Τον είδα, τον φαντάστηκα, καθισμένο, στο σαλόνι του σπιτιού του, να συνομιλεί μαζί μου. Οι λέξεις του καθαρές σχηματίζονταν σαν βροχή. Χείμαρρος. Κάτοχος σπάνιων ελληνικών, πέρναγε από το ένα θέμα στο άλλο. Όλοι οι ρυθμοί ήταν μπροστά μου, χωρίς μουσική, αλλά με λόγο οργισμένου Απόλλωνος.
Το σώμα στη μάχη, όπως στο ποίημα του Παζολίνι, δεν παραδίνεται αμαχητί. Άλλοτε, καθώς έπεφτε το φως απ' το παράθυρο, μου φαινόταν Μωυσής, ήρωας του Μπέκετ, κι άλλοτε ο ίδιος ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή.
Όμως η είσοδός του στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών, οι τελευταίες δηλώσεις του, που ξεσήκωσαν σάλο - σε ποιους; - μου τον οδηγούσαν αλλού. Δεν μου έμενε καιρός κι άρχισα ευθύς λέγοντάς του όπως τον είδα. Όπως τον φαντάστηκα στο ελληνικό σκηνικό.
Κύριε Θεοδωράκη, η τελευταία σας συναυλία στον Μητροπολιτικό Ναό και η επίσκεψή σας στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών μού θυμίζει κάποια ποιήματα του Καβάφη. Κάποια στάση του Αλεξανδρινού που την εκκλησία αγαπά «τα εξαπτέρυγά της, / τ' ασήμια των σκευών, τα κηροπήγιά της, / τα φώτα, τες εικόνες της, τον άμβωνά της» και συνεχίζει μιλώντας για ευωδίες από θυμιάματα, λειτουργικές φωνές και συμφωνίες, μεγαλοπρεπείς των ιερέων παρουσίες, κινήσεις με σοβαρό ρυθμό - εντέλει απέναντι «στον ένδοξό μας βυζαντισμό»; Έχω την εντύπωση πως κάποιο ημίφως αφήσατε να μπει στο φως και στο κόκκινο της επανάστασής σας.
Αγαπητέ κύριε Χρονά, χαίρομαι που η παρουσίαση της Ακολουθίας εις κεκοιμημένους (Requiem) στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών έφερε στη σκέψη σας τον Καβάφη. Τον τόσο επίκαιρο σήμερα (πέραν της μεγαλοσύνης του), που αμφισβητείται η διαχρονικότητα της «ελληνικότητας», δηλαδή του τελευταίου οχυρού μας ως Λαού και ως Έθνους. Σας στέλνω το βιβλιαράκι των Εκδόσεων «ΙΑΝΟΣ», μέσα από το οποίο πιστεύω ότι θα με γνωρίσετε καλύτερα. Έτσι λ.χ. θα πληροφορηθείτε ότι ο Ελληνισμός και ο Χριστιανισμός συνέτειναν εξίσου στη διαμόρφωσή μου και ότι το πρώτο και μεγάλο σχολείο για τη γνώση της μουσικής υπήρξε για μένα η Εκκλησία.
Τι είπατε με τον Αρχιεπίσκοπο; Του αρέσει η τέχνη; Κατανοεί; Θέλει να κάνει ανοίγματα;
Ο Αρχιεπίσκοπος ασφαλώς γνώριζε καλά ποιος είμαι και ποια υπήρξε η πολιτική στάση και δράση μου. Και φυσικά ποια ήσαν και εξακολουθούν να είναι τα ιδεολογικά μου πιστεύω. Ίσως γι' αυτό είχε επιδιώξει να με συναντήσει επανειλημμένως, για να ανακαλύψει μια πλευρά της νεότερης ιστορίας μας που μετά τον εμφύλιο έχει διαστρεβλωθεί, κακοποιηθεί και εν πολλοίς αποκρυβεί, ώστε να την αγνοούν σήμερα οι περισσότεροι Έλληνες. Είτε να γνωρίζουν μόνο όσα τούς σερβίρουν οι νικητές... Δηλαδή όσοι είχαν και έχουν πρόσβαση σε κάθε είδους εξουσία, ενώ εμείς οι αριστεροί έχουμε προ πολλού τοποθετηθεί στη γωνία... Δεν παύουν όμως οι ιδέες μας να είναι πάντα όχι μόνο ισχυρές αλλά και εξαιρετικά επίκαιρες.
