Είναι πολύ λογικό να υποθέσεις πως κάποια αναγνώσματα, κάποια βιβλία, θα έπαιξαν ένα ρόλο (μικρό ή μεγαλύτερο) στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Τα βιβλία, έχουν άλλο εκτόπισμα από εκείνο των τραγουδιών φερ’ ειπείν – που είναι πιο άμεσα (τα τραγούδια), συσπειρώνοντας τα πλήθη. Ο έντυπος λόγος δρα σε άλλους ρυθμούς, σκάβει σε μεγαλύτερο βάθος (και βάθος χρόνου), φτιάχνοντας εν τέλει όλο εκείνο το θεωρητικό υπόβαθρο, που θα μπορέσει να μετατρέψει, στη δεδομένη στιγμή, τη θεωρία σε πράξη. Ή τουλάχιστον να βοηθήσει προς τη μετάβαση.
Τα βιβλία που έπαιξαν έναν προφανή πρωτεύοντα ρόλο στην εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν βεβαίως τα πολιτικής φύσεως.
Η άνθηση του πολιτικού βιβλίου από τα τέλη του 1969 και μετά –γεγονός, που συνδέεται με την κατάργηση της προληπτικής λογοκρισίας για τα έντυπα– δημιούργησε νέα δεδομένα στον εκδοτικό χώρο και κατ’ επέκταση στο νεανικό αναγνωστικό κοινό, που, εδώ, μας ενδιαφέρει περισσότερο.
Καινούριοι εκδοτικοί οίκοι, που ξεπετάγονταν από παντού, διακονώντας το πολιτικό βιβλίο –με εκδόσεις εικαστικά-τεχνικά φτηνές ορισμένες φορές και με μεταφράσεις ελεγχόμενες ως προς την εγκυρότητά τους κάποιες άλλες–, ήταν έτοιμοι να αναλάβουν ακόμη και τις ποινικές ευθύνες που τους αναλογούσαν (καθότι προληπτική λογοκρισία μπορεί να μην υπήρχε, αλλά το καθεστώς είχε και άλλους τρόπους για να επιβάλλει τις διαθέσεις του), προκαλώντας τα συντηρητικά ήθη τόσο με τους τίτλους των εκδόσεων, όσο και με το περιεχόμενό τους.
Το κυνήγι του αριστερού πολιτικού βιβλίου
Οι ακροδεξιοί κύκλοι της εποχής τα έβλεπαν όλα αυτά και δεν ήταν σπάνιες οι φορές, όπου οι διαμαρτυρίες τους καταλάμβαναν χώρο σε περιοδικά κι εφημερίδες, όταν αντίκριζαν την πολιτική φιλολογία της Αριστεράς, σε κεντρικά και συνοικιακά βιβλιοπωλεία.
Προμαχώνες τους οι εφημερίδες που ήταν φιλικά προσκείμενες προς το καθεστώς, όπως η «Εστία», η «Νέα Πολιτεία», ο «Ελεύθερος Κόσμος» ή και η «Βραδυνή», στην οποία διάβαζες (16 Δεκεμβρίου 1971):
«Είναι εκτός νόμου ο κομμουνισμός ή δεν είναι; Διότι αν δεν είναι, τότε νομίμως εξαπολύει την προπαγάνδαν του υπό τας ποικίλας μορφάς τού εντύπου χάρτου, νομιμώτατα διανεμομένου δια του Ελληνικού Ταχυδρομείου προς όλας τας κατευθύνσεις. Ακόμη και εις μικρά βιβλιοπωλεία της πρωτευούσης και εις κεντρικωτάτας θέσεις πωλείται η κομμουνιστική φιλολογία, μεταφρασμένη εις χαμηλάς τιμάς, ώστε αι ερυθραί τοξίναι να είναι προσιταί εις τα ισχνά βαλάντια, και κυρίως εις την σπουδάζουσαν νεότητα, εις την περιοχήν της οποίας αλιεύει τους πλέον μαχητικούς οπαδούς».
Ή όπως πληροφορούμαστε από το τροτσκιστικό περιοδικό της εποχής «Νέοι Στόχοι» [τεύχος #6-7, Ιανουάριος 1972]:
«Τον ίδιο μήνα (30 Δεκεμβρίου 1971) στην ίδια εφημερίδα (Βραδυνή) ο συνταγματάρχης ε.α. Δ. Σταματελόπουλος επισημαίνει την “αδυναμίαν να κυκλοφορούν ελευθέρως και υπό τα όμματα της Επαναστάσεως πλέον των 120 κομμουνιστικών εκδόσεων εν αις και το “κόκκινο βιβλίο του Μάο”. Ο αρθρογράφος θεωρεί “απαράδεκτον... αυτού του είδους την ελευθερίαν” και ζητά από τους κυβερνήτες “να λάβουν εγκαίρως τα μέτρα των” και “να άρουν την πιθανήν τροχοπέδην εκ των Σωμάτων Ασφαλείας, ίνα δυνηθούν ταύτα, με τας γνωστάς ικανότητας τας οποίας διαθέτουν, να εξουδετερώσουν πάραυτα την νέαν αυτήν κομμουνιστικήν διείσδυσιν».
