Πού ανακάλυψες τον Σάντρο Πέννα;
Στα γραπτά του Παζολίνι, όπου μιλάει γι’ αυτόν με λατρεία. Γνωρίζονταιτο 1950, ο Πέννα είναι μεγαλύτερός του δεκάξι χρόνια, και θα μείνουν στενοί φίλοι για πάντα. Ποιητής ο ίδιος εκτός από σκηνοθέτης, ο Παζολίνι μίλησε με πολύ θερμά λόγια για το έργο του. Τον θεωρούσε τον σημαντικότερο Ιταλό λυρικό του 20ού αιώνα και υποστήριξε έντονα την υποψηφιότητά του για το Νομπέλ Λογοτεχνίας.
Το ύφος του Πέννα;
Έγραψε ολιγόστιχα, πυκνά, λυρικά ποιήματα. Με λεξιλόγιο φτωχό και σύνταξη απλή. Αυτοβιογραφικά, βιωματικά, κατά βάση ερωτικά ποιήματα. Το θέμα τους, η αναμονή του έρωτα και η απουσία του, το αίτημα της αγάπης. Εικόνες κινηματογραφικές, νωχελικές, εκφρασμένες με λεξιλόγιο μεγάλης θαλπωρής. Στιγμιότυπα ζωής, στιγμές μουσικές, ποιήματα της ανεπαίσθητης χειρονομίας, της φευγαλέας ματιάς. Σώματα πολύ υπαρκτά και την ίδια στιγμή ένας ιδανισμός. Ποιήματα μεγάλης τόλμης, θεματικής κι εκφραστικής. Τα περισσότερα του βιβλίου είναι της εικοσαετίας 1928-1948, γραμμένα και δημοσιευμένα σε μια Ιταλία φασιστική και καθολική. Και διακινδύνευες πάρα πολ λά, διακινδύνευες τη ζωή σου, τυπώνοντας εκεί και τότε τέτοιους στίχους. Πιο κοντά στο ύφος του Πέννα είναι οι αρχαίοι λυρικοί, Έλληνες και Λατίνοι. Η ποίηση της Σαπφώς και του Κάτουλλου. Οι στίχοι του, όμως, δεν έχουν τίποτε το αρχαιοπρεπές. Δίχως κανένα παράθεμα και κειμενικές αναφορές. Δίχως συμβολισμούς και μεταφορές. Επίσης, δύσκολα βρίσκεις άλλον ποιητή να έχει επιμείνει τόσο στο θέμα που έχει επιλέξει. Ο Πέννα από το 1928, χρονιά γραφής του πρώτου ποιήματος, εστίασε σε μια πολύ συγκεκριμένη περιοχή, που τη μελέτησε επίμονα, εξαντλητικά.
Ποιο είναι το θέμα του;
Η ερωτική επιθυμία, η δίψα για τον άλλον. Αλλά χωρίς δραματικούς επιτονισμούς.
Πώς του προέκυψε;
Δεν επιλέγουν οι ποιητές τα θέματά τους. Το θέμα τούς επιλέγει και τους κλέβει τον ύπνο. Επίσης, εντύπωση κάνει η απουσία της Ιστορίας στα ποιήματά του. Η απουσία κάθε μεταφυσικής ανησυχίας και κάθε ιδεολογίας. Ενώ ζει στη Ρώμη γεγονότα μεγάλης έντασης και σημασίας, ενώ διατρέχει ολόκληρο τον εφιαλτικό 20ό αιώνα, δεν περνά τίποτε απ’ αυτά στους στίχους του. Δοσμένος απόλυτα στη ζωή και στο έργο του, αποστρέφεται τον κόσμο των ενηλίκων, τον βρίσκει χυδαίο, ασήμαντο, έναν κόσμο συναλλαγών. Πάντα με ελάχιστα χρήματα, χωρίς σταθερό επάγγελμα, έζησε έναν πλάνητα βίο.
Αποστρεφόταν την αστική ζωή: ιδιοκτησία, σταδιοδρομία, κοινωνικές συναναστροφές. Έζησε σε απόλυτη επαφή με τις επιθυμίες του, με την άγρια χαρά εντός του να αισθάνεται ανώνυμος, ελεύθερος και μόνος.