Επιβεβαιώνεται έτσι λ.χ. ότι προβλήματα όπως της συμμετοχικής και όχι της τυπικής δημοκρατίας, της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης, της υπεράσπισης του Ελληνικού Πολιτισμού, της Εθνικής Ανεξαρτησίας και της Ειρήνης έχουν καταστεί σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ... Και στο σημείο αυτό έχουν γίνει μεγάλες ανατροπές, τις οποίες οι ποικιλόχρωμοι διαμορφωτές της κοινής γνώμης προσπαθούν να αποκρύψουν με κάθε μέσον. Ποιες είναι αυτές;
Ας πάρουμε δυο τρία από τα μέγιστα προβλήματα του καιρού μας, όπως λ.χ. την επιθετικότητα των ΗΠΑ με τη σιωπηλή συγκατάθεση της Ευρώπης, με κορυφαίο έγκλημα τον πόλεμο στο Ιράκ, την παγκοσμιοποίηση και την προσπάθεια εξάλειψης της εθνικής μας μνήμης ακόμα και μέσα στα τρυφερά μυαλά των παιδιών μας με το βιβλίο της ΣΤ΄ Δημοτικού. Και ας συγκρίνουμε τη στάση του Αρχιεπισκόπου με εκείνη των λεγομένων προοδευτικών κύκλων. Ποια θα πρέπει να είναι σήμερα μια πατριωτική, φιλειρηνική και αληθινά προοδευτική πολιτική; Παρατηρούμε λοιπόν ότι απέναντι σ' αυτούς τους Στόχους-Προβλήματα η μεν στάση του Αρχιεπισκόπου είναι απολύτως θετική, το δε μεγαλύτερο τμήμα των πάλαι ποτέ αριστερών-προοδευτικών και άλλων και των πάσης φύσεως επιγόνων τους έχει διαβρωθεί. Εξού και η συντονισμένη από ελληνικά και ξένα κέντρα προσπάθεια για τη «δαιμονοποίηση» του προσώπου του Μακαριωτάτου, που, εκτός των άλλων, ως προκαθήμενος της Ελληνικής Εκκλησίας αποτελεί και ένα σύμβολο της Ορθοδοξίας, η οποία τους ενοχλεί από την άποψη ότι ο ρόλος της στη διαχρονική αντοχή και διατήρηση της ελληνικής γλώσσας (μέσω των Ευαγγελίων) και γενικότερα της ελληνικότητας υπήρξε καθοριστικός. Εφόσον θέλουν να επιβάλουν την άποψη ότι δεν υπήρξε ελληνικότητα πριν το 1821, είναι φανερό ότι η Ορθοδοξία πρέπει να διαβληθεί, να χτυπηθεί και να μειωθεί με κάθε τρόπο.
Το μοναδικό τους επιχείρημα κατά του Αρχιεπισκόπου βασίζεται σε κάποια δήλωσή του ότι κατά τη διάρκεια της δικτατορίας εκείνος «μελετούσε». Εάν αποκαλύψω εδώ πόσοι ήμασταν αυτοί που δεν μελετούσαμε και που από την πρώτη μέρα της δικτατορίας αρχίσαμε τον αγώνα με όλες τις γνωστές συνέπειες, θα φρίξετε. Γιατί ο αριθμός μας δεν ξεπερνά τις δυο τρεις εκατοντάδες, που σημαίνει ότι δυστυχώς αυτοί που «μελετούσαν» αποτελούν τα 999/1000 και πάνω του ελληνικού λαού και φυσικά του συνόλου σχεδόν των επωνύμων πάσης φύσεως... Μερικοί εκ των οποίων όχι μόνο «μελετούσαν» αλλά εξελίχθηκαν σε χειροκροτητές και συνεργάτες των χουντικών.
