Ήταν άνοιξη του 1822 όταν ένας στόλος από τη Σάμο εμφανίστηκε στα ανοιχτά της Χίου. Επικεφαλής της νηοπομπής ήταν ο αρχηγός της επανάστασης στη Σάμο Λυκούργος Λογοθέτης, ο οποίος πήγε στο νησί ύστερα από προτροπή του Χιώτη Αντωνίου Μπουρνιά με περίπου 1.500-2.000 άνδρες, έχοντας ως βασική αποστολή να πείσει τους κατοίκους του να προσχωρήσουν στην Επανάσταση.
Τα νέα έφτασαν σύντομα στην Υψηλή Πύλη και η αντίδραση του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’ ήταν άμεση. Το ημερολόγιο έγραφε 30 Μαρτίου του 1822 όταν ο Καρά Αλής έλαβε την εντολή να μεταβεί στο νησί με πανίσχυρο στόλο και να καταπνίξει την εξέγερση. Πράγματι, αποβιβάζοντας στην ακτή 7.000 άνδρες και με τη συνδρομή της τουρκικής φρουράς κατάφερε να την καταστείλει εύκολα και σύντομα, εκμεταλλευόμενος ταυτόχρονα τους κακούς χειρισμούς και τις έριδες με αφορμή την αρχηγία μεταξύ Μπουρνιά και Λογοθέτη.
Ο τουρκικός στόλος αγκυροβολεί στο βόρειο τμήμα του νησιού. Λίγες ώρες μετά το πλήρωμα ενώνεται με άλλους ομοεθνείς τους που βγήκαν από το κάστρο όπου είχαν βρει καταφύγιο και ξεκινούν τη σφαγή, τις λεηλασίες και την πυρπόληση της πόλης προς παραδειγματισμό των υπόδουλων Ελλήνων. Μάλιστα, ο Λογοθέτης και ο Μπουρνιάς αποχώρησαν προς το εσωτερικό του νησιού, λέγοντας τη φράση: «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω».
Ολόκληρος σχεδόν ο πληθυσμός αφανίστηκε, το νησί μετατράπηκε σε ένα απέραντο σφαγείο και η θάλασσα σε υγρό νεκροταφείο. Μια ανείπωτη τραγωδία είχε συντελεστεί. Υπολογίζεται ότι από τους 117.000 χριστιανούς κατοίκους του νησιού, 42.000 σφαγιάστηκαν, 50.000 πιάστηκαν αιχμάλωτοι και 23.000 διέφυγαν προς τις επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας και τη Δυτική Ευρώπη, τη στιγμή που οι Τούρκοι έχασαν περίπου 600 άνδρες.
Η διαταγή του Σουλτάνου ήταν ξεκάθαρη και προέβλεπε τη θανάτωση βρεφών έως τριών ετών, των αγοριών άνω των δώδεκα ετών, των γυναικών άνω των σαράντα ετών και την αιχμαλωσία κοριτσιών και γυναικών από τριών έως σαράντα ετών, και αγοριών από τριών έως δώδεκα ετών. Όσοι επιζούσαν, θα πουλιούνταν ως σκλάβοι. Θα γλίτωναν μόνο όσοι θα ασπάζονταν τον μωαμεθανισμό.
Συγχρόνως, ο Οθωμανός διοικητής του νησιού Βαχήτ Πασάς είχε τάξει στους στρατιώτες του ότι όσο περισσότερες γλώσσες, κεφάλια ή αυτιά τού πήγαιναν, τόσο περισσότερα κέρδη θα είχαν. Μάλιστα, οι εισβολείς, ανήμερα Κυριακή του Πάσχα του 1822, μπήκαν στο μοναστήρι του Αγίου Μηνά από ένα μικρό άνοιγμα που υπήρχε στον περίβολο και κατέσφαξαν περίπου 3.000 Χιώτες που είχαν κρυφτεί εκεί ‒ το μοναστήρι το πυρπόλησαν. Η αναμενόμενη βοήθεια από τα γύρω νησιά και την Πελοπόννησο δεν ήρθε παρά μόνο όταν ήταν ήδη πολύ αργά.
