Το νερό είναι σήμερα ένα δεδομένο βασικό αγαθό, αλλά για πρώτη φορά εδώ και χρόνια εκφράζονται ανοιχτά ανησυχίες για την επάρκειά του λόγω της μεγάλης ζήτησης και της περιορισμένης διαθεσιμότητας. Θα πούμε το νερό νεράκι, που λέει ο λαός, ή όλα αυτά είναι υπερβολές και κινδυνολογία; Και από τις πηγές πώς φτάνει σ' εμάς ασφαλές για κατανάλωση;
Όταν λέμε τη λέξη «διυλιστήριο», το μυαλό μας αυτομάτως πηγαίνει στο πετρέλαιο. Υπάρχουν, όμως, και διυλιστήρια νερού. Σε ένα από αυτά βρεθήκαμε πριν από λίγες μέρες και είχαμε την εντύπωση ότι μεταφερθήκαμε κάπου αρκετά έξω από την πόλη, μέχρι που ανεβήκαμε στην ταράτσα ενός κτιρίου εντός των εγκαταστάσεων και είδαμε τα σπίτια να είναι έτοιμα να απορροφήσουν τους χιλιάδες τόνους νερού που μας περιέβαλλαν. Εκτός από τα κτίρια, εκεί πάνω μας περίμεναν κι άλλες εκπλήξεις.
Επειδή δεν περνάει κάποιος κεντρικός δρόμος από εδώ, για πολλούς είναι κάτι παντελώς άγνωστο ή, αν ρωτήσεις κάποιον πού βρίσκονται οι γιγαντιαίες δεξαμενές όπου φιλτράρεται το νερό και διανέμεται στην Αθήνα και στον Πειραιά, θα σκεφτεί κάποια τοποθεσία έξω από το αστικό περιβάλλον. Κι όμως… Είναι στο Γαλάτσι!
Την ώρα που περπατάμε σκέφτομαι πως μπορεί να πωλούνται κάθε χρόνο χιλιάδες φίλτρα νερού στην Αθήνα και στον Πειραιά, αλλά τη σημαντικότερη δουλειά την κάνει το τεράστιο αυτό φίλτρο που βρίσκεται εδώ και έχει προστατέψει με μεγάλη αποτελεσματικότητα όλα αυτά τα χρόνια τη δημόσια υγεία.
Στην Αττική υπάρχουν τέσσερα σημεία επεξεργασίας του νερού με σκοπό να το μετατρέπουν με ασφάλεια σε πόσιμο. Οι Μονάδες Επεξεργασίας Νερού (ΜΕΝ), όπως ονομάζονται, βρίσκονται στο Γαλάτσι, στις Αχαρνές, στο Πολυδένδρι και στη Μάνδρα Ασπροπύργου.
Η παλαιότερη ΜΕΝ είναι αυτή στην οποία βρισκόμαστε, στο Γαλάτσι, σε έναν λόφο πίσω από τα Ολυμπιακά Ακίνητα Γαλατσίου (εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το Christmas Theater) σε (πολύτιμο) υψόμετρο 159 μέτρων. Πρόκειται για μια μεγάλη, καλά περιφραγμένη και φυλασσόμενη έκταση. Η κατασκευή της μονάδας ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και το έργο ολοκληρώθηκε το 1931. Φτιάχτηκε από την περιβόητη εταιρεία ύδρευσης με την επωνυμία Ούλεν. Για την ιστορία, η ονομασία Ούλεν ή Γιούλεν, όπως συχνά την ονομάτιζαν οι Αθηναίοι, προήλθε από την ονομασία της αμερικανικής εταιρείας του Henry Ulen (1871-1963) που δραστηριοποιήθηκε στη χώρα μας από τα μέσα της δεκαετίας του '20 και κατασκεύασε το δίκτυο ύδρευσης της πρωτεύουσας, τα φράγματα και την τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα στην Αττική και της Κερκίνης στη Βόρεια Ελλάδα.