«Μελετούσαν» δε εξαρχής τόσον επιμελώς, ώστε ο υποφαινόμενος ήταν σχεδόν αδύνατον να βρει φιλόξενο σπίτι, για να σωθεί από τους στρατιωτικούς και την αστυνομία που τον κυνηγούσαν. Μόλις περνούσα ένα κατώφλι άκουγα τη φωνή: «Φύγε, θα μας κάψεις». Δεκάδες σπίτια, που πιθανώς μερικά απ' αυτά να ανήκαν σε σημερινούς... «γενναίους κατηγόρους»· τότε όμως με έδιωχναν και με ανάγκαζαν να γυρνώ στους δρόμους αν και ψηλός και πασίγνωστος, σαν κυνηγημένο σκυλί.
Δεν μίλησα ώς τώρα γι' αυτή την σκοτεινή πλευρά που σημάδεψε όχι μόνο εμένα αλλά όλη την οικογένειά μου τα τρία πρώτα χρόνια της χούντας, πριν βρεθούμε στο εξωτερικό. Όμως τώρα με αναγκάζει η υποκρισία όλων αυτών των απόντων που με ψεύτικους τίτλους παριστάνουν τους τιμητές, ενώ εξακολουθούν και σήμερα να βρίσκονται στο απυρόβλητο των εξουσιών με χειρότερο ακόμα τρόπο, μιας και τις υπηρετούν φορώντας τη λεοντή του προοδευτισμού.
Διά του λόγου το αληθές παραθέτω στίχους από το Ο Ήλιος και ο Χρόνος, που έγραψα στα 1967, στην απομόνωση της Γενικής Ασφάλειας, και που παραπέμπουν στην αδιαφορία που εισπράταμε εμείς οι έγκλειστοι της χούντας από μέρους τόσο του λαού όσο και των επώνυμων πνευματικών ταγών και καλλιτεχνών σε κείνες τις δύσκολες για μας ώρες: «Όταν εσύ φωνάζεις, εγώ κοιμάμαι. Όταν εσύ πονάς, εγώ χασμουριέμαι. Όταν εσύ σφαδάζεις, εγώ ξύνομαι...». Ή «Ο Ελύτης, ο Γκάτσος, ο μέγας Σεφέρης, ο Τσαρούχης, ο Μινωτής, ο Χατζιδάκις, η Βέρα, η Ντόρα, η Τζένη, ο κινηματογράφος, το θέατρο, η μουσική -και τόσοι άλλοι-, οι ποιητές, οι ποιητές -και τόσοι άλλοι-, κι εσύ, κι εσύ, κι εσύ -ο φίλος, ο εχθρός, ο αντίπαλος, ο αντίζηλος-κοιμηθείτε ήσυχα -ο λογαριασμός είναι πληρωμένος-, ο φίλος που πληρώνει έχει λεφτά». Μόνο που τα «λεφτά» τα δικά μας ήταν δάκρυα, πόνος και αίμα...
Θα μεταλάβετε όπως ο Καβάφης - στο τέλος του - με φόβο θεού;
Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα των προσωπικών του επιλογών. Νομίζω ότι αγγίζουμε ένα πρόβλημα θα έλεγα ιερό για τον καθένα, καθαρά προσωπικό και επτασφράγιστο.
Υπάρχει θεός για σας πέραν του Απόλλωνος; Ο Χριστός ομοιάζει του Απόλλωνος;
Η δική μου «θρησκεία» υπήρξε η απόλυτη προσήλωση και αφοσίωση στην προσπάθειά μου να ταυτιστώ με τον Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας. Από κάθε άποψη. Ως άνθρωπος, ως πολίτης και ως καλλιτέχνης. Δεν επεδίωξα να δώσω σ' αυτόν τον νόμο μορφή με ανθρώπινα χαρακτηριστικά, αλλά να ανακαλύψω την ηχητική-μουσική του ουσία ως συνθέτης, το ποιητικό περιεχόμενο ως καλλιτέχνης και την ηθική του διάσταση ως άνθρωπος και πολίτης.
