Το γεγονός πως πραγματοποιήθηκε το παγκόσμιο συνέδριο, που λαμβάνει χώρα κάθε πέντε χρόνια από το 1900, επιτέλους και στην Αθήνα και όλα κύλησαν αρμονικά και ευχάριστα, παρά τα κάποια μικρά πιθανά προβλήματα που υποθέτω αποτελούν μέρος κάθε συνεδρίου, είναι από μόνο του αξιέπαινο. Θα ήταν τουλάχιστον προϊόν μιζέριας και μνησικακίας να εναντιωθεί κάποιος σε τέτοιες προσπάθειες. Χρειαζόμαστε κι άλλες. Απλώς ίσως θα μπορούσαμε τις επόμενες που θα ακολουθήσουν να τις αδράξουμε και αξιοποιήσουμε έχοντας ως κύριο στόχο τη δράση και όχι μόνο τη θεωρία.
Η ποικιλία των ανακοινώσεων ήταν εντυπωσιακή, τόσο που ήταν σχεδόν αγχωτικό να επιλέξει κανείς τι θα προτιμούσε να ακούσει. Είναι γεγονός πως συμμετείχαν κάποιοι από τους σημαντικότερους εν ζωή διανοητές. Πολλές ομιλίες ήταν εξειδικευμένες αλλά υπήρχαν και πολλές που με βασικές γνώσεις όχι μόνο μπορούσε κανείς να τις παρακολουθήσει αλλά και να συμμετάσχει ενεργητικά και δημιουργικά. Κι ας μπορούσε κανείς να εντοπίσει αρνητικά, είναι γεγονός πως τόσο οι διοργανωτές, κυρίως οι συγκεκριμένοι καθηγητές που πήραν το βάρος της οργάνωσης πάνω τους, όσο και οι πολυάριθμοι εθελοντές (κυρίως φοιτητές της φιλοσοφικής) έκαναν πραγματικά όμορφη δουλειά.
Υπήρχε και μια έκθεση ζωγραφικής σκορπισμένη σε όλους τους ορόφους. Αν και ενδιαφέρουσα, ο ρόλος της ήταν μάλλον περισσότερο διακοσμητικός. Γενικότερα, δεν είδα ποιητές, εικαστικούς, σκηνοθέτες, μουσικούς· αλλά και πέρα από καλλιτέχνες, δεν είδα πολιτικούς, εργάτες, δικηγόρους, οικοδόμους ή γιατρούς. Κοινώς, το καίριο στοίχημα σε τέτοιες προσπάθειες είναι να προσεγγίστουν όχι μόνο άτομα από το χώρο που άλλωστε είναι προφανές πως ενδιαφέρονται άμεσα αλλά και πλήθος κόσμου από άλλα φαινομενικά ασύνδετα αντικείμενα και κυρίως από τη νέα γενιά που μόλις τώρα διαμορφώνει τα πλαίσια της σκέψης της, την ποιότητα της συνείδησης και της νοοτροπίας της.
Οι αλληλεπιδράσεις που οφείλουν να υπάρχουν έξω από την ακαδημία, στην καθημερινή ζωή, πρέπει όχι μόνο να αντανακλούνται αλλά και να ανανεώνονται και να ισχυροποιούνται μέσα στις σημαντικές ακαδημαϊκές πρωτοβουλίες. Χρειάζονται περισσότερα διαδραστικά δρώμενα, καθώς η σημασία της διάδρασης παραμένει κομβικός στόχος στην διαμόρφωση προϋποθέσεων ενότητας ενός κοινωνικού συνόλου που ειδικά τα τελευταία χρόνια χαρακτηρίζεται από εμφανέστατα εμφυλιακά στοιχεία.
