Σε ηλικία 91 ετών πέθανε ο φωτογράφος Κώστας Μπαλάφας, ο οποίος έγινε γνωστός από τις φωτογραφίες του κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και της Εθνικής Αντίστασης.
Η κηδεία του θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα στην Αθήνα
Εδώ, σήμερα, ο Πάνος Μιχαήλ γράφει ένα άρθρο για την καλλιτεχνική δύναμη του έργου του
___________________________________________________________________________________________
Ο Φωτογράφος της Ήττας
Ο Σπύρος Στάβερης βρίσκει στις φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα το γλυκό ίχνος μιας γενναίας εποχής και νιώθει ένα βάρος αβάσταχτο στη σκέψη όλων αυτών των ηττημένων ανθρώπων που προσπάθησαν έκτοτε να ζήσουν με πείσμα, περηφάνια και σεμνότητα.
Μια γενιά σβήνει, που δεν χώρεσε ποτέ στη μεταπολεμική Ελλάδα. Ακόμη και στα μικροαστικά διαμερίσματα, δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με τον μικροαστισμό. Πασχίζει να ανασύρει από τη διστακτική της μνήμη τις τελευταίες σκόρπιες μαρτυρίες, διαβάζει ακόμη την «Αυγή» ή τον «Ριζοσπάστη», αραιώνει στα μνημόσυνα και αφήνει μια δυσβάσταχτη κληρονομιά που προκαλεί τη δυσπιστία, αν όχι την αδιαφορία. Σαν μια άλλη Ατλαντίδα, η Ελλάδα που υπερασπίστηκαν και όχι απλώς αποτύπωσαν- ο Κώστας Μπαλάφας στα βουνά της Ηπείρου και ο Σπύρος Μελετζής στον Όλυμπο, η δική τους αναγεννημένη Ελλάδα, κατέρρευσε κι εξαφανίστηκε, ξεσκισμένη από μικρές και μεγάλες ύαινες, που το σάλιο τους υπάρχει ακόμη παντού. Πώς να απορείς που πέρασαν τριάντα ολόκληρα χρόνια πριν αναζητήσει ο ίδιος ο Κώστας Μπαλάφας το αρχείο του από το αντάρτικο, φυλαγμένο και κρυμμένο σ' ένα γιαννιώτικο σπίτι επιταγμένο από τους Γερμανούς! Το βάρος της ήττας (τόσες απανωτές και συντριπτικές ήττες !) αλλά και η κρυφή περηφάνια και η σεμνότητα όσων συνέχισαν μια αλλόκοτη ζωή σε έναν κόσμο εχθρικό και ξένο στέρησαν κι από μας, τα παιδιά τους, τη γνώση των πραγμάτων αλλά και τη διάθεση να μοιραστούμε μια υπόθεση χαμένη, που διαισθανόμασταν, όμως, ότι έκρυβε ευνόητους κι αυθόρμητους ηρωισμούς κι έναν πεισματικό ρομαντισμό, έστω σιδερένιο.
Σηκώσαμε κι εμείς με τη σειρά μας λίγο κεφάλι με το Βιετνάμ, την Παλαιστίνη, τα οδοφράγματα του '68 και τη χούντα. Είχαμε κι εμείς, η δεύτερη γενιά της ήττας, παιδιά γνωστών «κομμένων κεφαλών», όπως αποκαλεί ο Τσίρκας στιςΑκυβέρνητες Πολιτείες τη χρεοκοπημένη ηγεσία, ή απλών αγωνιστών τους μικροηρωισμούς και τις μικροπαρανομίες μας. Νομίσαμε ότι θα μπορούσαμε εύκολα ν' απαλλαγούμε από τα λάθη και τον εκφυλισμό, από το πλάκωμα της συντριβής, γυρίζοντας την πλάτη στην ιστορία και τη ζωή εν τέλει των γονιών μας. Μας παρέσυρε και μας συνεπήρε ένας άλλος άνεμος, μια νέα κοσμογονία, που υποσχόταν ριζικές ανατροπές. Το καταδικασμένο παρελθόν δεν θέλαμε να το ξέρουμε, ακόμη κι αν βρισκόταν κάτω από το πάτωμα του ίδιου του σπιτιού μας. Τώρα το ανακαλύπτουμε εκ νέου και μαζί μ' αυτό τις αληθινές ζωές των ανθρώπων που μας μεγάλωσαν.
