Στην επίσημη σελίδα του Πολωνού σκηνοθέτη που έφυγε σαν σήμερα το 2016 στα 90 του χρόνια υπάρχει μια φράση που συνοδεύεται από την υπογραφή του και μάλλον τον αντιπροσώπευε. «Ο Κύριος έδωσε στον σκηνοθέτη δύο μάτια – ένα για να βλέπει μέσα από την κάμερα και ένα για να είναι σε εγρήγορση για οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του». Και ο Βάιντα έβλεπε πάντα τι συνέβαινε γύρω του. Έβλεπε Γερμανούς και Σοβιετικούς να τον κυνηγούν ως μέλος της πολωνικής αντίστασης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετουσιώνοντας τις εμπειρίες του στην τριλογία του πολέμου τη δεκαετία του ’50, η οποία τον ανέδειξε σε σημαντικό σκηνοθέτη της χώρας του. Έβλεπε το μάτι του λογοκριτή και γέμιζε τα έργα του με περίπλοκες συμβολικές εικόνες, έβλεπε την άνοδο του Βαλέσα και τις γενικότερες εξελίξεις στο Ανατολικό Μπλοκ μετά το ’80, έβλεπε την μπερδεμένη χώρα του μετά το ’90. Δεν θα μπορούσε να έχει τόσο πλούσια καριέρα στο σινεμά, αν δεν έβλεπε.
Τα έργα του αντιπροσωπεύουν πρωτίστως τον λαό της χώρας που έμελλε να βρίσκεται ανάμεσα στις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις –τη Γερμανία, ενωμένη ή ανατολική, και τη Ρωσία, κομμουνιστική ή μη– και να αντιμετωπίζεται πάντα ως ο φτωχός συγγενής.
Ο Βάιντα, σε αντίθεση με άλλους σπουδαίους συμπατριώτες του σκηνοθέτες, έφυγε ελάχιστα από την Πολωνία. Τα έργα του αντιπροσωπεύουν πρωτίστως τον λαό της χώρας που έμελλε να βρίσκεται ανάμεσα στις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις –τη Γερμανία, ενωμένη ή ανατολική, και τη Ρωσία, κομμουνιστική ή μη– και να αντιμετωπίζεται πάντα ως ο φτωχός συγγενής. Η πρώτη του μεγάλη στιγμή, η τριλογία του πολέμου (η «Γενιά», οι «Ήρωες της Βαρσοβίας» και το «Στάχτες και Διαμάντια» – υπάρχει εξαιρετικό box της Criterion για όποιον ενδιαφέρεται), βάζει στο προσκήνιο τους ανθρώπους της χώρας του, τον ηρωισμό τους κατά τη διάρκεια του πολέμου και τη σύγχυσή του ως προς το τι ακολουθεί μετά από αυτόν. Στο «Στάχτες και Διαμάντια», μάλιστα, οι εικόνες του αρχίζουν να γίνονται περισσότερο συμβολικές, ενώ καινοτομεί με το βάθος πεδίου, αντιπαραβάλλοντας εικόνες που συμβαίνουν μπροστά και πίσω από τη δράση – αυτό που έκανε και ο Στιβ ΜακΚουίν στο «12 Χρόνια Σκλάβος» και πήρε αμέτρητα βραβεία. Καταφέρνοντας να αφήσει στην άκρη τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό που «προωθούνταν» από τις Αρχές, έφτιαξε μια ελεγεία για τη χαμένη γενιά του πολέμου που θεωρείται από πολλούς σήμερα η σημαντικότερη πολωνική ταινία που έγινε ποτέ.
Αν μπορούμε να φτιάξουμε μια δεύτερη τριλογία από το έργο του Βάιντα, αναμφίβολα αυτή είναι της Αλληλεγγύης, από το ομώνυμο κίνημα του Λεχ Βαλέσα. Ο Βάιντα αποδομεί τον προλεταριακό ήρωα που κυριάρχησε την προηγούμενη εικοσαετία στη χώρα, δείχνοντας έτσι τη συμπαράστασή του στην επερχόμενη κοινωνική αλλαγή στη χώρα, πρώτα με τον «Άνθρωπο από Μάρμαρο» και πολύ πιο ανοιχτά το 1981 με τον «Άνθρωπο από Σίδερο», που πήρε τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες και ήταν η αιτία να αφήσει για λίγα χρόνια τη χώρα. Συνέχισε στο ίδιο μοτίβο από τη Γαλλία με το «Danton», που τοποθετείται στο 1794 και θέτει το ερώτημα πώς μια επανάσταση μπορεί να μετατραπεί σε τρομοκρατικό καθεστώς, πετώντας σαφείς υπαινιγμούς για την κατάσταση που επικρατούσε στην πατρίδα του, ενώ δεν μετάνιωσε ποτέ για την υποστήριξή του στον Βαλέσα μετά την αλλαγή του καθεστώτος. Έκλεισε μετά από χρόνια την τριλογία, με μια βιογραφία του επιδραστικού αυτού για τη χώρα πολιτικού, του Βαλέσα, με τίτλο «Η δύναμη της ελπίδας» το 2013.
Βέβαια, οι δύο αυτές τριλογίες είναι απλώς οι κορωνίδες ενός πλούσιου και ποικιλόμορφου έργου όχι μόνο στο σινεμά, αφού σκηνοθετούσε αδιάλειπτα και στο θέατρο. Η ποικιλία εντοπίζεται στις επιρροές που δεχόταν από άλλα είδη ή εθνικές κινηματογραφίες. Οσμίζεται πως κάτι συμβαίνει στη Γαλλία και κάνει τη δική του ταινία αλά nouvelle vague, το «Innocent Sorcerers» του 1960, με τον Σκολιμόφσκι στο σενάριο και τον Πολάνσκι στο καστ. Έπαιξε επίσης με την αυτοαναφορικότητα στο «Όλα για πούλημα» του 1968, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ηθοποιού και συνεργάτη του Ζβίγκνιεφ Κιμπούλσκι, όπου μιλά για έναν σκηνοθέτη που προβληματίζεται από την εξαφάνιση του ηθοποιού του λίγο πριν από το γύρισμα. Αποτύπωσε τη σκληρή εικόνα της εκβιομηχάνισης του Λοτζ στη «Γη της Επαγγελίας» του 1975, ενώ στη μετά το ’89 εποχή δεν κεφαλαιοποίησε το όνομα και τη θέση του για να παίρνει μόνο τιμητικά βραβεία – ένα από αυτά ήταν και το Όσκαρ για το σύνολο της καριέρας του το 2000. Υπήρξε παραγωγικότατος, κάνοντας ταινίες για το σινεμά και την τηλεόραση, και μπαίνοντας πια στην τελευταία δεκαετία της ζωής του έκλεισε όλους τους ανοιχτούς λογαριασμούς. Έκανε το «Katyn» το 2007, μιλώντας για την ομώνυμη σφαγή στην οποία έχασε τη ζωή του ο πατέρας του, έκανε τη βιογραφία του Βαλέσα και έκλεισε φέτος μια τεράστια καριέρα με το «After Image» που θα στείλει η Πολωνία ως υποψηφιότητα για τα ξενόγλωσσα Όσκαρ και ερευνά τη ζωή του καλλιτέχνη Στάνισλαβ Στρεμίνσκι ως ένα πεδίο μάχης μεταξύ της τέχνης και ολοκληρωτικών καθεστώτων, αναγνωρίζοντας πως αν και ο ίδιος επιβίωσε, δεν μπορούσαν να είναι όλοι το ίδιο δυνατοί.
σχόλια