Αυτό ποιος του το επέβαλε;
O εαυτός του, ο «πρώτος του εαυτός». Ήξερε πολύ καλά ότι η συγκεκριμένη ποίηση θα γραφόταν μόνο εάν ζούσε με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Μόνο αν ζούσε όπως ακριβώς έζησε δηλαδή, και όχι αλλιώς.
Αυτό είναι αξίωμα για κάθε ποιητή; Ότι πρέπει να υπάρχουν ορισμένες συνθήκες ζωής για να παραγάγεις κάποιο έργο;
Πρέπει να υπάρχει μια εναρμόνιση ζωής και έργου. Εναρμόνιση, και όχι διάσταση. Έργο και ζωή να συμβαδίζουν. «Οι ψυχές των ένα με τα κορμιά των είναι» γράφει ο Εμπειρίκος στον «Δρόμο», μιλώντας για ακραιφνείς και άχραντους ποιητές. Δεν μπορώ να φανταστώ τον Σολωμό να συνθέτει τον «Κρητικό» ή τον «Πόρφυρα» συμμετέχοντας στις βεγγέρες της Κέρκυρας και παίζοντας κρίκετ στη Σπιανάδα.
Θεωρείς ότι αυτά που πέρασε μικρός, που είχε προβλήματα οικογενειακά και ψυχοσωματικά, τον έσπρωξαν προς τα γράμματα;
Πολλοί άνθρωποι έχουν δύσκολη παιδική ηλικία, φρικτή εφηβεία, αλλά δεν στρέφονται στα γράμματα. Στρέφονται μόνο όσοι είναι προορισμένοι γι’ αυτό. Αλλά η παιδική ηλικία είναι ασφαλώς καθοριστική για έναν δημιουργό.
Πώς γίνεται όμως κάθε δημιουργός να κρύβει κι ένα τραύμα;
Ο κάθε άνθρωπος κρύβει ένα τραύμα, απλώς ο δημιουργός κάνει τον πόνο του άρπα, όπως λέει ο Καρυωτάκης στην «Ευγένεια».
Δεν μπορείς να πεις, όμως, ότι το έργο του είναι καταθλιπτικό...
Όχι, καθόλου. Ενώ ο Πέννα είχε μια προβληματική παιδική ηλικία και μια πολύ δύσκολη ζωή, και έζησε επικινδύνως, μην το λησμονούμε, στο έργο του υπάρχει ευφορία, μια σχεδόν εδεμική ατμόσφαιρα. Αν και περιπλανιέται στις λαϊκές γειτονιές και τα ποιήματά του τα κατοικούν άνθρωποι ταπεινοί και πένητες, δεν υπάρχει καθόλου στενόχωρο αίσθημα. Και στον πιο μαύρο πόνο μέσα γυρεύει αυθόρμητα τη χαρά. Ο Πέννα είναι ερωτευμένος με τον κόσμο και τη ζωή, ευτυχισμένος που γυρνά με το σημειωματάριό του στον ήλιο ή μες στα σκοτάδια, διψώντας για τη στιγμή της αληθινής αίσθησης. Και μεταφράζει το mal de vivre σε έρωτα, σε ποίηση.
Μου έχει κάνει εντύπωση ότι δεν υπερβάλλει.
Είναι ένας χαμηλόφωνος ποιητής, sotto voce, φωνή ψιθυριστή, εμπιστευτική. Αποσταγματικός στην έκφρασή του, χαμηλόφωνα ρεαλιστικός. Τα ποιήματά του είναι ολιγόστιχα. Ένας, δύο, το πολύ δέκα στίχοι. Έργο μικρό σε έκταση, 450 ποιήματα σε 50 χρόνια, που αναγνωρίστηκε και βραβεύτηκε με σημαντικές διακρίσεις. Δεν υπερβάλλει, και όμως γράφει ποίηση πολύ τολμηρή, χωρίς να καταδεχτεί να μιλήσει ποτέ, ούτε σε ένα του ποίημα, με μισά λόγια και υπεκφυγές.