Στην εποχή του ήταν ένα πρωτοποριακό και λυτρωτικό για τους Αθηναίους έργο υποδομής με δύο βασικούς νεωτερισμούς τότε: την απολύμανση του νερού με χλώριο και τη χρησιμοποίηση θειικού αργιλίου για την επιτάχυνση της διαύγασής του. Σήμερα μοιάζει αυτονόητο, αλλά τότε δεν ήταν. Η Αθήνα είχε μεγάλο πρόβλημα με το νερό, παρότι είχε αρκετά ποτάμια και συνοικιακές γεωτρήσεις. Οι ασθένειες λόγω ακαταλληλότητας του νερού που έπιναν οι Αθηναίοι και οι Πειραιώτες ήταν σύνηθες φαινόμενο.
Η μονάδα επεκτάθηκε για πρώτη φορά από την κατασκευή της σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα, το 1952 και το 1964, αφού οι ανάγκες υδροδότησης του ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού της Αθήνας μεγάλωναν. Σήμερα, η διυλιστική της δυνατότητα είναι περίπου 540.000 κυβικά μέτρα νερού ημερησίως, ενώ το νερό κάνει περίπου 3 ώρες να φτάσει –με φυσικό τρόπο, λόγω υψομετρικής διαφοράς– από τις πηγές ως εδώ μέσω ανοικτών και κλειστών αγωγών.
Όπως είναι γνωστό, την Αθήνα την ξεδιψάει κυρίως η τεχνητή λίμνη του Μόρνου και όχι η λίμνη του Μαραθώνα ή η Υλίκη, που έχουν δευτερεύοντα και βοηθητικό ρόλο στην ύδρευση της πόλης. Υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση ότι η τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα, με το ιστορικό φράγμα της, είναι εκείνη που βασικά τροφοδοτεί την Αθήνα με νερό. Αυτό συνέβαινε πολλά χρόνια πριν. Στις μέρες μας, η λίμνη του Μαραθώνα επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες ύδρευσης της πρωτεύουσας για λιγότερο από έναν μήνα! Στις πηγές υδροληψίας που χρησιμοποιεί η ΕΥΔΑΠ περιλαμβάνονται επίσης και υπόγειοι υδάτινοι πόροι που αξιοποιούνται με τη λειτουργία περίπου 100 γεωτρήσεων.
Μέχρι να φτάσει το νερό απ' όλες αυτές τις πηγές υδροδότησης, μέσω του δικτύου, ως πόσιμο στα σπίτια μας πρέπει να περάσει σειρά διαδικασιών, αφού φτάνει στις ΜΕΝ ακατέργαστο. Αυτό σημαίνει πως περιέχει διάφορα στερεά υλικά (κλαδιά, φύλλα, πέτρες, λάσπη κ.λπ.) αλλά και μικρόβια που δεν είναι ορατά με γυμνό μάτι και είναι αδύνατο διαχωριστούν με κάποιο φυσικό τρόπο. Για να μην τεθεί σε κίνδυνο, λοιπόν, η δημόσια υγεία, το εισερχόμενο νερό θα πρέπει να περάσει από πέντε διαδοχικά στάδια επεξεργασίας, που είναι τα εξής:
1ο στάδιο: Προσθήκη χλωρίου (απολύμανση)
Με την προχλωρίωση θανατώνονται τα μικρόβια που υπάρχουν στο νερό.
2ο στάδιο: Προσθήκη θειικού αργιλίου (κροκίδωση)
Η προσθήκη θειικού αργιλίου βοηθά τα στερεά σωματίδια που υπάρχουν μέσα στο νερό να ενωθούν μεταξύ τους και να κατακαθίσουν.
3ο στάδιο: Καθίζηση
Μετά την κροκίδωση τα συσσωματωμένα στερεά κατακάθονται στον πυθμένα της δεξαμενής καθίζησης και το νερό καθαρίζεται σε ποσοστό 80%.
4ο στάδιο: Φίλτρανση
Τα πολύ ελαφρά σωματίδια που δεν κατακάθονται (20%), κατακρατούνται σε ειδικά αμμόφιλτρα, από τα οποία το νερό βγαίνει πλέον καθαρό προς κατανάλωση.
