Στις πρώτες ημέρες της πανδημίας, μιλήσαμε για τη σπουδαιότητα της υπεύθυνης στάσης όλων μας, καθώς και για τις υποχρεώσεις που γεννώνται στον καθέναν από εμάς ξεχωριστά, απέναντι στον εαυτό μας, τον στενό οικογενειακό, φιλικό και επαγγελματικό μας κύκλο, απέναντι στην τοπική κοινότητα και απέναντι στην πολιτεία. Όπως επισημάναμε, συμπυκνώνοντας την ουσία σε μια φράση που έγινε κάτι σαν σλόγκαν στον δημόσιο λόγο, όλοι μας «οφείλουμε να συμπεριφερόμαστε σαν να είμαστε φορείς του ιού, ακόμα κι αν δεν είμαστε». Στο διάστημα που μεσολάβησε, τα περιοριστικά μέτρα αλλά και η εξαιρετική υπευθυνότητα που επιδείξαμε όλοι μαζί είχαν ως αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση των απωλειών σε ανθρώπινες ζωές και την ενίσχυση ενός κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ πολιτών, θεσμών και συστήματος υγείας.
Σήμερα περνάμε πλέον στη δεύτερη φάση μιας περιόδου κρίσης που αναμένεται να αλλάξει τη ζωή της ανθρωπότητας τα επόμενα χρόνια. Η ζωή δεν επιστρέφει στην κανονικότητα σε αυτήν τη φάση. Η ζωή συνεχίζεται, όπως άλλωστε συμβαίνει πάντοτε, αλλά η νέα κανονικότητα θα δημιουργηθεί στο μέλλον απ' όλους εμάς, από κοινού.
Προς το παρόν, μικρές καθημερινές συμπεριφορές, ένα πρωτόκολλο ασφάλειας το οποίο θα τηρούμε με προσοχή όσο κι αν φαίνεται ασήμαντο, αποτελούν μια τεράστια δική μας συνεισφορά για το αμέσως επόμενο διάστημα. Η ατομική υγιεινή, το πλύσιμο των χεριών, οι αποστάσεις ασφαλείας, η αποφυγή συναθροίσεων και άσκοπων μετακινήσεων, η λελογισμένη χρήση της μάσκας, υποχρεωτική στους κλειστούς χώρους με άλλους ανθρώπους, αρκούν για να προσφέρουμε τα μέγιστα σε αυτή τη συλλογική προσπάθεια.
Στις επόμενες φάσεις ας δούμε ως ευκαιρία μια νέα πρόκληση που αναδύεται: Την πρόκληση του να αποτελέσουμε το πρότυπο. Να γίνουμε, όπως θα έλεγε ο Θουκυδίδης, το «σχολείο» της Ευρώπης στη διαχείριση αυτής της κρίσης.
Επιδεικνύοντας υπεύθυνη συμπεριφορά, επιδεικνύουμε ωριμότητα. Σταματάμε τη μετάδοση του ιού και συντελούμε στη μετάδοση αξιών, σεβασμού, αξιοπρέπειας και αλληλεγγύης. Με μια διαφορά: Αν θέλουμε να έχουμε πράγματι την ευθύνη για τις πράξεις μας, αν θέλουμε δηλαδή να θεωρούμαστε ηθικά πρόσωπα που πράττουν σύμφωνα με το καθήκον τους, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ότι αυτές οι μικρές συμπεριφορές είναι συμπεριφορές που εμείς θα επιλέγαμε. Όχι επειδή κάποιος μας τις επιβάλει εκ των άνω, ούτε επειδή φοβόμαστε ότι θα φάμε πρόστιμο ή θα υποστούμε συνέπειες ή κυρώσεις. Συμπεριφερόμαστε έτσι, γιατί το καθήκον μάς επιβάλει να πράξουμε έτσι. Πρόκειται για το καθήκον απέναντι στους ανθρώπους που αγαπάμε, στους συμπολίτες μας, στους ηλικιωμένους και ασθενείς, στον εαυτό μας και στην πολιτεία. Το καθήκον να μείνουμε όλοι ασφαλείς.
Σύμφωνα με τον Καντ, κάθε φορά που επιλέγουμε να κάνουμε ή να μην κάνουμε κάποια πράξη, θα πρέπει να αναλογιζόμαστε «τι θα συνέβαινε αν όλοι επέλεγαν να πράξουν όπως επιλέγω να πράξω τώρα εγώ»; Τι θα συνέβαινε, για παράδειγμα, αν κανένας δεν φορούσε μάσκα ή όλοι μαζευόμασταν σε κλειστούς χώρους και κάναμε πάρτι;
Το να θεωρούμε ότι η συμπεριφορά μας αντανακλά το καθήκον μας ως αποτέλεσμα μιας έλλογης επιλογής, είναι το στοιχείο που μας καθιστά υπεύθυνα πρόσωπα που έχουν την ευθύνη των πράξεών τους. Και το να έχουμε την ευθύνη των πράξεών μας σημαίνει ότι είμαστε αυτόνομοι και ελεύθεροι. Δεν είμαστε μαριονέτες που συμπεριφερόμαστε με έναν συγκεκριμένο τρόπο επειδή κάποιος κουνάει τα νήματα, ούτε ζόμπι που κάνουμε κινήσεις τυχαία χωρίς συνείδηση του τι σημαίνουν οι πράξεις αυτές. Ακόμα δηλαδή και αν κάποιος δεν μας έλεγε ότι είμαστε υποχρεωμένοι να συμπεριφερόμαστε με αυτό τον τρόπο, θα έπρεπε να θεωρούμε καθήκον μας να πράττουμε το σωστό.
Και είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η ευθύνη του κάθε προσώπου για τις επιλογές και τις πράξεις του, η ατομική ευθύνη, δεν έρχεται σε σύγκρουση με τη συλλογική ή κοινωνική ευθύνη, ούτε με την ευθύνη της πολιτείας και των θεσμών απέναντι στον πολίτη. Δεν αποτελεί μια «μετάθεση» της ευθύνης στον έναν. Το αντίθετο μάλιστα: Η ατομική ευθύνη διασφαλίζει την ατομική ελευθερία και μας καθιστά ηθικά πρόσωπα. Ενισχύει το δικαίωμά μας να απαιτούμε τις ευθύνες των υπολοίπων και στο πλαίσιο ενός κοινού σκοπού εξειδικεύει τη συμμετοχή, τον ρόλο και τα καθήκοντα που ο κάθε ρόλος συνεπάγεται.
Στο προηγούμενο άρθρο μας προτείναμε να δούμε την κρίση ως ευκαιρία. Ως ευκαιρία πολιτικής ενηλικίωσης, εμπιστοσύνης και σεβασμού στον συνάνθρωπό μας και τους θεσμούς. Στη δύσκολη φάση του lockdown αποδείξαμε, όλοι μαζί, ότι μπορούμε να χειριστούμε μια τέτοια κατάσταση αποτελεσματικότερα από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες.
Στις επόμενες φάσεις ας δούμε ως ευκαιρία μια νέα πρόκληση που αναδύεται: Την πρόκληση του να αποτελέσουμε το πρότυπο. Να γίνουμε, όπως θα έλεγε ο Θουκυδίδης, το «σχολείο» της Ευρώπης στη διαχείριση αυτής της κρίσης.
______________________
* Ο Άλκης Γούναρης είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης και ερευνητής του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ).
Ο Κωνσταντίνος Γκράβας είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (ΙΦΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και αναλυτής διεθνών αγορών.
σχόλια