Τον λογόκριναν;
Όχι, απ’ όσο γνωρίζω, αν και είχε πάντα μεγάλους φόβους και πανικούς πριν τυπώσει μια συλλογή. Καθυστέρησε, επίσης, πολύ τη δημοσίευση κάποιων ποιημάτων του. Και έζησε τη δολοφονία του Παζολίνι, που ως νέος είχε ταλαιπωρηθεί από τη λογοκρισία. Ο Παζολίνι, όμως, επιδίωκε να είναι πολύ ενοχλητικός. Ήταν ένας σημαντικός διανοούμενος της Αριστεράς, μαχητικός, με κείμενα που αναστάτωναν, σε εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας. Δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς πως το 1975, χρονιά της δολοφονίας του, είχε προβληθεί το Salό.
Όσον αφορά τη μετάφραση, είναι εύκολο να αποδοθεί στα ελληνικά το πνεύμα του Πέννα;
Πιστεύω πως μια καλή μετάφραση ποίησης είναι από τα σπανιότερα πράγματα που μπορεί να υπάρξουν. Ας αναλογιστούμε πόσες καλές μεταφράσεις ποίησης διαθέτουμε στη γλώσσα μας. Πώς αλλιώς, αφού η ποίηση είναι η πιο πυκνή μορφή προφορικής έκφρασης. Κι όταν ξέρεις πως η στάχτη δεν είναι η μετά φραση της φωτιάς, τότε δειλιάζεις, αμφιβάλλεις συνέχεια, αγωνιάς. Μετά από 20 χρόνια δουλειάς, μπορώ να πω πως είναι αυτοκτονική πράξη η απόφαση να μεταφράσεις ποίηση.
Αφοσιώθηκα πολύ καιρό στον Πέννα. Άρχισα αμέσως μετά τη δημοσίευση της Ντίκινσον, το 2005, με διάλειμμα ενός εξαμήνου, που εργάστηκα στα «Απαγορευμένα ποιήματα» από τα Les fleurs du mal του Μπωντλαίρ.
O Benedetto Croce, μεταφράζοντας Hegel, φιλοσοφία δηλαδή, έλεγε πως σκοπός του είναι να δημιουργήσει ένα «εκμαγείο», ώστε ο αναγνώστης να κινηθεί προς το πρωτότυπο. Έχω στο προσκεφάλι μου τον Λόρκα του Γκάτσου, τον Σαιν Τζων Περς και τον Χαίλντερλιν του Παπατσώνη, την Ξανατονισμένη Μουσική του Παλαμά, τον Μιλόζ του Παπανικολάου, τα Ξένια και την Κατάη από τον Λορεντζάτο, την Έρημη Χώρα από το χέρι του Σεφέρη, τα Μαλαισιακά Τραγούδια του Γκολ από τον Γονατά, τις μεταφράσεις του Χριστιανόπουλου, τον Ρεμπώ του Ασλάνογλου, τον Γκίνσμπεργκ από τον Μπερλή. Τις μεταφράσεις του Καρυωτάκη και του Τέλλου Άγρα. Σε καμία από αυτές δεν μου γεννιέται η επιθυμία να αναζητήσω το ισπανικό, το γερμανικό ή το αγγλικό πρωτότυπο, να ανατρέξω εκεί. Μου αρκεί αυτό που κρατάω στα χέρια μου. Αυτές οι μεταφράσεις που ανέφερα, οι λίγες αυτές μεταφράσεις ποίησης, νομίζω πως ανήκουν πια οργανικά στη λογοτεχνία μας. Ήθελα να είμαι πολύ πιστός στο γράμμα και το πνεύμα του Πέννα, να μην τον προδώσω στο ελάχιστο, να μετατρέψω σε λέξεις τη συγκίνηση που με κυριεύει κάθε φορά που τον διαβάζω. Μοναδικό μέλημά μου ήταν να λάμψει ο ποιητής.
Σε κάθε μου μετάφραση, στον Ζεάμι, στην Ντίκινσον, στον Μπωντλαίρ, και τώρα στον Πέννα, παρά τους τόσους και τόσους περιορισμούς, μοχθώ να δημιουργήσω κάθε φορά ένα ποίημα στα ελληνικά.