Η άνθηση του πολιτικού βιβλίου από τα τέλη του 1969 και μετά –γεγονός, που συνδέεται με την κατάργηση της προληπτικής λογοκρισίας για τα έντυπα– δημιούργησε νέα δεδομένα στον εκδοτικό χώρο και κατ’ επέκταση στο νεανικό αναγνωστικό κοινό, που, εδώ, μας ενδιαφέρει περισσότερο.
Στις 25 Οκτωβρίου 1971 η ΓΔΕΑ (Γενική Διεύθυνσις Εθνικής Ασφαλείας) εκδίδει κατάσταση 130 «κυκλοφορούντων κομμουνιστικών και αντικυβερνητικών βιβλίων και περιοδικών», την οποία, μέσω του τμήματος Ασφαλείας Ξάνθης, διακινεί στα βιβλιοπωλεία της ακριτικής πόλης, στις 20 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς.
Την συγκεκριμένη λίστα εντοπίζει ο Λεωνίδας Χρηστάκης και την αναδημοσιεύει σ’ ένα τεύχος του περιοδικού του «Κούρος» (χωρίς αριθμό), που ήταν αφιερωμένο στο Bauhaus («Bauhaus και ο αιώνας μας»), που πρέπει να κυκλοφόρησε (γιατί ούτε αυτό αναγράφεται στην έκδοση) προς τα τέλη του 1971 με αρχές ’72. Η λίστα μαθεύτηκε ευρύτερα, για να δημοσιευθεί, κάποια στιγμή, έστω και αποσπασματικά, στο πολύ καλό λονδρέζικο περιοδικό “Index of Censorship” [Volume 1, Issue 2, June 1972], δίνοντας στο θέμα διεθνείς διαστάσεις.
Μπορεί σ’ ένα πρώτο επίπεδο οι χουντικοί να έκαναν «πίσω», όταν ένα θέμα ξέφευγε από τα όρια της επικράτειας, γιατί υπολόγιζαν πάντα στον αντίκτυπο στο εξωτερικό και στην έξωθεν καλή μαρτυρία γενικότερα, και μάλιστα σε μιαν εποχή (1972), όπου οι σχέσεις τους με παράγοντες της Δύσης βρίσκονταν σε μια κάποια σταδιακή εξομάλυνση, όμως σ’ ένα δεύτερο επίπεδο οι πιέσεις από τον προσκείμενο Τύπο συνεχίζονταν μέσα από τα έντυπά του, όπως την εφημερίδα «Νέα Πολιτεία».
Τον Ιούνιο του 1972 ο χουντικός υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ Βύρων Σταματόπουλος με δύο νέες δηλώσεις του φαίνεται να ρίχνει λάδι στην φωτιά, όταν διατείνεται πως «δεν πρόκειται να επιτρέψωμεν ούτε εμμέσως, ούτε αμέσως, την διάδοσιν των αντεθνικών και αντιδημοκρατικών απόψεων του ολοκληρωτικού κομμουνισμού, είτε μέσω των εντύπων και των βιβλίων, είτε μέσω του κινηματογράφου και του θεάτρου» και πως «αποτελεί παραβίασιν του νόμου όχι μόνον η έκδοσις, αλλά και η κυκλοφορία και η προβολή των βιβλίων, τα οποία προπαγανδίζουν την ανατροπήν του δημοκρατικού και συνταγματικού καθεστώτος», τονίζοντας συγχρόνως πως οι βιβλιοπώλες, σαν Έλληνες πολίτες, «υποχρεούνται να τηρούν και να σέβονται τους νόμους».
Στην πράξη και στις περισσότερες των περιπτώσεων όλα αυτά τα λογύδρια χρησιμοποιούνταν κυρίως για να κατευνάσουν τους ακροδεξιούς και συντηρητικούς κύκλους που διαμαρτύρονταν σχετικώς, αν και σε κάποιες περιπτώσεις τα πράγματα ξέφευγαν με βίαια ή λιγότερα βίαια κλεισίματα εντύπων («Αντί», «η Συνέχεια», «Τώρα») και με ανθρώπους του καθεστώτος να «συστήνουν» σε βιβλιοπώλες να κρύβουν ή και να αποσύρουν από τις βιτρίνες τα «κόκκινα» βιβλία, παρεμποδίζοντας την πρόσβαση του κοινού σε αυτά.
Φυσικά, οι εκδότες δεν μάσαγαν και βασιζόμενοι στην σχετική νομοθεσία τύπωναν κατά κόρον πολιτικά βιβλία, που, ορισμένες φορές, είναι αλήθεια, δοκίμαζαν τις αντοχές και ανοχές του δικτατορικού καθεστώτος, ξεμπροστιάζοντάς το (δες, για παράδειγμα, την έκδοση του βιβλίου του Κάρλος Μαριγκέλα «Για την Απελευθέρωση της Βραζιλίας», το 1973).