Αναμφίβολα, η Σφαγή της Χίου ήταν μια αποτρόπαια ανθρωπιστική τραγωδία η οποία είχε ως στόχο να λειτουργήσει ως αντίποινα στον ξεσηκωμό των Χιωτών που αποφάσισαν να ταχθούν υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα η Χίος διέθετε μια μεγάλη και ακμάζουσα ελληνική κοινότητα που ευημερούσε χάρη στην καλλιέργεια και το εμπόριο της μαστίχας και στη ναυτική δραστηριότητα. Κατά τα προεπαναστατικά χρόνια είχε εξασφαλίσει μια σειρά ελευθεριών από τους Οθωμανούς, που λειτούργησαν καταλυτικά στην οικονομική ανάπτυξη των κατοίκων της.
Τελικά, οι μαζικές εκκαθαρίσεις διήρκεσαν περίπου τέσσερις μήνες. Ο απολογισμός της θηριωδίας ήταν τρομακτικός. Η πόλη και τα χωριά καταστράφηκαν. Ολόκληρος σχεδόν ο πληθυσμός αφανίστηκε, το νησί μετατράπηκε σε ένα απέραντο σφαγείο και η θάλασσα σε υγρό νεκροταφείο. Μια ανείπωτη τραγωδία είχε συντελεστεί. Υπολογίζεται ότι από τους 117.000 χριστιανούς κατοίκους του νησιού, 42.000 σφαγιάστηκαν, 50.000 πιάστηκαν αιχμάλωτοι και 23.000 διέφυγαν προς τις επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας και τη Δυτική Ευρώπη, τη στιγμή που οι Τούρκοι έχασαν περίπου 600 άνδρες.
Τα αιματηρά γεγονότα της Χίου, όμως, είχαν τεράστια επίδραση στην Ευρώπη, προκαλώντας τον αποτροπιασμό της κοινής γνώμης, που ξεσηκώθηκε. Έτσι το κίνημα του φιλελληνισμού ενισχύθηκε και ο αγώνας για την ανεξαρτησία απέκτησε πολυάριθμους οπαδούς. Η αδιανόητη καταστροφή της Χίου, όμως, αποτέλεσε και πηγή έμπνευσης σπουδαίων προσωπικοτήτων. Η πιο εμβληματική αποτύπωση της αιματηρής σφαγής έγινε από τον μεγάλο Γάλλο ζωγράφο Ντελακρουά στον διάσημο ομώνυμο πίνακα του που εκτέθηκε στο Salon του Παρισιού το 1824. Σε αυτό το εικαστικό αριστούργημα διακρίνονται ο θρήνος, η ατίμωση, η σκλαβιά, ο πόνος, ο θάνατος, η οδύνη, τα ματωμένα ρούχα. Αναμφίβολα, η ατμόσφαιρα της ολικής καταστροφής που απεικονίζεται στο συγκεκριμένο έργο έμελλε να αποτελέσει ένα ορόσημο στη ζωγραφική τέχνη.
Από τη σφαγή των χιλιάδων Ελλήνων της Χίου εμπνεύστηκε και ο Βικτόρ Ουγκό για το ποίημά του «Το Ελληνόπουλο». Γράφει σ’ αυτό: «Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα. Η Χίος, τ’ όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα, με τα κρασιά, με τα δεντρά, τ’ αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια και στον χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια καθρέφτιζε μέσ’ στα νερά. Ερμιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνου εκεί στον βράχο, στου κάστρου τα χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερά το κεφαλάκι στήριγμα και σκέπη του απομένει μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη μέσ’ την αφάνταστη φθορά».
Αριστείδης Χατζής: «Η Χίος αποτέλεσε σύμβολο του Αγώνα των Ελλήνων»
Μιλά στη LiFO ο καθηγητής στο Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών Αριστείδης Χατζής. Το βιβλίο του με τίτλο «Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.