Υπάρχει κάποια ειδική δυσκολία στη μετάφραση του Πέννα;
Όταν κάθε του ποίημα είναι δύο, τρεις ή πέντε στίχοι, αντιλαμβάνεται κανείς το ειδικό βάρος της κάθε λέξης. Της στίξης. Της στιχουργικής. Προσπάθησα πολύ.
Είναι μοντέρνα η ποίησή του;
Νομίζω πως ναι. Πολύ. Γυρίζοντας την πλάτη του στον κυρίαρχο τότε «ερμητισμό», βρήκε μέσα του μια νέα γλώσσα, ένα καινούργιο ιδίωμα. Οι Ιταλοί γραμματολόγοι δεν μπορούν να τον κατατάξουν σε κανένα λογοτεχνικό κίνημα ή ρεύμα. Ποιητής ευθύβολος, λιγόλογος, ουράνιος και σάρκινος, ρεαλιστικός και υπαινικτικός. Όσο πρέπει σκληρός, όσο πρέπει τρυφερός. Καμιά υπερχείλιση συναισθημάτων, ένα κράτημα στη χαρά. Απουσία ηθικολογίας και διδακτισμού. Ειλικρίνεια στα συναισθήματα, διαύγεια στην έκφραση.
Το σκηνικό ποιο είναι;
Η Ιταλία της εποχής του, φιλμαρισμένη ασπρόμαυρα. Η Ιταλία του Ντε Σίκα, της Ανοχύρωτης Πόλης, του πρώτου Βισκόντι, του Αccattone, του La Strada. Από τη Βενετία μέχρι τις παραλίες της Όστιας και της Αδριατικής. Οι λαϊκές γειτονιές του κέντρου της Ρώμης, οι πίσω δρόμοι και οι κρυμμένες πλατείες της, ένα τοπίο όλο σκονισμένους δρόμους με χνάρια από ρόδες ποδηλάτων.
Πουθενά αυτοκίνητα. Τραμ και σταθμοί, σκοτεινά σινεμά και εργαστήρια, λούνα παρκ, αποβάθρες του Τίβερη, ουρητήρια. Η πράσινη και υγρή εξοχή. Εκεί κινεί τον θίασό του: εργάτες μηχανουργείων, γιοι θυρωρών, στρατιώτες σε άδεια. Πρόσωπα χωρίς αμαρτία και ενοχές. Αφού η ζωή του σώματος είναι πάντα αθώα.
Υπάρχει μια ιεροτελεστία, μια συνταγή όταν πρέπει να μπεις στο κλίμα του ποιητή και να τον μάθεις;
Κάθε φορά βυθίζομαι απόλυτα στο έργο του. Δεν γίνεται αλλιώς. Συγκεντρώνω και μελετώ ό,τι μπορώ και δεν μπορώ να βρω. Ειδικά λεξικά, πρακτικά συνεδρίων, μελέτες. Μου είναι πολύ δύσκολο ν’ ασχοληθώ με κάτι άλλο, να τον αφήσω από τα χέρια μου. Τα χρόνια που ήμουν σκυμμένος στον Πέννα ταξίδεψα γι’ αυτόν τρεις φορές στη Ρώμη για συγκεκριμένους λόγους, για διευκρινίσεις.
Αν έγραφε αυτά τα ποιήματα για κορίτσια, θα είχαν το ίδιο ενδιαφέρον;
Αναμφίβολα.
Θα ήταν το ίδιο τολμηρά όμως;
Ασφαλώς, απαιτούσε μεγάλη τόλμη να γράψει το 1928 και να δημοσιεύσει το 1939 την πρώτη του συλλογή, να τυπώσει τα συγκεκριμένα ποιήματα. Και να συνεχίσει έτσι ως το τέλος. Όμως σήμερα η ποίηση του Πέννα δεν μας γοητεύει επειδή το ερωτικό της αντικείμενο είναι τα αγόρια, αλλά για τις καθαρά ποιητικές της αξίες.
σχόλια