Είναι γελοίο να αντιπροτείνεις τη μετριοπάθεια σε έναν νέο που αισθάνεται τη σκοτεινή γοητεία μιας ριζοσπαστικής ή ακραίας «φιλοσοφίας». Μόνο με μια άλλη ριζοσπαστικότητα –καλή– μπορεί να αντιμετωπιστεί η επίδραση που ασκούν οι ακραίες ιδέες και πρακτικές. Διαβάζοντας μια μεγάλη και πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση ανάμεσα στον ανθρωπολόγο Σκοτ Ατράν και στον κοινωνιολόγο Ραφαέλ Λιοζιέ στο γαλλικό περιοδικό «L' Obs», στέκομαι στον παραπάνω ισχυρισμό τους. Οι δύο κοινωνικοί επιστήμονες μιλούν κυρίως για τη διείσδυση του Ισλαμικού Κράτους σε νεανικούς χώρους των προηγμένων δυτικών χωρών. Στον διάλογο μέσα θίγουν όμως και άλλες εμπειρίες, από τη σύγχρονη ακροδεξιά και τους αυτονομιστές ως τον κόσμο των «μαύρων μπλοκ» και της μητροπολιτικής αναρχικής βίας.
Ποιο είναι το πιο εντυπωσιακό εδώ; Το ότι η παραπάνω άποψη έχει διαδοθεί πολύ πιο μακριά από τους κύκλους των ειδικών. Είναι πλέον πολλοί αυτοί που θα σου πουν ότι ο ριζοσπαστισμός στις διάφορες εκδοχές του θρέφεται από τα κενά νοήματος των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Και ακόμα περισσότεροι όσοι πιστεύουν ότι η στράτευση νέων, κυρίως, ατόμων σε έναν μύθο, είτε θρησκευτικό είτε πολιτικό, έχει να κάνει με τη διαχείριση μιας απώλειας: με το γεγονός ότι το κυρίαρχο δυτικό παράδειγμα έχει φτάσει στα όριά του.
Να παραδεχτούμε, δηλαδή, ότι οι «αστικές» μορφές πολιτικής πέθαναν και ότι τα κόμματα και οι θεσμοί της συνταγματικής δημοκρατίας δεν συγκινούν παρά τους επαγγελματίες και τους ηλικιωμένους.
Από δω και πέρα, φυσικά, ο καθένας στήνει στο εδώλιο τον δικό του «ιδανικό» ένοχο.
Άλλος θεωρεί ότι η απώλεια νοήματος πρέπει να χρεωθεί στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και στους βίαιους κλονισμούς της παγκοσμιοποίησης.
Άλλος δείχνει περισσότερο προς τις υπερβολές της ατομοκρατίας που πάει να απαντήσει σε μια κρίση νοήματος με καινούργια τεχνολογικά γκάτζετ και στυλ από την ποπ κουλτούρα.
Κάποιο τρίτοι, πάλι, επιμένουν στις ισχυρές συλλογικές αναφορές, όπως το έθνος και η πολιτισμική παράδοση. Προειδοποιούν, έτσι, ότι δίχως μια νέα σχέση με αυτούς τους ορίζοντες νοήματος θα συνεχιστεί πιο μακάβρια ακόμα η ακτινοβολία των ακραίων μύθων.
Κάπως έτσι έχει χτιστεί ένα επιχείρημα που ομολογώ ότι πείθει με την απλή του λογική.
Τι έχουν, άλλωστε, να πουν στον άνεργο ή στον επισφαλή εργαζόμενο έννοιες όπως η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, ο πλουραλισμός; Πώς να πείσει κανείς αυτόν που γυρεύει έντονες συλλογικές ταυτίσεις ότι το κοινωνικό κράτος δικαίου ή ο αστικός ανθρωπισμός δεν είναι ξοφλημένες και ματαιωμένες υποθέσεις;
Για τους δύο κοινωνικούς επιστήμονες περισσότερες πιθανότητες έχει ως αντίδοτο ο Δαλάι Λάμα απ' όσο ο φιλελεύθερος διαφωτισμός και ο κοσμικός ανθρωπισμός. Με άλλα λόγια, η όποια απάντηση στην κρίση νοήματος μπορεί να βασιστεί μόνο σε εναλλακτικές μορφές πνευματικότητας που θα εμπνεύσουν και διαφορετικούς τρόπους ζωής.