— Γιατί η Σφαγή της Χίου το 1822 αποτελεί ένα από τα εμβληματικά γεγονότα της Επανάστασης;
Φυσικά, λόγω του μεγέθους της απάνθρωπης καταστροφής, αλλά κυρίως γιατί συγκλονίζει την Ευρώπη. Η Χίος είναι γνωστή στην Ευρώπη, είναι ένα πλούσιο νησί που παράγει τα αγαθά (μετάξι, μαστίχα) τα οποία απολαμβάνουν οι Ευρωπαίοι αστοί αλλά και το χαρέμι του Σουλτάνου. Τις ίδιες ημέρες πραγματοποιείται μεγάλη σφαγή στη Νάουσα, αλλά δεν γίνεται εξίσου γνωστή, δεν περιγράφεται στις ευρωπαϊκές εφημερίδες με τις λεπτομέρειες που θα δει κανείς για τη Χίο, στις περισσότερες δεν αναφέρεται καν. Η καταστροφή έχει σοβαρές οικονομικές συνέπειες που θα συνταράξουν και ευρωπαϊκούς εμπορικούς οίκους. Η διασπορά της Χίου είναι ισχυρή, οι Χιώτες έμποροι φροντίζουν να ενημερωθεί η κοινή γνώμη, π.χ. στο Λονδίνο. Η Χίος είναι γνωστή και για την πνευματική παραγωγή της. Θυμίζω ‒κι αυτό είναι κάτι που θα βρείτε στο βιβλίο μου‒ πως τον Ιούνιο του 1820 το «Scots Magazine» έχει ένα ολόκληρο ρεπορτάζ για τη Σχολή της Χίου και την πλούσια μεγάλη βιβλιοθήκη της. Κάνει, επίσης, αρκετές αναφορές στον Αδαμάντιο Κοραή. Πολλοί Ευρωπαίοι θυμούνται ότι η Χίος είναι το νησί του Αναστάσιου, δηλαδή του ήρωα του ομώνυμου αγγλικού μυθιστορήματος του Thomas Hope, που το 1820 γίνεται πανευρωπαϊκό best seller. Οι Ευρωπαίοι σοκάρονται γιατί έχουν την εικόνα ενός νησιού που ευημερεί, είναι πλούσιο και όμορφο, αλλά τώρα έχει μετατραπεί σε κρανίου τόπο. Διαβάζουν φοβερές ιστορίες για νέες λευκές γυναίκες από πλούσιες χριστιανικές οικογένειες που πουλιούνται στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Αυτή την εικόνα τη χρησιμοποιούν έντεχνα οι φιλέλληνες για να προκαλέσουν την οργή των αναγνωστών π.χ. των βρετανικών εφημερίδων, ακόμα και των αμερικανικών («Τίποτα δεν πρέπει να ειπωθεί πλέον από την αγγλική κυβέρνηση για την αδικία της αφρικανικής δουλείας. Τώρα υπάρχουν χριστιανοί σκλάβοι. Υπάρχουν καλλιεργημένες και πολιτισμένες οικογένειες που μεταφέρονται στη σκλαβιά από τη νόμιμη κυβέρνηση της Τουρκίας», γράφει μια βρετανική εφημερίδα). Η εικόνα αυτή θα επιβεβαιωθεί όταν θα φτάσουν οι πρώτοι πρόσφυγες (κυρίως ορφανά) σε χώρες της δυτικής Ευρώπης. Τα ορφανά παιδιά έχουν εξαγοράσει Γάλλοι και Βρετανοί διπλωμάτες, καπετάνιοι, αξιωματούχοι κ.ά. Οι φιλέλληνες, λοιπόν, όχι μόνο εκμεταλλεύονται το γεγονός για να βοηθήσουν τον Αγώνα των Ελλήνων αλλά και για να ξεχαστεί η σφαγή στην Τριπολιτσά. Επιπλέον συντηρούν τη μνήμη, επανερχόμενοι στα κείμενά τους στο γεγονός και στις λεπτομέρειες με κάθε ευκαιρία. Θα προστεθεί και ο πίνακας του Ντελακρουά και η Χίος θα αποτελέσει σύμβολο του Αγώνα των Ελλήνων. Θα βρίσκεται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης μέχρι το 1826 και την Έξοδο του Μεσολογγίου, που επίσης θα συνταράξει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη.
