
«Το πιο συγκλονιστικό είναι όταν άνθρωποι που ξέρουν ότι είναι υιοθετημένοι και είναι πια σε μεγάλη ηλικία, 75-80 χρονών, ψάχνουν να βρουν τη φυσική τους οικογένεια. Έχω δει ανθρώπους στο αναγνωστήριο να κλαίνε. Είναι συγκλονιστικό να βλέπεις αυτούς τους ανθρώπους να σου μιλάνε με τρεμάμενη φωνή».
Είναι πολλές αυτές οι ιστορίες, όπως και οι ιστορίες εκείνων που ξέρουν ότι κάποιοι δικοί τους σκοτώθηκαν και ψάχνουν στα βιβλία του Ερυθρού Σταυρού για στοιχεία. Μέσα σε αυτά τα βιβλία βρέθηκαν και τα στοιχεία για τον θάνατο του μαθητή Διομήδη Κομνηνού, που ήταν ο πρώτος νεκρός του Πολυτεχνείου.
Εκτός από τα δημόσια, στους τρεις υπόγειους ορόφους βρίσκονται και ιδιωτικά αρχεία. Αν κάποιος το επιθυμεί, μπορεί να δωρίσει ή να αφήσει παρακαταθήκη το αρχείο του με συγκεκριμένες νομικές διαδικασίες, έχοντας τη δυνατότητα να καθορίσει εκείνος το επίπεδο προσβασιμότητάς και άλλες παραμέτρους. Η δωρεά ιδιωτικών αρχείων για τα ΓΑΚ είναι ένα μεγάλο στοίχημα, αφού μεταφράζεται σε εμπιστοσύνη.
Στα υπόγεια της κεντρικής υπηρεσίας δεν έρχονται για φύλαξη μόνο έγγραφα και φάκελοι. Στις προθήκες μπορεί να δει κανείς τη μακέτα του Εξπρές Σάμινα που ναυάγησε το 2000, το οποίο βρέθηκε εκεί γιατί συνόδευε τη δικογραφία.
«Έχουμε και ένα μπαούλο στο οποίο μας παραδόθηκε η αλληλογραφία των βασιλέων και την καρέκλα του Καζαντζάκη, τον οποίο το 1919 είχε διορίσει ο Βενιζέλος γενικό διευθυντή του υπουργείου Περιθάλψεως» λέει η κ. Παππά και συνεχίζει: «πολλές φορές τα καλά αρχεία –τα μεγάλα σύνολα–, τα δημόσια, όπως αυτά του υπουργείου Υγείας, διασώθηκαν εξαιτίας της αδράνειας. Η αδράνεια είναι ένας σύμμαχος στη διάσωση μεγάλων αρχείων».
Πόσοι, άραγε, να έχουν αναζητήσει έναν χάρτη των Αθηνών του 1834 ή πόσοι θα καταλάβαιναν ότι αυτό το μικρό χωριό με τα λίγα σπίτια είναι η σημερινή πρωτεύουσα;
Ένα από τα τμήματα που βρίσκονται στο υπόγειο των ΓΑΚ είναι και αυτό της συντήρησης και αποκατάστασης των ταλαιπωρημένων και φθαρμένων αρχείων. Χαρτιά σκισμένα, μισολιωμένα, τόμοι με κατεστραμμένη βιβλιοδεσία, φάκελοι με μούχλα και μύκητες... Φανταστείτε κάτι σαν χειρουργείο. Αυτός ο χώρος μού ήρθε στο μυαλό βλέποντας τα νυστέρια στους επιμελείς πάγκους του γυναικοκρατούμενου εργαστηρίου.
Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη τους και τη νομοθεσία, αν τα ΓΑΚ διαπιστώσουν, ύστερα από καταγγελία ή αναφορά, ότι η διατήρηση των δημόσιων αρχείων από τους φορείς παραγωγής τους είναι πλημμελής ή ότι η πρόσβαση του κοινού σε αυτά είναι δυσχερής, μπορούν να ζητήσουν την άμεση κατάθεση των συγκεκριμένων αρχείων στις υπηρεσίες τους. Στο κτίριο του Ψυχικού σίγουρα οι συνθήκες φύλαξης και φροντίδας θα είναι καλύτερες. Αξίζει να αναφέρουμε μερικά πράγματα ξεχωριστά γι' αυτή την «έπαυλη» του αρχειακού κόσμου.