5ο στάδιο: Μεταχλωρίωση
Εφόσον η προχλωρίωση δεν είναι ικανοποιητική, προστίθεται συμπληρωματικά χλώριο κατά την είσοδο του νερού στις κλειστές δεξαμενές αποθήκευσης και πριν από την είσοδό του στο δίκτυο ύδρευσης.
Κατά το παρελθόν χρησιμοποιήθηκαν κι άλλες χημικές ουσίες για τον καθαρισμό του νερού, αλλά με τα χρόνια η χλωρίωση παρέμεινε ως η πιο ενδεδειγμένη και ασφαλής μέθοδος. Ρωτάω αν υπάρχει η προοπτική κάποιου άλλου μη χημικού τρόπου που θα μπορούσε να υποκαταστήσει τη χλωρίωση και να είναι ασφαλής για τη δημόσια υγεία. Η απάντηση που παίρνω είναι αρνητική για την ώρα αλλά όπως μας λένε από την ΕΥΔΑΠ γίνονται προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση.
Συνεχίζοντας την ξενάγησή μου στους χώρους της μονάδας, μεταφερόμαστε στις στεγασμένες δεξαμενές όπου πραγματοποιείται το τελευταίο στάδιο επεξεργασίας προτού το νερό κυλήσει φυσικά, λόγω υψομετρικής διαφοράς, ή με τεχνικά μέσα διοχετευτεί στο δίκτυο. Εδώ συναντάμε το χημείο της εγκατάστασης ή, καλύτερα, το εργαστήριο ελέγχου ποιότητας νερού. Μαθαίνουμε ότι γίνονται διαρκώς τακτικοί ή έκτακτοι δειγματοληπτικοί έλεγχοι τόσο στο νερό που εξέρχεται από την εγκατάσταση όσο και σε δείγματα που έρχονται απ’ έξω για έλεγχο.
Δίπλα στο αρχικό κτίριο και στις πρώτες κλειστές δεξαμενές έχουν κατασκευαστεί κι άλλες, νεότερες και μεγαλύτερες, για να καλυφθεί η αυξημένη ζήτηση.
Στη συνέχεια, ανεβήκαμε στην ταράτσα του ιστορικού κτιρίου. Εκεί είδαμε διάφορα αναπάντεχα πράγματα. Αρχικά, ένα πολυβολείο! Όπως στο εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Κερατσίνι (βλ. Μάχη της Ηλεκτρικής), έτσι κι εδώ, κατά την αποχώρησή τους στο τέλος της Κατοχής, οι ναζί αποπειράθηκαν, χωρίς επιτυχία, να καταστρέψουν την εγκατάσταση. Οπότε, το θωρακισμένο πολυβολείο/φυλάκιο στην ταράτσα του κτιρίου και το καταφύγιο είναι απολύτως δικαιολογημένα, γιατί τότε ήταν χρήσιμα για την ασφάλεια της μονάδας και του προσωπικού της.
Ένα άλλο παράξενο θέαμα που αν δεν σου το υποδείξουν, δεν υπάρχει περίπτωση να το αντιληφθείς είναι μια τεράστια ρόδα σαν αυτές που έχουν τα λούνα παρκ, όμως, αντί για κουβούκλια και αεροπλανάκια, είχε κάτι μεγάλους αριθμούς! Η ρόδα αυτή φαίνεται με γυμνό μάτι από την ταράτσα του κτιρίου και βρίσκεται στην κορυφή του λόφου της Φιλοθέης στα Τουρκοβούνια, χιλιόμετρα μακριά!
Και τι είναι αυτή η ρόδα με τους αριθμούς; Είναι ο δείκτης για τη στάθμη της δεξαμενής που βρίσκεται στην κορυφή του λόφου και γεμίζει με νερό από εδώ με τη βοήθεια μιας αντλίας επειδή βρίσκεται ψηλότερα από το σημείο όπου είμαστε. Δημιουργήθηκε όταν ακόμα δεν υπήρχε ο ψηφιακός κόσμος, για να γνωρίζουν οι υπεύθυνοι εδώ πότε γέμιζε η δεξαμενή και να διακόπτουν την παροχή.