— Τι μας μαθαίνει η καταστροφή της Χίου ως αντικείμενο ιστορικής μελέτης;
Μας μαθαίνει πάρα πολλά. Καταρχάς, μας βοηθά να κατανοήσουμε τις διαφοροποιήσεις στην εμπειρία της κατακτημένης κοινωνίας. Η Χίος είναι μία από τις πλέον ευημερούσες περιοχές στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Από την άλλη, μας βοηθά να αντιληφθούμε τις διαφορές στους τρόπους ένταξης στην Επανάσταση. Οι κάτοικοι της Χίου δεν ήθελαν να συμμετάσχουν γιατί ήταν προφανές πως ήταν αδύναμοι, άπειροι και ευάλωτοι. Υποχρεώθηκαν να ενταχθούν στην Επανάσταση για έναν μήνα κι αυτό ήταν αρκετό για να τιμωρηθούν παραδειγματικά από τον Σουλτάνο. Αυτοί που τους έμπλεξαν στην Επανάσταση δεν τους υπερασπίστηκαν, ουσιαστικά τους εγκατέλειψαν στο έλεος των Οθωμανών. Η Χίος υποχρεώθηκε να μπει στην Επανάσταση από έναν συνδυασμό ανορθολογικού επαναστατικού μαξιμαλισμού και της ελπίδας ότι θα μπορέσει η Επανάσταση ή κάποιοι επαναστάτες να επωφεληθούν από τα πλούτη της. Ένα άλλο ενδιαφέρον ζήτημα είναι η μεταχείριση των προσφύγων από τη Χίο στην επαναστατημένη Ελλάδα. Η περιγραφή του νεαρού Σταμάτη Σέρμπου (που δημοσίευσε η Λουκία Δρούλια το 1964 και ανέδειξε πρόσφατα ο Αλέξης Πολίτης) είναι συγκλονιστική.
— Στο βιβλίο σας γράφετε ότι η καταστροφή του νησιού ήταν ένα ακόμη λάθος του Σουλτάνου. Τι σας οδήγησε σε αυτό το συμπέρασμα;
Ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και ο Αδαμάντιος Κοραής στην αλληλογραφία τους συνήθιζαν να χαρακτηρίζουν τον Σουλτάνο ως τον καλύτερο «σύμμαχο» των Ελλήνων, διότι ενεργούσε συχνά αδιαφορώντας για τις πολιτικές συνέπειες, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι οι εξεγερμένοι είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό με τους κατοίκους των ευρωπαϊκών δυνάμεων, τη θρησκεία. Ενώ οι αυλές και οι κυβερνήσεις ήταν διατεθειμένες να κάνουν τα στραβά μάτια στη σκληρή στρατιωτική κατάπνιξη της Επανάστασης, δεν θα μπορούσαν εύκολα να αδιαφορήσουν για την εκτέλεση του Πατριάρχη, για γενικευμένες σφαγές άμαχου πληθυσμού και μάλιστα σε περιοχές που δεν συμμετείχαν στην Επανάσταση, για μαζικά εγκλήματα όπως η καταστροφή της Χίου και βάρβαρες πρακτικές όπως το σκλαβοπάζαρο. Επιπλέον, η Ελληνική Επανάσταση είχε κινητοποιήσει την κοινή γνώμη στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία, ενώ η Χίος ή αργότερα το Μεσολόγγι χρησιμοποιήθηκαν πολύ αποτελεσματικά από το φιλελληνικό κίνημα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν είχε ούτε τα μέσα ούτε την εμπειρία να αντιμετωπίσει τους φιλέλληνες στην ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα, την οποία οι τελευταίοι, ιδίως οι φιλελεύθεροι, έλεγχαν σχεδόν πλήρως.
— Πόσο καταλυτική υπήρξε η διεθνής κατακραυγή για τις θηριωδίες των Οθωμανών στο νησί;
Στο βιβλίο μου θα δείτε δύο κύρια άρθρα δύο σημαντικών βρετανικών φιλελεύθερων εφημερίδων, της «Morning Chronicle» και της «Guardian», με θέμα τη Χίο. Οι εφημερίδες προτείνουν την οργάνωση σταυροφορίας κατά των Οθωμανών με αφορμή τα γεγονότα στη Χίο. Αυτό ίσως ακούγεται ως μια ρητορική αντίδραση, αλλά η «Morning Chronicle» θα κάνει ένα βήμα παραπάνω: θα ζητήσει άμεση στρατιωτική παρέμβαση των Ρώσων («η πιο ειλικρινής επιθυμία κάθε φιλελεύθερου»). Όσες/-οι γνωρίζουν την ιστορία του Ανατολικού Ζητήματος, τη διπλωματική ιστορία της μεταναπολεόντειας Ευρώπης, ακόμα και την απέχθεια των φιλελεύθερων Βρετανών για την απολυταρχική Ρωσία, θα αντιληφθούν το μέγεθος της υπέρβασης που οφείλεται στο μέγεθος του σοκ που υπέστη η Ευρώπη από τα νέα της καταστροφής.