Ο βραβευμένος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του κτιρίου έγινε το 1977 από τέσσερις 28χρονους αρχιτέκτονες (Δακανάλης, Μπουμπιώτης, Τσιγκούνης, Φλώρος). Η θεμελίωσή του ξεκίνησε το 1982, με τη Μελίνα Μερκούρη να παρευρίσκεται στην τελετή ως υπουργός Πολιτισμού (σε αυτό το υπουργείο ανήκαν αρχικά τα ΓΑΚ). Ενώ ο σκελετός του κατασκευάστηκε το 1984, για τουλάχιστον μία δεκαετία παρέμενε απροστάτευτο γιαπί, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Πέρασαν περίπου είκοσι πέντε χρόνια από τον αρχικό του σχεδιασμό μέχρι ο Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων (είχαν περιέλθει στο υπουργείο Παιδείας) να το ολοκληρώσει. Τελικά, παραδόθηκε το 2003, αφού ντύθηκε με λευκό μάρμαρο! Όπως μάθαμε, υπάρχει και ειδικός χώρος με ισχυρή θωράκιση για την προστασία των πολυτιμότερων αρχείων σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, ενώ οι μεγάλες γυάλινες επιφάνειες που βρίσκονται περιμετρικά επιτρέπουν άπλετο φως στον χώρο του αναγνωστηρίου και των γραφείων. Υπάρχουν, επίσης, εργαστήρια συντήρησης, βιβλιοθήκη, μια μεγάλη αίθουσα διαλέξεων και εκθεσιακός χώρος. Τα 2/3 του κτιριακού όγκου βρίσκονται κάτω από το έδαφος.
* * *
Δυστυχώς, μαθαίνω, χωρίς έκπληξη, ότι η Ελλάδα ήταν από τις τελευταίες χώρες που αποφάσισε να ιδρυθεί μια κεντρική Εθνική Αρχειακή Υπηρεσία. Η πρώτη μεγάλη τομή στη δομή και τη λειτουργία αυτής της κεντρικής υπηρεσίας, από το 1914 που ιδρύθηκαν τα ΓΑΚ, χρειάστηκε περίπου ογδόντα χρόνια! Το 1991 όλα τα κατά τόπους Γενικά Αρχεία ενώθηκαν σε ένα ενιαίο δίκτυο.
«Από το 1914 έως το 1991 υπήρχαν αρχειακές υπηρεσίες που ιδρύονταν κατά καιρούς και με διάφορες αφορμές, αλλά δεν υπήρχε ενιαίος φορέας. Η δεύτερη μεγάλη και σημαντική επικαιροποίηση για τη λειτουργία μας, μετά το 1991, έγινε το 2019, όταν αναβαθμίστηκε η υπηρεσία μας σε κεντρική διεύθυνση» μας πληροφορεί η διευθύντρια των ΓΑΚ.
Δε νομίζω να έχετε παράπονο. Από τα σχεδόν ογδόντα χρόνια που έκαναν την πρώτη φορά να παρθούν σοβαρές και σημαντικές αποφάσεις, τη δεύτερη χρειάστηκαν μόλις είκοσι οκτώ! Σήμερα, οι άνθρωποι που εργάζονται στα ΓΑΚ κατανοούν πλήρως την ανάγκη της ψηφιακής εποχής και, παρακολουθώντας τις εξελίξεις, αντιλαμβάνονται πλήρως ποιο είναι το μέλλον των αρχείων. Η ψηφιακή εποχή είναι εδώ. Είναι η εποχή μας. Ήδη, το 80% των συλλογών που αφορούν το 1821 είναι ψηφιοποιημένο και αναρτημένο στον «Αρχειομνήμονα», ελεύθερα προσβάσιμο σε όλους.