Οι φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα, ακριβώς επειδή δηλώνουν με τον πιο άμεσο και γλυκό -ούτε «λυρικό», ούτε «ελεγειακό»- τρόπο ότι έτσι ήταν τα πράγματα στην Κατοχή και το αντάρτικο, γιατί απλώς έτσι έπρεπε να είναι, χωρίς το παραμικρό ίχνος μιας οποιασδήποτε πόζας απέναντι στην Ιστορία από τους γενναίους που την αναποδογύρισαν, μου προκαλούν πάντα για όση ώρα τις κοιτάζω -δεν μπορώ για πολύ- μια οδύνη και μια απελπισία. Με έναν απρόσμενο κι αινιγματικό τρόπο, πρόκειται για το ίδιο αβάσταχτο συναίσθημα που μου προκαλούν σε μια τελείως άλλη συντεταγμένη δυο γυναίκες φωτογράφοι, η Diane Arbus και η Francesca Woodman. Ίσως γιατί το συλλογικό αδιέξοδο μιλάει για τον άνθρωπο όσο και η προσωπική απόγνωση - μόνο η κλίμακα αλλάζει και το εύρος των προσδοκιών. Άλλωστε, συνειρμικά μιλώντας, σε σχέση με την τελευταία πράξη της ζωής αυτών των δυο φωτογράφων, είναι σίγουρο ότι αρκετοί αγωνιστές της Αντίστασης δεν θα είχαν αντέξει μια συμβιβασμένη ζωή, αν μπορούσαν να την έχουν προβλέψει σε όλη της την τραγικότητα. Εδώ, περπατάς στο κέντρο κι είσαι ακόμη αναγκασμένος να αντικρίζεις και να φτύνεις κάθε φορά που περνάς από την Κοραή την προτομή αυτού του θλιβερού Ζέρβα, του οποίου τα πρωτοπαλίκαρα έστησαν τρικούβερτο γλέντι, με το κεφάλι του Άρη Βελουχιώτη να κρέμεται στην πλατεία των Τρικάλων. Τριάντα και βάλε Πολυτεχνεία έχουν περάσει από εκεί, τόσες αναρχικές διαδηλώσεις και ο Ζέρβας είναι ακόμη στη θέση του, για να μη μιλήσουμε για το εξάμβλωμα απέναντι, στην Κλαυθμώνος, σαν να μη μας αφορά πια τίποτα από εκείνη την περίοδο, σαν να μην υπήρχε ποτέ το κίνημα των Καπετάνιων του ΕΛΑΣ, μοναδικό σε όλη την κατοχική Ευρώπη.
Οι μέρες του '4Ο του Κώστα Μπαλάφα, διατηρώντας μέχρι τη δική μας εποχή τη μεγάλη καλλιτεχνική τους αξία, μας μιλάνε γι' αυτά τα τραγικά στραβοπατήματα της ιστορίας αλλά και για την αναγκαιότητα και την ουτοπία.
_________________________________________________________________________________________________
Ο Κώστας Μπαλάφας γεννήθηκε το 1920 στο ορεινό χωριό Κυψέλη της Άρτας από φτωχούς γονείς αγρότες, τον Γιώργο και την Αρχοντούλα. Σε σχετικό κείμενο στην επίσημη ιστοσελίδα του φωτογράφου (http://www.costasbalafas.gr/) αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι σε ηλικία μόλις έντεκα ετών βρέθηκε στην Αθήνα και ρίχτηκε στη βιοπάλη. Τα παιδικά του βιώματα είναι βαθιά χαραγμένα στη μνήμη του με την παραμικρή λεπτομέρεια:
Η πρώτη επαφή του με τη φωτογραφία και τη φωτογραφική μηχανή, όπως διηγείται ο ίδιος πάντα, ήταν στα δεκατρία του χρόνια. Είχαν έρθει κάτι συγγενείς του αφεντικού απ' την Αμερική και αυτός, για να τους ευχαριστήσει, θέλησε να τους δείξει τα αξιοθέατα της Αττικής και τους πήγε κάποια μέρα στην Πάρνηθα. Μαζί τους οι ξένοι είχαν μια μικρή φωτογραφική μηχανή Μπράουν της Κόντακ. απλή και εύκολη στο χειρισμό, για να φωτογραφηθούν. Κάποιος έπρεπε να κρατάει τη μηχανή για να τραβήξει τις οικογενειακές τους φωτογραφίες κι αναγκάστηκε ο μαγαζάτορας να πάρει και τον νεαρό υπάλληλο του μαζί γι' αυτή τη δουλειά.