Μερικοί από τους εκδοτικούς οίκους, που ασχολήθηκαν με το πολιτικό βιβλίο, στην εποχή του «Πολυτεχνείου» και λίγο πριν, ήταν οι: «Νέοι Στόχοι», «Στοχαστής», «Υδροχόος», «Διεθνής Βιβλιοθήκη», «Διεθνούς Επικαιρότητας», «Πράξη, «Καρανάσης», «Ολκός», «Επίκουρος», «Νέα Σύνορα», «Μνήμη», «Βέγας», «Βέργος», “Gutenberg”, «Ηριδανός», «Καστανιώτης», «Σύγχρονη Εποχή» κ.ά.
Τα βιβλία που καταπιάνονταν με φοιτητικά θέματα δεν ήταν πολλά πάντως και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο όσα το επιχειρούσαν βρίσκονταν ένα βήμα πιο μπροστά – στην ανάγκη για μελέτη και ενημέρωση, πρώτα-πρώτα, της πολιτικοποιημένης νεολαίας.
Κάποια απ’ αυτά τα βιβλία σχετίζονταν με τον Μάη του ’68, όπως το «Η Γαλλική Επανάσταση / Μάης 1968» [Νέοι Στόχοι, 1971] των Μ. Μακκόνβιλ & Π. Σίηλ (ίσως το καλύτερο βιβλίο, που τυπώθηκε ποτέ στην Ελλάδα για τον «γαλλικό Μάη»), το «Δύο μελέτες για το γαλλικό Μάη του 1968» [Νέοι Στόχοι, 1971] των Π. Φρανκ και Ε. Μάντελ, το κλασικό «Η Κοινωνία του Θεάματος» [Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1972] του Γκυ Ντεμπόρ (ένα από τα «ευαγγέλια» του Μάη του ’68) ή το «Αριστερισμός / Φάρμακο στη Γεροντική Αρρώστια του Κομμουνισμού» [Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1972] των Gabriel και Daniel Cohn-Bendit, ενώ κάποια άλλα βιβλία σχετίζονταν με το «αμερικάνικο movement», όπως οι δύο τόμοι «Οι Στρατιές της Νύχτας» [Νέοι Στόχοι, 1970 / 1971] του Norman Mailer, που αναφέρονταν, όπως διαβάζουμε στον πρόλογο, στις τέσσερις ιστορικές ημέρες του Οκτωβρίου 1967 και την πορεία χιλιάδων αμερικανών διαδηλωτών προς το Πεντάγωνο (γεγονός που καταγράφηκε ως σταθμός για το κίνημα διαμαρτυρίας εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ, όπως και για την αντικουλτούρα γενικότερα).
Πάντως το ελληνικό φοιτητικό κίνημα, την κρίσιμη διετία 1971-72, δεν ήταν ούτε άμεσα ούτε έμμεσα επηρεασμένο από τον «γαλλικό Μάη» και το «αμερικάνικο movement» –θα ήταν εξαιρετικά παρακινδυνευμένο να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο–, καθώς είχε την δική του διαδρομή χειραφέτησης, που συνδεόταν περισσότερο με την παράδοση των ντόπιων φοιτητικών αγώνων των δεκαετιών του ’50 και του ’60 (πριν τον «γαλλικό Μάη»).
Η νέα ριζοσπαστικοποίησή του επιτυγχάνεται, λοιπόν, μέσα από την τριβή με τα δικά του καθημερινά ζητήματα (ελεύθερες φοιτητικές εκλογές, προγράμματα σπουδών, αναβολές στράτευσης και υποχρεωτική στράτευση, διορισμένες διοικήσεις, παραβιάσεις ασύλου, συλλήψεις και βασανιστήρια φοιτητών) και τους τρόπους ανταπάντησης στις αδυσώπητες πολιτικές καταστολής, που εφάρμοζε το καθεστώς.
«Φοιτητική Δύναμη»
Ένα σημαντικό βιβλίο, που κυκλοφορεί το 1973 και το οποίο σχετίζεται άμεσα με το φοιτητικό κίνημα, είναι το «Φοιτητική Δύναμη», που τυπώθηκε από τις εκδόσεις Αρμός.
Το βιβλίο αποτελούσε μετάφραση (αν και όχι ολόκληρη) τού “Student Power”, που είχε κυκλοφορήσει το 1969 στη Μεγάλη Βρετανία (και αλλού) από τις εκδόσεις Penguin Books (σε επιμέλεια των Alexander Cockburn & Robin Blackburn), με κείμενα διαφόρων γύρω από το φοιτητικό ζήτημα. Ανάμεσα στους «διαφόρους» οι πολύ γνωστοί Herbert Marcuse και Daniel Cohn-Bendit, όπως και οι λιγότερο γνωστοί (ή μάλλον άγνωστοί) Gareth Stedman Jones, David Adelstein, Linda Tinkham, Tom Fawthrop, Tom Nairn & Jin Singh-Sandhu, David Widgery και David Triesman – οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν ή φοιτητές / φοιτήτριες ή χαμηλό διδακτικό προσωπικό σε διάφορα πανεπιστήμια κυρίως της Βρετανίας, που συνεργαζόταν συχνά με την πολιτική επιθεώρηση “New Left Review”.