Αν ψάξει κανείς σε αυτά τα αρχεία ή σε εκείνα που δεν έχουν ακόμα ψηφιοποιηθεί, θα βρει και πολλά στερεότυπα για τους αγωνιστές του '21 να καταρρίπτονται. Θα διαβάσει όλα αυτά που δεν «χώρεσαν» στα σχολικά βιβλία.
«Υπήρχαν κάποιοι πιο δυναμικοί (δεν θα ήθελα να χρησιμοποιήσω τη λέξη «αιμοσταγείς»), υπήρχαν και κάποιοι που ήταν πιο ταπεινοί και δεν τους ενδιέφεραν τα αξιώματα. Το τραγικό σε αυτούς τους ήρωες είναι το τέλος. Ο καθένας μετά κάπως κακοπέρασε ή του αποδόθηκαν τιμές μετά θάνατον, όπως στην περίπτωση της Μπουμπουλίνας ή της Μαντώς Μαυρογένους» εξηγεί η διευθύντρια των ΓΑΚ.
Πού να το φαντάζονταν οι ήρωες (κάποιοι δεν ήταν και τόσο) του '21 ότι οι ιστορίες τους θα διασώζονταν στους αιώνες μέσα σε σκληρούς δίσκους. Το μέλλον των αρχείων είναι προφανώς ψηφιακό, και αυτό είναι μία τεράστια πρόκληση.
«Πρέπει να οργανώσουμε τον τρόπο με τον οποίο τα αρχεία δεν θα έρχονται πλέον σε χαρτοϋπόστρωμα» επισημαίνει η κ. Παππά.
Χαρτοϋπόστρωμα. Τι ωραία λέξη! Σκέφτομαι από μέσα μου και υποθέτω φωναχτά ότι με την πάροδο του χρόνου μειώνονται τα χιλιόμετρα ραφιών και οι τόνοι αρχειακής ύλης και αυξάνονται τα Μegabytes.
«Μπα, μην το λέτε αυτό. Φαίνεται ότι θα αργήσουμε πάρα πολύ ακόμα. Τώρα γίνεται μια τεράστια επιχείρηση που πιστεύω ότι θα είναι πιλότος γενικότερα. Το Εθνικό Κτηματολόγιο απορροφά τα υποθηκοφυλακεία. Σε όλη αυτή την επιχείρηση συντονίζουμε τη μετάβαση τεχνικά, ώστε τα αρχεία να μην καταστραφούν, να ψηφιοποιηθούν με προδιαγραφές τέτοιες ώστε να μη χάσουν την αποδεικτική τους ισχύ και να παραδοθούν στα ΓΑΚ. Ο πολίτης θα πρέπει να παίρνει το αντίγραφο που χρειάζεται ψηφιακά» συμπληρώνει η κ. Παππά.
Αν πιστεύετε κι εσείς, όπως εγώ, ότι τα ψηφιακά αρχεία είναι πιο φτηνά και πιο εύκολα από τα χειροπιαστά, να σας πληροφορήσω ότι η αίσθηση που έχουμε είναι εσφαλμένη. Κι έτσι, διχασμένος ανάμεσα στον ψηφιακό και τον αναλογικό κόσμο, ήρθε η ώρα της αποχώρησης. Μπήκαμε τόσο φθαρτοί σε έναν αιώνιο κόσμο! Δεν φαντάζεστε σε τι σκέψεις, τι διλήμματα και τι διάθεση εξερεύνησης μπορεί να σας βάλει μια επίσκεψη σε ένα τέτοιο μεγάλο αρχείο. Μπορεί να μοιάζει με κοιμώμενο ηφαίστειο, αλλά είναι ένα πλωτό νησί με τους αρχειοπροστάτες για αφανείς κωπηλάτες.
Γενικά Αρχεία του Κράτους: Δάφνης 61, Ψυχικό, 210 6782200
Ευχαριστούμε τη διευθύντρια της κεντρικής υπηρεσίας των ΓΑΚ Αμαλία Παππά, την Άννα Κουλικούρδη από το Τμήμα Αναγνωστηρίου και Αρχειακής Ερευνας και τον αρχειονόμο και ιστορικό Γιάννη Γκλαβίνα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
σχόλια