Η πρωτόγνωρη εμπειρία εκείνης της ημέρας τον σημάδεψε: η απόκτηση μιας δικής του φωτογραφικής μηχανής έγινε, για τον έφηβο Κώστα Μπαλάφα, όνειρο μιας ολόκληρης ζωής.
Όταν σπούδαζε στα Ιωάννινα, κατάφερε ν' αγοράσει μια Τζούνιορ Κόντακ πουλώντας και το ρολόι του για να συμπληρώσει το ποσό. Την εποχή που βρισκόταν στην Ιταλία, αντικατέστησε τη μηχανή του με μία Ρομπότ. Έγινε φίλος με κάποιον υπάλληλο ενός γειτονικού φωτογραφείου, καθόταν δίπλα του κι έτσι έμαθε και την τέχνη του σκοτεινού θαλάμου.
Με αυτή τη μηχανή, ο νεαρός τότε φωτογράφος έμελλε ν' απαθανατίσει την πορεία του ελληνικού στρατού προς το αλβανικό μέτωπο, την Κατοχή και τον ένοπλο αγώνα του ΕΛΑΣ στην Ήπειρο. Τα φιλμ ήταν δυσεύρετα, αλλά η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς! Το Νοέμβρη του 1940, τα ελληνικά στρατεύματα κατέρριψαν κι έπεσε στην Καλούτσιανη Ιωαννίνων ένα από τα πρώτα ιταλικά βομβαρδιστικά. Στα σκορπισμένα συντρίμμια του αεροπλάνου βρέθηκε από τους χωρικούς και το περιμάζεψαν ένα σφραγισμένο μεταλλικό κουτί με πολλά μέτρα αεροπορικού φιλμ Ferrania Capelli. Γι' αυτούς ήταν άχρηστο, για τον ερασιτέχνη τότε φωτογράφο πολύτιμο. Το απέκτησε με αντίτιμο μερικές οκάδες καλαμποκάλευρου, περιζήτητο προϊόν για την περίοδο της Κατοχής.
Χρησιμοποιώντας αυτό το φιλμ στη μικρή του ιταλική Ρομπότ, ο Κώστας Μπαλάφας κατέγραψε πολλά από τα εγκλήματα των κατακτητών στην Ήπειρο και, αμέσως μετά, τη δραστηριότητα του αντάρτικου στην ίδια περιοχή. Δεν υπήρξε επαγγελματίας φωτορεπόρτερ, ούτε βρέθηκε τυχαία στο μέτωπο των πολεμικών επιχειρήσεων: ήταν αντάρτης-τυφεκιοφόρος και παράτολμος φωτογράφος.
Το παράτολμο του χαρακτήρα και των πράξεων του αποδείχτηκε περίτρανα, όταν απαθανάτιζε φοβερά εγκλήματα και σκηνές μπροστά στους Ιταλογερμανούς κατακτητές, με κίνδυνο την άμεση εκτέλεση του με συνοπτικές διαδικασίες, ή φωτογραφίζοντας ολόρθος τους διπλανούς συμπολεμιστές του την ώρα της μάχης.
Αδιάψευστος μάρτυρας της παράτολμης ιδιοσυγκρασίας και εφευρετικότητας του είναι η φωτογράφιση των σωμάτων των πατριωτών Τόδουλου και Φαρίδη, που αιωρούνταν άψυχα ανάμεσα σε δύο πλατάνια στις όχθες της λίμνης των Ιωαννίνων τον Μάρτη του 1944.
Οι Γερμανοί κατακτητές άφηναν αλλά και υποχρέωναν το πλήθος να πλησιάσει την επιτηρούμενη από φρουρούς περιοχή, για λόγους παραδειγματισμού και εκφοβισμού. 0 Κώστας Μπαλάφας έκανε πρώτα μια πρόχειρη αυτοψία, υπολόγιζε τις αποστάσεις και ξαναγύριζε κρατώντας στην αγκαλιά του μια σακούλα με κρεμμύδια. Μέσα όμως είχε κρύψει τη φωτογραφική του μηχανή με ανοιχτή μια τρύπα μπροστά στο φακό. Περνώντας μπροστά απ' τους κρεμασμένους, και από ικανή απόσταση, απαθανάτισε το γεγονός, αφήνοντας έτσι στην ιστορία μία από τις πιο χαρακτηριστικές φωτογραφίες της Κατοχής.
Εξάλλου, η φωτογράφιση του οπλοπολυβολητή αντάρτη την ώρα που έπεφτε με το όπλο στα χέρια, χτυπημένος σε γερμανική ενέδρα στα Γραμμενοχώρια, τον αναδεικνύει άφοβο στις μάχες, καταδεικνύει ότι σκοπός του ήταν να φωτογραφίσει πάση θυσία την Εθνική Αντίσταση στην Ήπειρο.