Δινόταν ο λόγος, λοιπόν, στους φοιτητές να μιλήσουν για τα προβλήματά τους σε μια σειρά από καλογραμμένα κείμενα, που αφορούσαν στο εκπαιδευτικό σύστημα τής Μεγάλης Βρετανίας (κυρίως).
Τα κεφάλαια, τώρα, της ελληνικής έκδοσης τού “Student Power” ήταν τα εξής: «Η σημασία της φοιτητικής εξέγερσης», «Οι ρίζες της βρετανικής κρίσης», «Να μάθουμε το μάθημά μας», «Παιδεία ή εξετάσεις», «Χάος στα κολλέγια Τέχνης», «ΕΦΕ (Εθνική Φοιτητική Ένωση) – Το καταπραϋντικό των φοιτητών», «Η CIA και η φοιτητική πολιτική», «Γιατί κοινωνιολόγοι;» και «Για την επανάσταση».
Όμως, το πιο σημαντικό κεφάλαιο του βρετανικού βιβλίου, που είχε τίτλο “Students of the World Unite” και που το είχε γράψει ο φοιτητής των Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Fred Halliday, δεν είχε μεταφραστεί στην έκδοση τού Αρμού, καθώς είχε τυπωθεί αυτόνομο στη σειρά των εκδόσεων Υδροχόος «φοιτητικά», στην οποία (σειρά) θα κυκλοφορούσαν δύο τόμοι την ίδιαν εποχή.
Τα «φοιτητικά» 1 και 2 των εκδόσεων «Υδροχόος»
Ο πρώτος τόμος, το «1 φοιτητικά / Μελέτες – Προγράμματα – Διακηρύξεις / Η ιστορία του φοιτητικού Συνδικαλιστικού Κινήματος σ’ όλο τον Κόσμο» του Fred Halliday, τυπώθηκε τον Δεκέμβριο του ’72, με παραπομπή στην «Φοιτητική Δύναμη» των εκδόσεων Αρμός (στην οποίαν αναγράφεται, όπως προείπαμε, ως έτος έκδοσης το 1973). Λογικά, τα δύο βιβλία πρέπει να μπήκαν μαζί στο τυπογραφείο, ασχέτως αν η «Φοιτητική Δύναμη» κυκλοφόρησε πιο μετά.
Το «1 φοιτητικά» είναι ένα πολύ ενδιαφέρον ανάγνωσμα, που έφερνε το ελληνικό νεανικό-φοιτητικό κοινό (ή όποιο άλλο) σε επαφή με την πορεία του κινήματος στα πανεπιστήμια του κόσμου, καθώς γινόταν λόγος, σε αυτό, για τα φοιτητικά κινήματα στην ισπανόφωνη Αμερική (Βολιβία, Παναμάς, Περού, Βενεζουέλα, Κούβα και Αργεντινή – με το μανιφέστο της Κόρδοβας), στην Ασία (Ιαπωνία-Ζενγκακούρεν, Κίνα-Πολιτιστική Επανάσταση) και βεβαίως στην Ευρώπη (Ιταλία, Ισπανία, Δυτική Γερμανία, Γαλλία).
Για να αντιληφθείτε το ύφος της γραφής του Halliday και το πώς περιέγραφε τις καταστάσεις παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο για τη Δυτική Γερμανία σε σχέση με την επίσκεψη του Σάχη της Περσίας και την δολοφονία του φοιτητή Benno Ohnesorg την 2α Ιούνη 1967 (μια δολοφονία που ριζοσπαστικοποίησε Τέχνη και κοινωνία στην τότε Δυτική Γερμανία):
«Μόλις έφυγε ο Χούμπερτ Χάμφρεϋ (σ.σ. αντιπρόεδρος των ΗΠΑ και υπερασπιστής του πολέμου στο Βιετνάμ), ο επόμενος επισκέπτης της “ελεύθερης πόλης” (σ.σ. Δυτικό Βερολίνο) ήταν ο Σάχης της Περσίας, ένας μισητός τύραννος, που καταδίωκε για πολλά χρόνια τους πέρσες φοιτητές. Υπάρχουν πολλοί εξόριστοι πέρσες φοιτητές στη Δυτική Γερμανία, που συνεργάζονταν με την SDS (σ.σ. Sozialistische Deutsche Studentenbund) αρκετό καιρό. Έτσι το ξεκίνημα της εθνικής δυτικογερμανικής φοιτητικής εξέγερσης το προκάλεσε μια εκδήλωση διεθνικής συνεργασίας. Όταν έφτασε ο Σάχης η SDS οργάνωσε μια διαμαρτυρία έξω από το κτήριο της Όπερας του Βερολίνου. Η αστυνομία επιτέθηκε απροκάλυπτα στους διαδηλωτές και δολοφόνησε ένα φοιτητή, τον Μπέννο Όνεσοργκ. Οι επιπτώσεις της δολοφονίας αυτής ήταν τεράστιες, όχι μόνο στο Δυτικό Βερολίνο αλλά και σε ολόκληρη την Ομοσπονδιακή Γερμανία. Το πτώμα του Όνεσοργκ μεταφέρθηκε στο Αμβούργο, όπου χιλιάδες φοιτητές παρακολούθησαν την κηδεία του και τον θάνατό του ακολούθησαν εκατοντάδες διαδηλώσεις σ’ ολόκληρη τη Δυτική Γερμανία.(…) Οι μαχητικοί φοιτητές της Δυτικής Γερμανίας έβλεπαν καθαρά την ενότητα και παγκοσμιότητα της καταπίεσης: η αμερικανική επίθεση στο Βιετνάμ, ο ιμπεριαλιστικός έλεγχος της Περσίας, η κτηνωδία της αστυνομίας του Δυτικού Βερολίνου, τα συστηματικά ψέματα του Τύπου που έλεγχε ο Σπρίνγκερ (σ.σ. Bild κ.λπ.), καθώς και η εκμετάλλευση των πανεπιστημίων δεν ήταν παρά οι διαφορετικές όψεις ενός ενοποιημένου κυρίαρχου φαινομένου – του καπιταλισμού».