Ένας ριζοσπαστισμός που αγκαλιάζει δίχως ενδοιασμούς τη βία και την ωμότητα είναι πιο «δραστικός» από κάποιον άλλον ριζοσπαστισμό που τηρεί κώδικες δεοντολογίας και έχει πιο εξημερωμένα και θεσμικά χαρακτηριστικά.
Βρίσκω εδώ αντιστοιχίες και με το πρόσφατο σκεπτικό και από τους υπέρμαχους ενός θετικού και «προοδευτικού» λαϊκισμού. Και αυτοί με τη σειρά τους ισχυρίζονται ότι απέναντι στον Γκρίλο, στον Τραμπ και στον θίασο των νεοδημαγωγών της Δεξιάς στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ χρειάζονται ισχυρές αντισυμβατικές φυσιογνωμίες και κινήματα. Να παραδεχτούμε, δηλαδή, ότι οι «αστικές» μορφές πολιτικής πέθαναν και ότι τα κόμματα και οι θεσμοί της συνταγματικής δημοκρατίας δεν συγκινούν παρά τους επαγγελματίες και τους ηλικιωμένους.
Έτσι, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι μόνο με λαϊκισμό θεραπεύεις τον (κακό) λαϊκισμό. Μόνο με κάποιον ριζοσπαστισμό μπορεί κανείς να αποδυναμώσει τους αυταρχικούς ριζοσπαστισμούς.
Συμμεριζόμουν κι εγώ σε μεγάλο βαθμό την ίδια θεωρητική ελπίδα. Δυστυχώς, όμως, αυτή η ομοιοπαθητική δεν φαίνεται να λειτουργεί. Ενώ μοιάζει πειστική στα λόγια, διαλύεται μόλις τη φέρεις σε επαφή με τη ζωντανή πραγματικότητα. Εκεί βλέπουμε ότι ο χειρότερος ριζοσπαστισμός «μολύνει» αισθητικά και ιδεολογικά και τους άλλους. Και ότι είναι συχνά οι πιο χονδροειδείς και αντιφιλελεύθερες λαϊκιστικές δυναμικές που δίνουν τον ρυθμό.
Ένας ριζοσπαστισμός που αγκαλιάζει δίχως ενδοιασμούς τη βία και την ωμότητα θα είναι πιο «δραστικός» από κάποιον άλλον ριζοσπαστισμό που τηρεί κώδικες δεοντολογίας και έχει πιο εξημερωμένα και θεσμικά χαρακτηριστικά.
Υπάρχει, όμως, και ένα άλλο, βαθύτερο ζήτημα. Αν με ευκολία πω ότι η μετριοπάθεια είναι γελοία απάντηση στο κενό (του) νοήματος, φαίνεται να υποχωρώ στη λογική του εχθρού. Είναι, δηλαδή, σαν να παραδέχομαι μπροστά στον οπαδό της κάθε απολυταρχίας ότι η δημοκρατία είναι κάτι αδύναμο και σαθρό. Ταυτίζοντας, έτσι, το πνεύμα της μετριοπάθειας με έναν πολύ επιδερμικό «ευδαιμονισμό» ή με τις ελευθερίες του ατομικού καταναλωτή.
Δεν είναι, ωστόσο, ανάγκη να αρνηθεί κανείς τις αρχές του επειδή η υπεράσπισή τους έχει πάντα κάποιο κόστος. Μετριοπάθεια δεν σημαίνει να υπομένει μια κοινωνία παθητικά και μαζοχιστικά την εξασθένιση και την παρακμή. Συχνά χρειάζεται μάχη και θυσίες για να εμμείνει κανείς στις αρχές του. Για να αναθεωρήσει ή να ανανεώσει ένα συμβόλαιο, χωρίς να αρνηθεί τον εαυτό του, ούτε την ιστορία του.
Ίσως αυτό να χρειαζόμαστε σήμερα. Όχι το ψευδο-νόημα που προσφέρουν οι ολοκληρωτισμοί αλλά τη συμφιλίωση με αυτό που ήδη είμαστε: μέτοχοι σε μια εύθραυστη ελευθερία στην οποία καλούμαστε, κάθε φορά, να δώσουμε σχήμα. Χωρίς να την πετάμε στα άχρηστα της Ιστορίας, γιατί μας βάζει δύσκολα και περιπλέκει την καθημερινότητά μας.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην έντυπη LIFO.
σχόλια