Σε κάθε ιστορική συγκυρία που η φιλοσοφία έτυχε να παραμείνει στάσιμη, έσβησε. Η φιλοσοφία είναι κάτι δυναμικό, ενέχει το στοιχείο της ενεργητικότητας, δεν μπορεί να είναι αυτοαναφορική και αυτιστική. Αυτή είναι η Αχίλλειος πτέρνα της ακαδημαϊκής κοινότητας: ο αυτισμός. Ειδικά οι διανοητές που αποσκοπούν στην διαμόρφωση νέων προτάσεων οφείλουν να παίρνουν θέση και για τις πρακτικές που πρέπει να ακολουθηθούν. Δεν πρέπει μόνο να πρωτοστατούν στη θεωρία αλλά και στη δράση, πρέπει να βρεθούν έξω από τα γράφεια τους εκεί που συμβαίνει ή πρόκειται να συμβεί αυτό για το οποίο μιλούν. Η φιλοσοφία, σε όλες τις εκφάνσεις και έννοιες της, πρέπει να προσεγγιστεί και να αγκαλιαστεί από τη γενιά μας καθώς είναι ο μόνος τρόπος να αποκτηθούν θεωρητικά εργαλεία, ή καλύτερα θεωρητικά όπλα, ουσιαστικά επιχειρήματα, λέξεις με βάρος που να μπορούν να αντιπαρατεθούν, και, γιατί όχι, ακόμα και να κυριαρχήσουν ενάντια σε κάθε είδους ετεροκαθοριζόμενα ιδεολογικά κατασκευάσματα, κάθε είδους τρομακρατία του συλλογικού φαντασιακού και επικίνδυνες γενικεύσεις (όπως οι απλοϊκές εξισώσεις άκρων).
Σκεφτόμουν πως ίσως αυτό το διαρκές αυτομαστίγωμα της νοσταλγίας των μεγαλείων του παρελθόντος και της μοιραίας σύγκρισης με τη σύγχρονη πραγματικότητα είναι καιρός να σταματήσει. Το συγκεκριμένο συνέδριο θα μπορούσε να αποτελέσει δείγμα μιας τέτοιας στροφής. Δεν χρειάζεται αρχαιολατρία, χρειάζεται βαθιά κριτική σκέψη απέναντι σε όσα σκέφτηκαν και έπραξαν οι προηγούμενοι ώστε βασισμένοι εν μέρει στα άλματα τους, αλλά και αποφεύγοντας κάθε αναχρονιστική παγίδα, να καθορίσουμε φρέσκα και ευφάνταστα προτάγματα ως ένα κοινωνικό σύνολο που βιώνει την εποχή του και διαμορφώνει το μέλλον του.
Η αλήθεια είναι πως οι πιο τολμηρές απόψεις ακούστηκαν ανάμεσα στα πλουραλιστικές παρέες που σχηματίζονταν έξω για τσιγάρο. Για κάποιο λόγο μέσα στα αμφιθέατρα όλα είναι πάντα πιο μουδιασμένα. Με το που περνούσες το κατώφλι της φιλοσοφικής, όπως συμβαίνει και σε κάθε άλλο πανεπιστήμιο, όλα μετουσιώνονταν σε πιο αποστειρωμένα. Η φιλοσοφία πρέπει να συμβαίνει σε ανοιχτούς χώρους, εξωτερικούς· καθώς περπατάς, να ανοίγει το μάτι μακριά κοιτάζοντας τον ορίζοντα, να μην πνίγονται οι ελεύθερες ιδέες σε κλειστοφοβικές αίθουσες που λειτουργούν ως οχυρά μιας προκατασκευασμένης κοινωνικής πραγματικότητας. Ίσως γι’ αυτό ενστικτωδώς να συγκεντρώθηκε περισσότερος κόσμος στις απογευματινές εκδηλώσεις, όπως αυτές στην Πνύκα και στο Λύκειο του Αριστοτέλη.
Λένε πως η γνώση είναι δύναμη. Εμφανίζονται στη μνήμη μου πολλοί φιλόσοφοι και άλλοι άνθρωποι με εκπληκτική πληθώρα γνώσεων που παρ’ όλα αυτά ήταν καθάρματα. Δεν αρκεί η γνώση ή καλύτερα δεν αρκεί μόνο η μόρφωση. Σίγουρα είναι αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη. Χρειάζεται καλλιέργεια· νοητική και ψυχική καλλιέργεια. Το συνδυασμό αυτών είναι που μπορεί και οφείλει να προσφέρει η φιλοσοφία στην εποχή μας. Μέσα από την καλλιέργεια, την αναζήτηση και την περιπέτεια που γεννούν τα φιλοσοφικά ερωτήματα μπορεί να γαλουχηθεί μια ολόκληρη γενιά στρέφοντας την πορεία της προς τα εκεί που αυτή θέλει.