Αν μένετε σε κάποιο ψηλό ρετιρέ στο Γαλάτσι ή σε άλλη γειτονιά με θέα προς τα δεξιά του Άλσους Βεΐκου, ρίξτε μια προσεκτική ματιά, μπορεί και να το εντοπίσετε.
Από την ταράτσα, επίσης, φαίνεται καθαρά και ένας μεγάλος τσιμεντένιος φαρδύς υδατόπυργος, που κι αυτός έχει χρήση δεξαμενής.
Κατεβαίνοντας από την ταράτσα και συνεχίζοντας την περιήγησή μας, συναντήσαμε μια αίθουσα απ’ που έχουν περάσει πολλά σχολεία της Αθήνας στο πλαίσιο εκπαιδευτικής εκδρομής με θέμα το νερό. Οι εγκαταστάσεις τα έχουν τα χρονάκια τους, αλλά είναι λειτουργικές και αξιόπιστες, παρά τον μικρό αριθμό εργαζομένων σε αυτές.
Την ώρα που περπατάμε σκέφτομαι πως μπορεί να πωλούνται κάθε χρόνο χιλιάδες φίλτρα νερού στην Αθήνα και στον Πειραιά, αλλά τη σημαντικότερη δουλειά την κάνει το τεράστιο αυτό φίλτρο που βρίσκεται εδώ και έχει προστατέψει με μεγάλη αποτελεσματικότητα όλα αυτά τα χρόνια τη δημόσια υγεία.
Είναι χαρακτηριστικό το δημοσίευμα του Δημήτρη Καλλονά σε φύλλο της εφημερίδας «Βραδυνή» του 1932:
«Με τα αλλεπάλληλα κρούσματα τύφου που εσημειώθησαν στας Αθήνας επανήλθεν εις την ημερησίαν διάταξιν το ζήτημα της καθαριότητας του νερού της "Γιούλεν".
Συζητήσεις διάφοροι διεξάγονται από των στηλών του τύπου και ακούγονται διάφοροι απόψεις σχετικώς με τα αίτια ή καλλίτερα με τας εστίας των μικροβίων της φοβεράς αυτής ασθενείας.
Η Εταιρεία Υδάτων ισχυρίζεται ότι ο τύφος δεν οφείλεται εις το νερό της λίμνης του Μαραθώνος, το οποίον διυλίζεται επί τη βάσει της τελευταίας λέξεως της επιστήμης αλλά εις τα διάφορα φρέατα από τα οποία υδρεύονται αι απομεμακρυσμέναι συνοικίαι των Αθηνών.
Και διά να αποδείξη τον ισχυρισμόν της αυτόν η Εταιρεία "Γιούλεν" διέταξε την ενέργειαν ελέγχου εις τα περισσότερα φρέατα των συνοικιών. Εκ του ελέγχου αυτού προέκυψεν ότι τα εννέα δέκατα των πηγαδιών των συνοικιών δεν είναι μόνον απλώς ακατάλληλα προς ύδρευσιν αλλά είνε επικίνδυνα δεδομένου ότι μέσα εις το νερό των πηγαδιών αυτών υπάρχουν εκατοντάδες εστιών παθογόνων μικροβίων».
Facebook Twitter 
Facebook Twitter Ρώτησα αν υπήρξε κάποια περίοδος που η μονάδα έφτασε σε οριακό σημείο και δημιουργήθηκε πραγματικό ζήτημα όσον αφορά τη διαθεσιμότητα πόσιμου νερού για την Αθήνα και τον Πειραιά και η απάντηση που πήρα μού προκάλεσε έκπληξη. Μια στιγμή μεγάλης ζήτησης δεν ήταν κάποια ζεστή μέρα του καλοκαιριού αλλά η περίοδος που είχε πέσει πολύ χιόνι στην Αθήνα πριν από δύο χειμώνες. Ναι, καλά διαβάσατε.