Το 1942 συνελήφθη και πέρασε στο Μεσολόγγι ιταλικό στρατοδικείο, όχι για κάποια σημαντική πράξη αντίστασης, αλλά από μια «απροσεξία», όπως λέει ο ίδιος: Από κάποιους Αλβανούς μαυραγορίτες είχε αγοράσει ένα ασφράγιστο τρανζίστορ. Απ' αυτό, κρυμμένος σ' ένα υπόγειο με φίλους του, άκουγαν καθημερινά τα νέα από το BBC. Δεν αρκέστηκαν σ' αυτό, βέβαια, και σιγά-σιγά άρχισαν να κυκλοφορούν ένα δελτίο με τα νέα που μεταδίδονταν. Κάτι τέτοιο, φυσικά, δεν μπορούσε να κρατηθεί μυστικό για πολύ καιρό. Μαθεύτηκε και τους έπιασαν.
Το στρατοδικείο από κάποια σύμπτωση έδειξε επιείκεια και τους καταδίκασε μόνο σε τρεις μήνες φυλακή με αναστολή. Έτσι, αφέθηκαν ελεύθεροι.
Τότε ο Μπαλάφας ανέβηκε στο βουνό και κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Στο Ζαγόρι, στο Χάνι του Καμπέραγα, έχοντας πάντα μαζί τη φωτογραφική του μηχανή, συνάντησε το φίλο του Λέανδρο Βρανούση, εθνοσύμβουλο Ηπείρου στην Κυβέρνηση του Βουνού - και μετέπειτα Διευθυντή του Κέντρου Έρευνας του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Εντάχθηκε στο 85ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με διοικητή τον γενναίο Γιώργο Καλλιανέση και υπήρξε μόνιμος συνοδοιπόρος, σε ατελείωτες πορείες από περιοχή σε περιοχή, με το φίλο του Λέανδρο.
Ο Βρανούσης, διακατεχόμενος από την ίδια ζέση με τον Μπαλάφα. κρατούσε σημειωματάριο των γεγονότων που ο φίλος του αποτύπωνε με τη φωτογραφική του μηχανή. Το πολύτιμο μπλοκάκι με τις σημειώσεις του Βρανούση καταστράφηκε αργότερα από τον πατέρα του, όπως αφηγείται ο υπερήλικας πλέον φωτογράφος. Το ιστορικό φωτογραφικό υλικό του Μπαλάφα διασώθηκε κρυμμένο απ' το 1944 στο ξύλινο ταβάνι του σπιτιού της πατριώτισσας Ιουλίας Γοργόλη. στα Γιάννενα. Ένα μέρος καταστράφηκε από την υγρασία, αλλά το υπόλοιπο έμεινε άθικτο και το παρέλαβε ο ίδιος, χωρίς κανέναν πλέον κίνδυνο, το 1975. Φιλμ που δεν θεωρούνταν επικίνδυνα ώστε να τα κρύψουν, όπως εκείνα με θέμα τη μαζική μεταφορά των Εβραίων από τα Γιάννενα σε γερμανικά στρατόπεδα, έπεσαν στα χέρια των αρχών ασφαλείας το c 1944 και δυστυχώς εξαφανίστηκαν.
Η εποχή του πολέμου του '40, η Κατοχή και η συμμετοχή του Κώστα Μπαλάφα στο αντάρτικο αποτέλεσαν σταθμό στη ζωή του, χαράζοντας τη μετέπειτα πορεία του. Το αξιόλογο ιστορικό και καλλιτεχνικό του έργο. και ιδιαίτερα η φωτογραφική καταγραφή της Εθνικής Αντίστασης στην Ήπειρο, είναι ευτύχημα που ο ίδιος απο¬τύπωσε σ' ένα υπέροχο λεύκωμα-βιβλίο, εμπλουτισμένο με αυτού¬σιες δραματικές αφηγήσεις του ιδίου. Τόσο γι' αυτό, όσο και για τα υπόλοιπα λευκώματα-βιβλία του, αξίζει να γίνουν παρακάτω ξεχωριστές, λεπτομερείς αναφορές.
Από το 1945 μέχρι το 1951 εργάστηκε ως διερμηνέας, επειδή γνώριζε καλά την αγγλική γλώσσα, σε μία βρετανική ομάδα μηχανικών, που έκανε αποκαταστάσεις συγκοινωνιών μετά τον πόλεμο. Με τον τρόπο αυτό γύρισε σχεδόν όλη την Ελλάδα και γλίτωσε από το κυνηγητό και το δρόμο της εξορίας. Μάλιστα, από τη θέση του αυτή βοήθησε πάρα πολύ κόσμο, αφού οι συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και μετά ήταν τραγικές.