Κύριε Θεοδωράκη, έχω την εντύπωση πως κάποιοι Έλληνες δεν σας επιτρέπουν πια να έχετε άποψη, γνώμη για τα πράγματα που συμβαίνουν στη χώρα μας. Σας εκπλήσσει;
Το θεωρώ φυσιολογικό. Δηλαδή θεωρώ απολύτως φυσιολογική την αντίδραση των κύκλων που με πολεμούν, από την άποψη ότι η αντιπάθεια είναι αμοιβαία. Και ίσως η δική μου απαξίωση προς αυτούς να είναι ακόμα μεγαλύτερη. Με τη διαφορά ότι εγώ δεν διανοήθηκα ποτέ να τους αντιμετωπίσω παρά μονάχα με το έργο, τις ιδέες και τη δημόσια δραστηριότητά μου, ενώ αυτοί κυριαρχούνται από απύθμενο πάθος και μίσος, που τους οδηγεί σε κάθε είδους ενέργειες εναντίον μου με μόνο τους όπλο την εύνοια των εξουσιών, τις οποίες υπηρετούν δουλικά. Δεν είναι πολλοί. Αντιθέτως είναι λίγοι. Τυχαίνει όμως να κατέχουν θέσεις-κλειδιά είτε να επηρεάζουν πρόσωπα με δύναμη μέσα σε κρατικούς οργανισμούς, στην κυβέρνηση, στην αντιπολίτευση, στα ΜΜΕ, και δίπλα στους πανίσχυρους οικονομικούς παράγοντες. Χωρίς να ξεχνάμε και τις ξένες πρεσβείες... Κι αυτός ο πόλεμος διαρκεί δεκαετίες. Το μόνο που κατόρθωσαν όμως έως τώρα είναι να στερήσουν το Λαό μας από ένα μεγάλο μέρος της προσφοράς μου προς αυτόν, καθώς ελέγχουν τα μέσα (ορχήστρες, αίθουσες, Τύπο, τηλεόραση, ραδιοφωνία) με τα οποία ένα μουσικό κυρίως έργο όπως το δικό μου θα μπορούσε να γίνει γνωστό. Όσο όμως κι αν με φιμώνουν, τελικά κάτι τούς ξεφεύγει κι αυτό, όπως φαίνεται, αρκεί για να έχω την ανεκτίμητη για μένα αναγνώριση και αγάπη από τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού μας, που εκδηλώνεται καθημερινά με κάθε τρόπο.
Τι δεν σας εκπλήσσει πια στην Ελλάδα.
Η απάθεια, η αδιαφορία, η έλλειψη συνοχής και η απουσία αισθήματος συλλογικής και κυρίως εθνικής ευθύνης.
Στον κόσμο ολόκληρο τι πλέον δεν σας εκπλήσσει;
Το θεαματικό γονάτισμα ανωνύμων και επωνύμων μπροστά στην παντοκρατορία του Μπους.
Πιστεύετε πως ο πλανήτης Γη πηγαίνει προς τον χαμό του;
Έχει μπει ήδη σε τροχιά μη αναστρέψιμη καταστροφής.
Είστε αισιόδοξος;
Σε όλη μου τη ζωή, ναι. Μετά τις αεροπορικές επιδρομές σε Βελιγράδι, Αφγανιστάν, Γάζα, Λίβανο και Ιράκ, όχι.
Πολλές φορές όταν ακούω τον Bono των U2 να λέει αυτά για την Αφρική, νομίζω πως ακούω εσάς να τα λέτε, με τον δικό σας τρόπο, χρόνια πριν.
Δεν ξέρω, αλλά δεν μου αρέσουν αυτοί οι τύποι. Μου θυμίζουν τις κυρίες του παλιού καιρού, που έδιναν δυο δεκάρες στους ζητιάνους στο κατώφλι της εκκλησίας για να «αγοράσουν» μια θέση στον παράδεισο, όπως είπε κάποιος...
Συνήθως μιλάτε για την ανατροπή της αρμονίας του κόσμου. Για τα άπειρα χρήματα που ξοδεύονται σωρηδόν για άχρηστα πράγματα.
Είναι ένα από τα βασικά γνωρίσματα της συλλογικής αυτοκαταστροφής. Το άλλο -και μέγιστο- είναι το μίσος των δήθεν πολιτισμένων ενάντια στη Φύση.
Κάποτε είχατε ευχηθεί να τα βρούμε με την Τουρκία και να σταματήσουμε τους αμοιβαίους εξοπλισμούς, που δεν καταλήγουν παρά στα ταμεία πολεμικών εταιρειών καταστροφής. Συνεχίζετε να το πιστεύετε;
Βεβαίως. Και όχι μόνο με λόγια αλλά και με πράξεις, που ελπίζω να δείτε σύντομα.