Παρακάτω ο Fred Halliday αναφέρεται στην απόπειρα δολοφονίας του ακτιβιστή και βασικού εκπροσώπου του φοιτητικού κινήματος Rudi Dutschke (1940-1979) από ακροδεξιό εργάτη, τον Απρίλιο του ’68 κ.λπ.
Γίνεται, έτσι, αντιληπτό πως τα «πάντα» έφθαναν ως πληροφορία σ’ εκείνους (τους Έλληνες) που ενδιαφέρονταν να μάθουν και να διαβάσουν και πως προτάσεις όπως η… «Τα μαχητικά φοιτητικά κινήματα μπορούν μόνα τους να δράσουν σαν πολιτική πρωτοπορία σε συνθήκες υπερβολικής καταπίεσης – αυτό συνέβηκε στην Ισπανία, την Περσία, την Βραζιλία, το Μαρόκο και σε πολλές άλλες υπανάπτυκτες καπιταλιστικές χώρες»… υποδαύλιζαν επί της ουσίας μία ανάλογη φοιτητική εξέγερση και στην χουντοκρατούμενη Ελλάδα.
Ο εκδότης του Υδροχόου Τίμος Παπαδόπουλος ρίχνει στην αγορά, σε σύντομο διάστημα (Μάρτης 1973) και τον δεύτερο τόμο των «φοιτητικών», το «2 φοιτητικά / Ανώτατη Παιδεία – Φοιτητικό Κίνημα» του Μηνά Παπάζογλου, βιβλίο που αφορούσε αυτή τη φορά στην ελληνική περίπτωση.
Ο προοδευτικός δημοσιογράφος Μ. Παπάζογλου συγκεντρώνει σε βιβλίο μια σειρά άρθρων, υπό τον τίτλο «Προδομένη Νεολαία», που είχε γράψει για την εφημερίδα «Τα Νέα» και τα οποία είχαν δημοσιευτεί στο διάστημα 30 Ιανουαρίου-8 Φεβρουαρίου 1973.
Είναι γνωστό πως στις εφημερίδες της εποχής υπήρχε εκτεταμένη αυτολογοκρισία, αν και σε πολλές περιπτώσεις ο Παπάζογλου δεν μάσαγε τα λόγια του. Διαβάζουμε κάπου σε σχέση με την κατάντια των διορισμένων από την χούντα φοιτητικών διοικήσεων (σύλλογοι, ΕΦΕΕ κ.λπ.):
«Μέχρι το Γενάρη του 1972 μοναδική δραστηριότητα των συλλόγων –εκτός των χορών και των εκδρομών– είναι να πιστοποιούν ότι όλα πάνε καλά στον πανεπιστημιακό χώρο και ότι η σπουδάζουσα νεολαία βρίσκεται στο σωστό δρόμο. Έγραφε λοιπόν το επίσημο όργανο της ΕΦΕΕ λίγες μέρες πριν η πλειοψηφία των φοιτητών Νομικής, Ιατρικής, Σχολών ΕΜΠ κ.λπ. ζητήσει έντονα να εκλέξει τους αντιπροσώπους της στους φοιτητικούς συλλόγους: “Φοιτητικοί Παλμοί της 15.1.1972: (…)Αλλά εκείνο που έχει σημασίαν είναι το πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζονται τα φοιτητικά θέματα, η κατανόηση που συναντάται, ο διάλογος ο οποίος διεξάγεται. Ουδέποτε άλλοτε οι σπουδασταί ηκούσθησαν με την σήμερον επιδεικνυομένην στοργήν με την σημερινήν εγκάρδιον προσοχήν και ενδιαφέρον. Πιστεύομεν ότι δια του διαλόγου επιτυγχάνονται πολύ περισσότερα και ασφαλέστερα αποτελέσματα, από τον στείρον αρνητισμόν και τον δημαγωγικόν κομματισμόν”.