Το 1948, η ομάδα των μηχανικών εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Εκεί ο Μπαλάφας μπόρεσε ν' ασχοληθεί παράλληλα με την τέχνη-επιστήμη που είχε σπουδάσει, τη γαλακτολογία. κάνοντας καλλιέργειες σ' ένα βιολογικό εργαστήρι στην οδό Σωκράτους. Η επιθυμία του να σταδιοδρομήσει μελετώντας τις κλινικές ιδιότητες του γάλακτος στο Γαλλικό Ινστιτούτο Παστέρ με υποτροφία δεν πραγματοποιήθηκε, λόγω των μη «εθνικοφρόνων» πολιτικών του πε-ποιθήσεων.
Το 1951. με κριτήριο τα προσόντα του, προσελήφθη από την αμερικανική εταιρεία Ebasco, η οποία πέρασε στην τότε νεοϊδρυθείσα ΔΕΗ, απ' όπου και συνταξιοδοτήθηκε ως προϊστάμενος του Τμήματος Ανατυπώσεων. Και σ' αυτό το πόστο ο ίδιος διέπρεψε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε μια εκ βαθέων συνέντευξη του ο υφιστάμενος του τότε Παύλος Βρέλλης, ο μετέπειτα ιδρυτής του Μουσείου Ελληνικής Ιστορίας των κέρινων ομοιωμάτων στα Γιάννενα.
Σε ηλικία τριάντα οχτώ ετών παντρεύτηκε την καθηγήτρια Ευαγγελία Μαργαρίτου, μια εξαίρετη σύντροφο, η οποία αντιλήφθηκε νωρίς την αγάπη και το πάθος του για τη φωτογραφία και τα ατελείωτα φωτογραφικά οδοιπορικά. 0 συμβιβασμός της με τον τρόπο ζωής του παθιασμένου φωτογράφου ήταν ενσυνείδητος: ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος του συντρόφου της αφιερωνόταν στο προσφιλές του αντικείμενο.
Απέκτησαν δυο παιδιά, τη Στέλλα και τον Γιώργο, που και αυτά υποχρεωτικά συγκατατέθηκαν με την απουσία του πατέρα «κυνηγού» της φωτογραφίας, αν και πολλές φορές τον ακολουθούσαν στα μεγάλα οδοιπορικά του.
Εργαζόμενος στη ΔΕΗ, φωτογράφισε ορισμένα έργα, με αποκορύφωμα την κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος Κρεμαστών του Αχελώου, μ' όλες τις παρενέργειες και παραμέτρους του.
Ο νεοσύστατος τότε οργανισμός της ΔΕΗ τού έδωσε την ευκαιρία ν' ασχοληθεί με μιαν άλλη προσφιλή του δραστηριότητα, την κινηματογράφηση. Στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης το 1960, η ΔΕΗ έκανε πειραματικές τηλεοπτικές εκπομπές. Με τα μηχανήματα που χρησιμοποιήθηκαν τότε, συστήθηκε λίγο αργότερα το κρατικό κανάλι της ΕΙΡΤ. Το πρώτο ολοκληρωμένο φιλμ της ΔΕΗ γυρίστηκε στα 1960:
Ηταν τα πρώτα «Δωδώνεια». με πρωτεργάτη τον Κώστα Μπαλάφα. ο οποίος έκτοτε καθιερώθηκε και ως κάμεραμαν.
Τελικά γυρίστηκαν γύρω στις εξήντα ταινίες, που μαζί με το υπό-λοιπο φωτογραφικό υλικό επί πολλά χρόνια φυλάσσονταν σε κάποιες γωνιές του φιλόξενου σπιτιού του φωτογράφου στο Χαλάνδρι.
Όπως για τη φωτογραφία, που χάρη σ' αυτόν αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, έτσι και για τον κινηματογράφο, ο Μπαλάφας έχει κάνει σειρά διαλέξεων στους σπουδαστές της Ακαδημίας Δημιουργικής Φωτογραφίας Leica, η οποία προς τιμήν της έχει προβεί σε τρεις εξαίρετες εκδόσεις για τα παραπάνω θέματα.
Σημειώνεται ότι τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Κώστα Μπουμπούρη "Ο Κώστας Μπαλάφας και η Ελλάδα του"