Ποια είναι η ιδανική λίστα, για σας, της Παγκόσμιας Μουσικής μέχρι σήμερα;
Η μουσική είναι ένα πέλαγος, ένας ωκεανός, με κύματα, ανέμους, θύελλες, μπουνάτσες, καταιγίδες, τυφώνες, με πλεούμενα και ναυάγια. Τι να πρωτοδεί λοιπόν, τι να ακούσει και τι να θυμηθεί κανείς... Ευλογημένος αυτός που ταξίδεψε. Ευλογημένοι κι όσοι πνίγηκαν στην αγκαλιά της...
Ο Ντύλαν; Ο Γκάτσος έλεγε ότι είναι ο μεγαλύτερος ποιητής του κόσμου σήμερα.
Μου φαίνεται λίγο υπερβολικό. Εκτιμώ πολύ την προσφορά τόσο του ενός όσο και του άλλου. Αλλά νομίζω ότι ειδικά στην τέχνη θα πρέπει να αποφεύγονται αυτές οι τελεσίδικες ιεραρχήσεις.
Σας αρέσουν οι Μπιτλς; Έχουν τραγουδήσει το δικό σας «Αν θυμηθείς τ' όνειρό μου».
Έχω να τους ακούσω καιρό. Στην εποχή τους με είχαν ενθουσιάσει.
Θα πηγαίνατε σε μια συναυλία των Στόουνς;
Το συγκρότημα αυτό δεν υπήρξε ποτέ ανάμεσα στις μουσικές μου προτιμήσεις.
Οι δρόμοι έχουν γεμίσει από άστεγους ανθρώπους, χειμώνα καλοκαίρι. Οι κοινωνικές υπηρεσίες κοιμούνται ή λειτουργούν; Υπάρχει περίπτωση να γίνουμε Σουηδία;
Φαίνεται πως δεν έχετε ζήσει σε σκανδιναβικές χώρες για να δείτε την πραγματική ποιότητα της ζωής. Ούτε έχετε συζητήσει σοβαρά με έλληνες μετανάστες που γύρισαν από κείνα τα μέρη... Αν δεν κάνω λάθος, ο τελευταίος πόλεμος των Σουηδών έγινε επί εποχής Μεγάλου Πέτρου... Άραγε πόσα ξοδεύουν σήμερα για πολεμικές δαπάνες; Έτσι, κατά τη γνώμη μου δεν είναι σ' αυτή την λεπτομέρεια που επικαλείσθε η διαφορά μας, αλλά σε κάτι πολύ βαθύτερο. Πώς και γιατί δηλαδή έχουμε καταντήσει το κλοτσοσκούφι των Μεγάλων Δυνάμεων, που με τους κατά καιρούς εγχώριους εκπροσώπους τους μας οδηγούν από το ένα κακό στο άλλο. Επί τέλους κατορθώσαμε να αποκτήσουμε δημοκρατικό Σύνταγμα και ελευθερίες. Όμως με τι τίμημα; Πού είναι σήμερα η Παιδεία μας, η Υγεία μας, ο Πολιτισμός μας και η κοινωνική μας αλληλεγγύη; Να σας πω εγώ μια από τις βασικές μας αιτίες γι' αυτά μας τα χάλια: Είναι οι πολεμικές δαπάνες, τις οποίες τα κυβερνητικά κόμματα τις θυμούνται ένα μήνα πριν τις εκλογές και μετά τις ξεχνούν. Βεβαίως θα μου πείτε ότι αυτή είναι η δουλειά τους. Να μας κοροϊδεύουν... Για να το κάνουν όμως αυτό χρειάζονται και οι κατάλληλοι άνθρωποι, που δέχονται να τους κοροϊδεύουν. Και αυτό ακριβώς συμβαίνει σήμερα στην χώρα μας. Δηλαδή πάνω από το 90% των ελλήνων ψηφοφόρων φαίνεται ότι τους αρέσει να τους κοροϊδεύουν. Εκεί εγώ βρίσκω τη διαφορά μας με τη Σουηδία - και θα ευχόμουν κι εγώ να γίνουμε Σουηδοί, Νορβηγοί, Γερμανοί κ.λπ. Δηλαδή λαοί που πάνω απ' όλα γνωρίζουν τι τους συμφέρει και τι δεν τους συμφέρει, και παλεύουν για να τα κερδίσουν.
σχόλια