Και όμως λίγες μέρες προηγουμένως είχε ανακοινωθεί η υπουργική απόφαση για τα νέα προγράμματα σπουδών, χωρίς να έχει ζητήσει η Διοίκηση τις απόψεις των Συλλόγων. Απόφαση, που καταργούσε κεκτημένα δικαιώματα των φοιτητών, όπως η τρίτη εξεταστική περίοδος και η μεταφορά μεταφερομένου μαθήματος στο επόμενο έτος σπουδών. Και το κύμα έντονης διαμαρτυρίας είχε αρχίσει να φουσκώνει σε τέτοιο βαθμό στο φοιτητικό κόσμο, ώστε ο σύλλογος φοιτητών Νομικής (σ.σ. που είχε διορισμένη διοίκηση) αναγκάσθηκε (σ.σ. ακόμη κι αυτός) να διαμαρτυρηθεί λέγοντας ότι πείσθηκε “ότι οι μεταρρυθμίσεις εγένοντο νύκτα”».
Αν και ο εκδότης Τίμος Παπαδόπουλος είχε σκοπό, όπως διαβάζουμε σ’ αυτό τον δεύτερο τόμο, να συνεχίσει τη σειρά «φοιτητικά» εντούτοις δεν κυκλοφόρησε ποτέ τρίτος τόμος («Φοιτητικό Κίνημα και Λαϊκό Κίνημα»), ούτε τέταρτος («Φοιτητικό Κίνημα και Πρωτοπορία»), ούτε πέμπτος («Το Φοιτητικό Κίνημα Σήμερα») και όλοι καταλαβαίνουμε το γιατί...
Άλλα βιβλία και ανάμεσά τους η παράνομη έκδοση της Αντί-ΕΦΕΕ
Ένα επόμενο βιβλίο με αναφορές στα φοιτητικά κινήματα της Δύσης, κεντράροντας παράλληλα και στο ελληνικό φοιτητικό κίνημα, ήταν και το «Η ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας στον κόσμο / Ανώτατη εκπαίδευση – φοιτητικό κίνημα και ταξική πάλη στη σημερινή αστική ελληνική κοινωνία» γραμμένο από κάποιον Ν. Τσαμπί ή Τσάμπι (πιθανώς να πρόκειται για ψευδώνυμο). Το βιβλίο, που είναι τροτσκιστικής αντίληψης, κυκλοφορεί στο δεύτερο μισό του 1973, πριν από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, από τις εκδόσεις «Στόχοι», που ήταν η μετεξέλιξη των εκδόσεων «Νέοι Στόχοι», συμβάλλοντας και αυτό από την μεριά του στην περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση ορισμένων φοιτητικών συνειδήσεων.
Ένα άλλο βιβλίο που ασχολιόταν σφαιρικά με τα θέματα της νεολαίας και βεβαίως της παιδείας ήταν «Το Κατηγορώ της Νεολαίας» [Διογένης, Ιούλιος 1972] της σημαντικής παιδαγωγού και μεγάλης προσωπικότητας της Αριστεράς Ρόζας Ιμβριώτη (1898-1977). Η 74χρονη τότε Ιμβριώτη καταπιάνεται με τα κινήματα της νεολαίας στην Δύση, σημειώνοντας, ανάμεσα σε άλλα, για τους hippies:
«Οι χίπις κλίνουν κι αυτοί προς μια ζωή γεμάτη και πλούσια από νόημα. Διαμαρτύρονται μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο, στο γύρω τους περιβάλλον. Θέλουν να διαθέτουν τον εαυτό τους αδέσμευτοι, χωρίς καμιά ευθύνη. (…) Ακόμα νομίζω πως κι αυτή η ξεγυμνωμένη από κάθε ερωτικό συναίσθημα υπερ-σεξουαλικότητα πρέπει να αποδοθεί στην ψυχολογία του άγχους. Οι γενειάδες, η ελευθερία στο σεξ, τα διάφορα σύμβολά τους, ακόμα και η έλλειψη καθαριότητας είναι η πεισμωμένη διέξοδο και αντίσταση. Αντιστέκονται στον καθωσπρεπισμό και στην υποκριτική κοινωνία και σε κάθε προγραμματισμό με τη φαντασία τους και την απάθεια. Καταφεύγουν στις ηδονές, σε νέες θρησκείες, που είναι η φυγή από την πραγματικότητα, και ξέφρενα ζητούν νέα ήθη, νέες απόψεις, νέες αντιλήψεις για τη ζωή».