— Στο βιβλίο σας αναφέρετε και κάτι το οποίο ήταν άγνωστο μέχρι τώρα, ότι οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν ρουκέτες Κόνγκριβ. Θα θέλατε να μας το σχολιάσετε;
Η ρουκέτα Κόνγκριβ ήταν ένα είδος ρουκέτας που σχεδίασε ο Βρετανός εφευρέτης Ουίλιαμ Κόνγκριβ το 1804. Η «Morning Chronicle» είχε δώσει έμφαση στο θέμα σε ειδικό ρεπορτάζ της για τη σφαγή. Διαβάζουμε εκεί: «Ειλικρινά ελπίζουμε, για την τιμή του έθνους μας, να μην επιβεβαιωθεί η πληροφορία ότι οι Τούρκοι προμηθεύτηκαν τις ρουκέτες Κόνγκριβ από εμάς». Στο κύριο άρθρο της, στο οποίο ήδη αναφέρθηκα, διαβάζουμε: «Αν η πληροφορία αποδειχτεί αληθινή, κάθε βρετανική καρδιά θα γεμίσει με αγανάκτηση. Με αυτόν τον τρόπο οι “νόμιμοι” Τούρκοι, οι φίλοι της βαρβαρότητας και συνεπώς του τωρινού ευρωπαϊκού συστήματος [εννοούν την Ιερά Συμμαχία και το σύστημα των συνεδρίων των πέντε Μεγάλων Δυνάμεων] εξόντωσαν τους επαναστάτες υποτελείς τους – τους Έλληνες Χριστιανούς, που οι πρόγονοί τους εκπολίτισαν τον κόσμο». Νομίζω ότι η ευαισθησία των Βρετανών όσον αφορά τη χρήση βρετανικών όπλων σε μαζικά εγκλήματα στην Ανατολή δεν ήταν καθόλου δεδομένη εκείνη την εποχή.
Τι σηματοδότησε η καταστροφή της Χίου το 1822;
Απαντά η διευθύντρια του τμήματος Νεοελληνικών Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου.
Η καταστροφή της Χίου το 1822 αποτελεί μια εξαιρετική ιστοριογραφική πρόκληση. Είναι ένα αιφνίδιο και βραχύβιο γεγονός στην κλίμακα της Ελληνικής Επανάστασης που προκάλεσε το παγκόσμιο φιλελληνικό ενδιαφέρον. Σε αυτή την ιστορία διασταυρώθηκαν διαδρομές Χιωτών από τον εμπορικό και τον αγροτικό κόσμο με Αμερικανούς προτεστάντες και Χιώτες της διασποράς. Το βίαιο γεγονός της καταστροφής του νησιού έθετε στη διεθνή σκηνή τον πιθανό κίνδυνο εξαναγκασμού και μεταστροφής Χριστιανών στη θρησκεία του Ισλάμ, οπότε έθετε επίσης σε προτεραιότητα τη διασφάλιση της χριστιανικής ταυτότητας. Οι αφανείς μάρτυρες αυτής της υπόθεσης, τα αθώα παιδιά των χριστιανών που βίωναν τη βίαιη γονική απώλεια, αποτελούσαν μια πρόκληση για τα συναισθήματα οικουμενικής ευθύνης των Ευρωπαίων και των Αμερικανών. Παιδιά και γυναίκες πουλήθηκαν στην οθωμανική αγορά της Χίου, της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης. Κινητοποιήθηκαν συγγενείς και ξένοι πρόξενοι ώστε να τους εξαγοράσουν και να τους απελευθερώσουν, έτσι αποκαλύφθηκαν μικρά αποθησαυρισμένα κεφάλαια. Προτεστάντες ιεραπόστολοι πήραν αγόρια υπό την προστασία τους και τα έστειλαν να σπουδάσουν στην περιοχή της Βοστώνης.
H Χίος είχε γίνει διαμετακομιστικός σταθμός του γενουατικού εμπορίου στην Ανατολή από τον δέκατο πέμπτο αιώνα. Η οικονομία της ισχυροποιήθηκε από τη σχέση της με δύο σημαντικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, καθώς και με τα διεθνικά δίκτυα της διασποράς. Αυτές οι ιδιαιτερότητες προσδιόρισαν την εμπορική και κοινωνική ταυτότητα των Χιωτών που είχαν σωρεύσει κεφάλαια και εμπορική τεχνογνωσία πριν και μετά από την οθωμανική κατάκτηση του νησιού.