Μπορεί να είναι μια όμορφη πορεία, μπορεί να είναι και άσχημη. Σημασία έχει να είναι τουλάχιστον συνειδητή και αυτόνομη. Να μην μπορούν να υπάρξουν δικαιολογίες για απόδοση ευθυνών σε άλλους. Η ευθύνη για καθετί οφείλει να ανήκει ταυτοχρόνως σε όλα και σε κάθε μέλος ξεχωριστά μιας κοινωνίας. Αν θέλουμε να πάρουμε το βάρος μια τέτοιας ευθύνης, τότε πρέπει να φροντίσουμε την ποιότητα της μόρφωσης και καλλιέργειας μας, κάτι που μόνο εμείς μπορούμε να προσφέρουμε στον εαυτό μας και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να περιμένουμε από κανέναν ή τίποτα που βρίσκεται πάνω από εμάς να μας προσφέρει υπό μορφή ελεημοσύνης. Αν ο κόσμος αποφασίσει πως θέλει μερίδιο στη γνώση, όχι μόνο ως ακροατής αλλά και ως δημιουργός αυτής, πρέπει να απλώσει το χέρι του και να την αρπάξει.
Ο τίτλος του συνεδρίου ήταν «Η Φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής»· ουσιαστικός τίτλος, ειδικά το δεύτερο σκέλος του, που δηλώνει μια διάθεση επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με την καθημερινή πραγματικότητα και τον κοινωνικό ιστό. Η ουσία όμως μπορεί να βρίσκεται στην αναστροφή της σειράς των δύο. Διεξάγονται διαρκώς έρευνες για το ποιος θα μπορούσε να είναι ο πιο ιδεατός τρόπος ζωής. Ίσως έχει έρθει η ώρα πρώτα να αποφασίσουμε ποιος θα θέλαμε εμείς να θεωρείται ο ιδανικότερος τρόπος ζωής και μετά να ξεκινήσουμε την στοχευμένη έρευνα για το πως μπορούμε να τον επιτύχουμε.
Το δίλημμα μοιάζει με τον τρόπο που ερευνούμε πιθανές λύσεις της κρίσης χωρίς να έχουμε ξεκαθαρίσει που θέλουμε να οδηγηθούμε μετά την κρίση. Καλό το ταξίδι, αλλά χρειάζεται και μια Ιθάκη· έχουμε ανάγκη να γνωρίζουμε ότι μπορούμε να στρίβουμε προς τα κάπου το τιμόνι, πως υπάρχει νόημα στο να κρατάμε τα στεγανά μας όταν αποφεύγουμε τις Σειρήνες. Ίσως λοιπόν πρέπει πρώτα να θέσουμε τα προτάγματα μέσω μιας κοινής πρωτοποριακής κοινωνικοπολιτικής συνείδησης και αμέσως μετά να επιβάλλουμε τους κατάλληλους όρους στην οικονομία, ώστε να λειτουργήσει αυτή ως εργαλείο των δικών μας οραμάτων και όχι εμείς ως εργαλείο δικό της και αυτών που την ελέγχουν. Σε κάτι τέτοιο η φιλοσοφία όχι μόνο μπορεί να βοηθήσει αλλά και να αποτελέσει κύρια πηγή αφετηριών. Είτε ήρθαν, είτε δεν ήρθαν λοιπόν άνθρωποι από όλες τις πτυχές της κοινωνίας, μακάρι η ύπαρξη αυτού του συνεδρίου και η όλη συζήτηση γύρω από αυτό να αποτελέσει μια πηγαία εκκίνηση προς τέτοιους δρόμους.
*Ο Νίκος Ερηνάκης παρουσίασε στο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας την εργασία του με τίτλο “Prolegomena to a historical condition for authenticity and autonomy”.
σχόλια