Καταλήγοντας πως... «Οι διαμαρτυρίες της νεολαίας είναι εντονότατες και ολοκάθαρες. Απαιτούν να σταματήσουν οι περιορισμοί της ελευθερίας ατόμων και λαών, που ολοένα δυναμώνουν, να γίνουν σεβαστά τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη. Απαιτούν να επικρατήσει γνήσια δημοκρατική ζωή, να τονωθεί η ειρηνική συνύπαρξη και αλληλεγγύη μέσα στον κόσμο. Από την έρευνα αυτή βγαίνει ακόμα πως την κρίση τής νεολαίας δεν την δημιουργεί το χάσμα των γενεών – αυτό είναι φυσικό και υπήρχε πάντα. Η κρίση προέρχεται από την άλογη τάξη πραγμάτων που επικρατεί σήμερα, όπου η αλλοτρίωση έχει γίνει νόμος».
Ένα τελευταίο τομίδιο, που κυκλοφορεί κατά πάσα πιθανότητα, και αυτό, πριν από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου –γιατί, γι’ αυτά τα βιβλία κάνουμε λόγο στο παρόν κείμενο– ήταν το «1967-1973 / Το χρονικό των Φοιτητικών Αγώνων» [Τροχός], το οποίο είχε τυπώσει το συντονιστικό γραφείο της Αντι-ΕΦΕΕ, δηλαδή της Αντιδικτατορικής Εθνικής Φοιτητικής Ένωσης Ελλάδος, που ήταν παράνομη (γιατί η «νόμιμη» ΕΦΕΕ εξέφραζε το δικτατορικό καθεστώς) και που είχε ιδρυθεί τον Ιούλιο του 1972.
Το επίσης παράνομο βιβλίο καταγράφει ποικίλα γεγονότα έως και την άνοιξη του 1973 (φυσικά τα γεγονότα της Νομικής, του Φλεβάρη εκείνης της χρονιάς, καλύπτονται αναλυτικά), οπότε λογικό είναι να υποθέσουμε πως κυκλοφορούσε χέρι με χέρι το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του ’73, έως και πριν από την έκρηξη του Νοέμβρη, συμβάλλοντας, και αυτό από την μεριά του, στην περαιτέρω χειραφέτηση του φοιτητικού κινήματος. Οι στόχοι της Αντι-ΕΦΕΕ, όπως καταγράφονται στην έκδοση, αφορούσαν:
1. Στην κατάργηση όλων των έκτακτων νόμων και διαταγμάτων, που εμποδίζουν την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και καταρρακώνουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την προσωπικότητά της.
2. Στο σταμάτημα των διώξεων και των βασανισμών των προοδευτικών καθηγητών και φοιτητών, στην απόλυση και επαναφορά τους, στην θέσπιση ειδικών διευκολύνσεων για την συνέχιση των σπουδών τους. Η Αντιδικτατορική ΕΦΕΕ θεωρεί ύψιστο πατριωτικό χρέος την κινητοποίηση των μελών της για αλληλεγγύη, συμπαράσταση κι αγώνα για την απελευθέρωση των συλληφθέντων συναδέλφων μας, καθώς και όλων των πολιτικών κρατουμένων.
3. Στην αυτονομία των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων από την εργοδοσία, τον κλήρο και τον στρατό, και στην κατάργηση του νομοθετικού διατάγματος 180, του 1970, που επιβάλλει τους «κυβερνητικούς επιτρόπους», μετατρέποντας τις σχολές σε στρατώνες.
4. Στην κατάργηση του νομοθετικού διατάγματος 93, του 1969, που καταργεί τις ακαδημαϊκές ελευθερίες. Στην κατοχύρωση του πανεπιστημιακού ασύλου, στην κατάργηση των πειθαρχικών συμβουλίων και στην κατάργηση του σπουδαστικού της Ασφάλειας.
5. Στο διώξιμο των διορισμένων συμβουλίων, στη σύγκλιση γενικών συνελεύσεων στις σχολές, στην τροποποίηση των αντιδραστικών καταστατικών των συλλόγων, στη σύσταση εφορευτικών επιτροπών, για την διενέργεια γνήσιων και ελεύθερων εκλογών για αιρετά συμβούλια, και στη σύγκληση πανσπουδαστικού συνεδρίου.
6. Στη συμμετοχή των αιρετών αντιπροσώπων μας στα όργανα σχεδιασμού των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και σ’ όλη την ιεραρχική κλίμακα των οργάνων, που αφορούν την μορφωτική ζωή, καθώς και στη συμμετοχή στη διοίκηση και στη λήψη των αποφάσεων των παραπάνω οργάνων.
