ΜΙΑ ΣΕΙΡΑ ΑΠΟ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ παρεξηγήσεις και βιαστικές αναγνώσεις τον έχει κατατάξει στο χειρότερο είδος ανθρώπων και πολιτικών στοχαστών: όταν ακούς Μακιαβέλι, το μυαλό σου κατευθείαν τρέχει στον Ηγεμόνα του και αν τον έχεις διαβάσει το βασικό σου συμπέρασμα είναι ότι πρόκειται για το πιο ανήθικο πόνημα, ένα σωστό εγχειρίδιο τυράννων, γραμμένο από έναν δόλιο τύπο που κλωθογύριζε στην αυλή των Μεδίκων ζητιανεύοντας την εύνοια τους. Και, ναι, ο Ηγεμόνας είναι ένα ανήθικο πολιτικό ον, δόλιο, μοχθηρό και με πρακτικό πνεύμα που θα μετέλθει όλων των μέσων, προκειμένου να επιβάλλει την κυριαρχία του. Αλλά…
Πριν πατήσει κανείς στην παγίδα των γραφομένων του Νικολό Μακιαβέλι, πριν αποφασίσει να γδάρει τον συγγραφέα για την ακόρεστη δίψα για εξουσία του πλάσματος που περιγράφει, καλό θα ήταν να λάβει υπ’ όψιν του και το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που έδρασε ο πρώτος, ίσως, τεχνολόγος της πολιτικής. Παιδί κατά τα λοιπά φτωχής οικογένειας, που κάποτε έφτασε μέχρι το αξίωμα του δεύτερου καγκελάριου και μπορούσε πολλά να πει, έχοντας ζήσει από πρώτο χέρι τι σημαίνει διοίκηση στις ελεύθερες ιταλικές πόλεις της Αναγέννησης, τι έβλεπε; Προδοσίες και ίντριγκες, μάχες που έφταναν ως τον φόνο για την απόκτηση της εξουσίας, θηριωδίες και ωμότητες για την αναρρίχηση στην κορυφή της πολιτικής κλίμακας.
Αν θεωρήσει κανείς, ότι ο Ηγεμόνας είναι ένα κείμενο εκτάκτου ανάγκης – εμπνευσμένο στην Ιταλία των αναταραχών, που έχει ήδη υποστεί τις γαλλικές εισβολές του 1498 και βλέπει τις αστικές ελευθερίες και την πολιτιστική ταυτότητα της να κινδυνεύει σοβαρά – τότε ίσως δει τον Μακιαβέλι και με περισσότερη συμπάθεια.
Και μέσα σ’ όλα αυτά να αλλάζει και ο φακός, με τον οποίο οι άνθρωποι αντίκριζαν τη ζωή και τον εαυτό τους: από τον θεοκρατικό μεσαίωνα και την πίστη ότι ο Θεός θα τους κάψει για κάθε τους παρέκκλιση, στην ανθρωποκεντρική Αναγέννηση, να πείθονται σταδιακά ότι ο άνθρωπος μπορεί, αν το θελήσει να δαμάσει τα πάντα, να επικρατήσει παντού, στις τέχνες, τα γράμματα, την εξουσία, ακόμη και στην ίδια τη φύση, με την κατάλληλη εκπαίδευση, φυσικά.
Στην καρδιά αυτών των κοσμογονικών αλλαγών, ο Μακιαβέλι κάνει το λάθος να θεωρητικοποιήσει τη δράση ενός τέτοιου ανθρώπου. Αντί να παραμείνει προσκολλημένος στα μεσαιωνικά πρότυπα εξουσίας και πολιτικής θεωρίας που τιμούν και με το παραπάνω τον διαχωρισμό φυσικού και θείου νόμου, επιλέγει να περιγράψει μία ατρόμητη φυσική κατασκευή, έναν άνθρωπο που θα χρησιμοποιήσει όλες τις φυσικές δυνάμεις που κατέχει για να ελέγξει το περιβάλλον του. Μοιάζει να καταλαβαίνει και να μεταφράζει τις ηθικές (και ανήθικες) στοχεύσεις της νέας εποχής και να τις καταγράφει χωρίς ένα βασικό συστατικό, την ντροπή.
Aν, μάλιστα, θεωρήσει κανείς ότι ο Ηγεμόνας είναι ένα κείμενο εκτάκτου ανάγκης – εμπνευσμένο στην Ιταλία των αναταραχών, που έχει ήδη υποστεί τις γαλλικές εισβολές του 1498 και βλέπει τις αστικές ελευθερίες και την πολιτιστική ταυτότητα της να κινδυνεύει σοβαρά – τότε ίσως δει τον Μακιαβέλι και με περισσότερη συμπάθεια. Όχι (μόνο) ως την ύπουλη προσωπικότητα που προσπαθεί να πουλήσει πολιτικά εργαλεία στην οικογένεια των Μεδίκων, αλλά ως κάποιον που εξηγεί πως δουλεύει το νυστέρι, για να αποφευχθούν τα χειρότερα σε ένα αμφίβολο χειρουργείο.
Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 η επιστήμη της ιστορίας προσπαθεί να αποκαταστήσει το όνομα του, ως κάποιου που υπήρξε το πρότυπο του αναγεννησιακού ανθρώπου, κάποιου, δηλαδή, που επιχείρησε με σχετική επιτυχία να υπηρετήσει τις ιδιότητες του πολιτικού, του φιλοσόφου, του διπλωμάτη, του ποιητή, του ιστορικού, (και κυρίως του πατριώτη), αλλά που μοιραία στιγματίστηκε από το πλαίσιο της εποχής, στην οποία κλήθηκε να δράσει. Και επίσης, μοιραία, χαρακτηρίζεται -από την Αντιμεταρρύθμιση- ως μία σατανική φιγούρα που δικαιώνει τη βία και το ψέμα, ως απόλυτες αξίες της πολιτικής ζωής.
Πεθαίνει το 1527, απογοητευμένος, βάσει των ιστορικών πηγών, από τις εξελίξεις στην πατρίδα του και από την προσωπική του πορεία…
ΠΗΓΕΣ
Skinner Q., The Foundations of Modern Political Thought, vol.1, Cambridge University Press, Cambridge, 1978
Machiavelli, Έργα, Κάλβος, Αθήνα, 1984
Νικκολό Μακιαβέλλι, Ο Ηγεμόνας, Εκδόσεις Πατάκη, 2003