Η καταστροφή της Χίου ήταν ο επίλογος μιας μακράς εθνοθρησκευτικής συμβίωσης ετερόδοξων πληθυσμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που πήρε τη μορφή μιας βίαιης σύγκρουσης στη Χίο κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Αυτή η καταστροφή ήταν ένας βασικός παράγοντας που ενίσχυσε μια ιδιαίτερη τοπική ταυτότητα, η οποία προσδιόρισε τους Χιώτες στο νησί και στη διασπορά. Ο αριθμός των χριστιανών που χάθηκαν σε διάστημα λίγων μηνών στη Χίο μπορεί να υπολογιστεί σύμφωνα με τους συντηρητικότερους υπολογισμούς σε 20.000-30.000 άτομα, που για τα δεδομένα των πολεμικών επιχειρήσεων της περιόδου ήταν εξαιρετικά μεγάλος. Παραμένουν όμως αναπάντητα θεμελιώδη ερωτήματα: ήταν μια παραδειγματική τιμωρία χριστιανών Οθωμανών υπηκόων στο πλαίσιο της καταστολής της Ελληνικής Επανάστασης η σφαγή στη Χίο; Μήπως είχε φτάσει στα όριά της η συνύπαρξη μουσουλμάνων, χριστιανών και Εβραίων στην εθνικά κατατετμημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία;
Η χιώτικη οικογένεια Καλβοκορέση, εγκατεστημένη στην Αγγλία, είχε αναζητήσει και είχε διασώσει υλικό που αφορούσε την ιστορία της. Η ιστορία του Ζαννή Ζορζή Καλβοκορέση-Μουζάλα (Χίος 1776 - Χίος 1822), ο οποίος, σύμφωνα με οικογενειακό χειρόγραφο τεκμήριο, θανατώθηκε από τους Τούρκους, καταγράφηκε από τον εγγονό του, τον Παντιά Ζ. Καλβοκορέση, ο οποίος αντέγραψε κάποιες σημειώσεις και, ενθυμούμενος προφορικές διηγήσεις του 1888-1889, συνέθεσε γραπτά τη μαρτυρία γύρω στα 1950.
Η χιώτικη μνήμη μετασχηματίστηκε σε μικρο-πολιτισμική μνήμη και ανέπτυξε μηχανισμούς διαγενεακής μεταβίβασής της στο πέρασμα από τον δέκατο ένατο στον εικοστό αιώνα. Η συλλογική μνήμη στηρίχτηκε σε παραλλαγές του αφηγήματος για την καταστροφή της Χίου το 1822 που καταγράφτηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, τις περισσότερες φορές μέσω της επικοινωνιακής διαδικασίας της προφορικής διήγησης.
Το ίδιο το γεγονός της καταστροφής της Χίου έχει συνδεθεί με την Ελληνική Επανάσταση (Σάμος, Κανάρης), αλλά όχι με οργανικό τρόπο, κυρίως ως προς τις διαφορές αυτής της σύνδεσης και με αφετηρία το ξεχωριστό οικονομικό παρελθόν του συγκεκριμένου τόπου. Πάνω σε αυτή την οικονομική βάση των οικογενειακών εμπορικών δικτύων ξετυλίχτηκαν διασταυρούμενες πορείες, π.χ. των Συγγρού, των Ράλλη, των Καλβοκορέση, των Πασπάτη και πολλών άλλων επώνυμων και ανώνυμων Χιωτών. Νέα τεκμήρια και ερμηνευτικές προσεγγίσεις πλουτίζουν την ιστορία του 1821 που μόλις γιόρτασε τα 200 χρόνια της με πλήθος εκδόσεων και εκδηλώσεων.
Το βιβλίο της Μαρίας Χριστίνας Χατζηιωάννου «Στη δίνη της χιακής καταστροφής (1822) - Διασταυρούμενες ιστορίες και συλλογική ταυτότητα» κυκλοφορεί από την Ιστορική Βιβλιοθήκη 1821, αρ. 6, Αθήνα, ΙΙΕ/ΕΙΕ 2021