Συζητήσεις για την Παιδεία και το Πανεπιστήμιο, και αρθρογραφία σε περιοδικά κι εφημερίδες
Για τα θέματα της παιδείας, και ιδίως για ’κείνα που σχετίζονταν με την Ανώτατη Εκπαίδευση, υπήρχε, επίσης, μεγάλη αρθρογραφία σε περιοδικά και εφημερίδες, την περίοδο πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, όπως και δημόσιες συζητήσεις, που διοργανώνονταν από ποικίλους φορείς. Οι ζυμώσεις ήταν έντονες και κανείς δεν θα μπορούσε να αρνηθεί τη σημασία που έδινε το κοινό σ’ αυτά τα θέματα – ένα κοινό, που ξεπερνούσε κατά πολύ το στενό νεανικό-φοιτητικό. Τελείως ενδεικτικά να αναφέρουμε τα εξής:
Στις 17 Ιανουαρίου 1972 η κεντρώα Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων οργανώνει δημόσια συζήτηση στην Αθήνα, στην αίθουσα του Θεάτρου Άλφα. Είχαν πάρει μέρος οι Κωνσταντίνος Αλαβάνος, Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Ειρήνη Δηλάρη, Γεώργιος Κουμάντος, Γιάγκος Πεσμαζόγλου και Δημήτριος Φατούρος. Η συζήτηση είχε τυπωθεί και σε βιβλίο (το νούμερο 4 της σειράς των εκδόσεων της εταιρείας), υπό τον τίτλο «Θέματα Παιδείας / Ανθρωπιστική Μόρφωση και Επαγγελματική Κατάρτιση» [Κέδρος], το οποίο όμως δεν διανεμήθηκε, γιατί εν τω μεταξύ η εταιρεία διαλύθηκε, τον Μάιο του 1972, με απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών, με τα βιβλία της να απαγορεύονται και με τα μέλη της να συλλαμβάνονται και να εκτοπίζονται.
Το περιοδικό «Επίκαιρα» κυκλοφορεί στις 23 Φεβρουαρίου 1973 (τεύχος #238) με τίτλο στο εξώφυλλο «Πώς Φθάσαμε στη Φοιτητική Κρίση», παίρνοντας αφορμή από τα γεγονότα της Νομικής. Το περιοδικό καλύπτει τα συμβάντα με 16σέλιδο έκτακτο ρεπορτάζ και με επιμέρους τίτλους: «Η Νομική Σχολή γίνεται οχυρό των φοιτητών της», «Μια ταράτσα κραυγάζει εναντίον ενός Νόμου», «Πώς κλιμακώθηκε η κρίση: από τις αρχαιρεσίες των συλλόγων ως την πρόσφατη διακοπή της αναβολής», «Αντισυνταγματικός ο 1347; Το Συμβούλιο Επικρατείας καλείται να αποφανθεί επί του νόμου περί της διακοπής της αναβολής των 96 σπουδαστών».
Το περιοδικό «η Συνέχεια», στο τεύχος #7 (Σεπτέμβριος 1973) ξεκινά ένα αφιέρωμα στην Ανώτατη Εκπαίδευση, υπό τον γενικό τίτλο «Το Πανεπιστήμιο σήμερα». Στην έρευνα έπαιρναν μέρος καθηγητές και φοιτητές, που απαντούσαν σε μια σειρά ερωτημάτων που έθετε το περιοδικό. Στο πρώτο μέρος καταγράφονταν οι απόψεις του καθηγητή του ΕΜΠ Θεοδόση Τάσιου και του διδάκτορα μηχανικού Δημήτρη Ρόκου (και βεβαίως φοιτητών), ενώ στο επόμενο τεύχος του περιοδικού (#8, Οκτώβριος 1983) η έρευνα συνεχιζόταν με τις συμμετοχές του τέως καθηγητή και πρύτανη του ΕΜΠ Ευτύχιου Κοκκινόπουλου, του οικονομολόγου καθηγητή Σάκη Καράγιωργα και τεσσάρων φοιτητών διαφόρων σχολών. Η έρευνα θα συνεχιζόταν στο τεύχος #9 του περιοδικού (τον Νοέμβριο του ’73), αλλά η (χουντική) Γενική Γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών, το Τμήμα Εποπτείας Τύπου, κόβει την ατέλεια χαρτιού στη «Συνέχεια», με το περιοδικό να αντιμετωπίζει πάραυτα οικονομικά προβλήματα και να κλείνει οριστικά, με το 9ο τεύχος να μην κυκλοφορεί ποτέ.
Γράψαμε προηγουμένως για τα άρθρα του Μηνά Παπάζογλου στην εφημερίδα «Τα Νέα», που συγκεντρώθηκαν και έγιναν ξεχωριστό βιβλίο, τον Μάρτιο του 1973, από τις εκδόσεις Υδροχόος, όμως σχετικά άρθρα υπήρχαν και σε άλλες εφημερίδες.
Τελείως ενδεικτικά να αναφέρουμε το κείμενο του καθηγητή της αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Δημήτρη Φατούρου στην εφημερίδα «Το Βήμα», της Κυριακής 11 Νοεμβρίου 1973, με θέμα την Πόλη και το Πανεπιστήμιο. Ο Δ. Φατούρος υπεραμυνόταν της θέσης για ένα πανεπιστήμιο μέσα στον αστικό ιστό και όχι, έξω απ’ αυτόν, αποκομμένο από τις καθημερινές εξελίξεις.
Η εξέγερση στο Πολυτεχνείο, λίγες ημέρες αργότερα, με την κατάβαση του λαού στους χώρους πέριξ του ιδρύματος, θα συμβόλιζε διαπαντός την πιο παραστατική έκφραση αυτού ακριβώς του τριπτύχου: πανεπιστήμιο-πόλη-κοινωνικό σύνολο.