Να έσπασαν πολλοί σωλήνες; Να προσπάθησε ο κόσμος να λιώσει το χιόνι με νερό από τα λάστιχα; Να άφησε τις βρύσες να τρέχουν για να μην παγώσει μέσα σε αυτές το νερό; Όλα αυτά μαζί και άλλα τόσα; Ποιος ξέρει… Δεν θα το φανταζόμουν, πάντως, ποτέ ότι μια τέτοια μέρα μπορεί να δημιουργηθεί υπερβολική ζήτηση για πόσιμο νερό.
Όταν κατασκευάστηκε αυτή η μονάδα, βρισκόταν μακριά από την πόλη, σε έναν λόφο της εξοχής των Αθηνών, όταν το πρόβλημα της υδροδότησης της Αθήνας ήταν μεγάλο.
Στο ίδιο ρεπορτάζ της «Βραδυνής» διαβάζουμε:
«Όλα αυτά τα μηχανήματα και αι δεξαμεναί βρίσκονται σ’ ένα ωραιότατο κτήμα στην "Ευμορφοκλησιά". Ένα θαυμάσιο κτιριακό συγκρότημα υψώνεται εκεί που φέρει την σφραγίδα της Αμερικανικής λιτότητος αλλά συγχρόνως και της τελειότητος που χαρακτηρίζει όλα τα έργα των Αμερικανών. Επί πλέον η Εταιρεία έχει φυτεύσει εις το κτήμα 17.000 δένδρα».
Σήμερα βρίσκεται λίγο πιο πάνω από τα όρια του δήμου Αθηναίων και η εικόνα της μεγάλης πόλης δεν έχει καμία σχέση με την εικόνα της στις αρχές της δεκαετίας του ’30.
Η ανάγκη για νερό, όμως, όλο και αυξάνεται, όπως βέβαια και η σπατάλη του. Γι' αυτό θα πρέπει να σκεφτούμε ξανά προτού αφήσουμε τη βρύση να τρέχει χωρίς λόγο, και να χτυπήσει και το δικό μας καμπανάκι η εικόνα του χωριού Κάλλιο, ερείπια του οποίου ήρθαν στην επιφάνεια της λίμνης Μόρνου σχεδόν πενήντα χρόνια μετά τη δημιουργία του φράγματος που εξασφάλισε την υδροδότηση της Αθήνας. Είναι ενδεικτικό ότι τα νερά της τεχνητής λίμνης το καλοκαίρι έπεσαν μέχρι και 40 μέτρα (το μέγιστο βάθος της λίμνης είναι 70 μέτρα).
Με αυτήν τη σκέψη ολοκληρώθηκε η επίσκεψή μας. Η πληροφορία ότι το νερό που πίνει η Αθήνα είναι αρκετά πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο σε επίπεδο καθαρότητας και ασφάλειας ήταν μια παρηγοριά πριν βγούμε στο αθηναϊκό μποτιλιάρισμα και αναρωτηθούμε αν συμβαίνει το ίδιο και με τον αέρα που αναπνέουμε.
Facebook Twitter 
Facebook Twitter 
Facebook Twitter 
Facebook Twitter 
***
Ευχαριστούμε την κ. Λαμπρινή Τζαμουράνη και την κ. Φωτεινή Καψάλη από το Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ, καθώς και τον κ. Γιώργο Καρύκα για την ξενάγηση στις εγκαταστάσεις.
Η ιδιοκτησία για χρήση και αναπαραγωγή του υλικού ανήκει στην ΕΥΔΑΠ Α.Ε.
—----
Πηγές:
Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ
www.eydap.gr / https://www.eydap.gr/TheCompany/Water/WaterPlants/
https://paliaathina.com/
www.e-galatsi.gr
Χεκίμογλου, Ε. (2014). «Υδάτινη Ιστοριογραφία, Χρονικό της διαχείρισης του νερού στην Αττική». Αθήνα: Ελληνικές Εκδόσεις.
