Καθώς οι συσκευές εικονικής πραγματικότητας ετοιμάζονται να κατακλύσουν την αγορά, παύοντας να αποτελούν στοιχείο του μακρινού δυστοπικού μέλλοντος, ο κόσμος στον οποίο μας προτρέπουν να καταδυθούμε μοιάζει αληθινός, ακούγεται πραγματικός, αλλά δεν θα τον αγγίξουμε ποτέ, γράφει η Ophelia Deroy στο aeon.co.
Αν προσπαθήσουμε να πιάσουμε το σπαθί που βλέπουμε στο Skyrim VR, το χέρι μας θα απομείνει μετέωρο κι εμείς με την αμήχανη αίσθηση της ανυπαρξίας. Τα αντικείμενα που δεν μπορούμε να αγγίξουμε δεν μας πείθουν ότι υπάρχουν και η ενσωμάτωση της αφής στις νέες τεχνολογίες είναι σαφώς η επόμενη μεγάλη πρόκληση.
Γιατί όμως η αφή είναι τόσο απαραίτητη ώστε να αντιληφθούμε τον κόσμο; Τι μας προσφέρει που δεν μπορεί να μας δώσει η όραση;
Οποιαδήποτε απώλεια αίσθησης είναι κάτι που διαταράσσει την ύπαρξή μας, ωστόσο η απουσία απτικών εμπειριών φαίνεται να έχει πιο βλαπτικές συνέπειες απ' ό,τι η απουσία άλλων αισθητηριακών εμπειριών, όπως για παράδειγμα οι οσφρητικές. Παρότι συχνά, για να πείσουμε τον άλλον, χρησιμοποιούμε την έκφραση «το είδα με τα ίδια μου τα μάτια», η αφή είναι εκείνη που επιβεβαιώνει την επιστημική μας αντίληψη επί της πραγματικότητας.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε μία πολύ σημαντική πτυχή της αφής: σε ψυχολογικό επίπεδο το άγγιγμα λειτουργεί πολύ πιο καθησυχαστικά και επιβεβαιωτικά από την όραση. Μπορεί να μη μας προσφέρει μια καλύτερη θεώρηση των πραγμάτων αλλά σίγουρα μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα σε σχέση με εκείνο που βιώνουμε.
Αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κανείς αν αναλογιστεί καθημερινές καταστάσεις όπου η αφή είναι η αίσθηση που κάνει τη ζυγαριά να κλίνει από την εικασία στην πεποίθηση, και οι πωλητές το γνωρίζουν καλά. Αν για παράδειγμα μία πελάτισσα διστάζει να αγοράσει ένα ρούχο προσπαθούν να της πείσουν να το φορέσει ή έστω να το αγγίξει, κίνηση που αυξάνει κατακόρυφα τις πιθανότητες πώλησης.
Όλοι έχουμε την ανάγκη να πιάσουμε το πορτοφόλι ή το κινητό για να βεβαιωθούμε πως βρίσκονται εκεί, ακόμα κι αν μόλις τα τοποθετήσαμε μέσα στην τσάντα μας. Παρά τις αναρίθμητες πινακίδες σε μουσεία και πινακοθήκες που ζητούν από τους επισκέπτες να μην αγγίζουν τα εκθέματα, οι φύλακες αναγκάζονται πολλές φορές καθημερινά να κάνουν παρατηρήσεις σε εκείνους που δεν αντιστέκονται στην επιθυμία να πιάσουν εύθραυστα αγάλματα, αρχαία τεχνουργήματα και πίνακες αξίας. Γιατί όμως δεν αρκούμαστε στην πληροφορία που μας μεταδίδεται με την όραση;
Η επιστήμη της φιλοσοφίας έχει διατυπώσει εδώ και χρόνια τη θέση πως η αφή είναι πιο υποκειμενική από τις άλλες αισθήσεις. Για παράδειγμα, όταν ο Σάμιουελ Τζόνσον θέλησε να αποδείξει τον παραλογισμό της ιδέας του Επισκόπου Μπέρκλι ότι η ύλη δεν υπάρχει στ' αλήθεια, κλώτσησε με δύναμη μια μεγάλη πέτρα και είπε θριαμβευτικά «έτσι τον αντικρούω». Το να δείξει το αντικείμενο δεν αρκούσε, ο Τζόνσον θεώρησε πως το να αγγίξει την πέτρα θα συνιστούσε αδιαμφισβήτητο επιχείρημα. Η αντίσταση των στερεών, όταν τα αγγίζουμε, θεωρητικά μας προσφέρει την εμπειρία πως τα αντικείμενα υπάρχουν, ανεξάρτητα από την ύπαρξη και τη θέλησή μας.
Είναι όμως η αφή η «αίσθηση της πραγματικότητας»; Σίγουρα όχι. Εν γένει δεν προσφέρει καλύτερη ή πιο άμεση πρόσβαση στην πραγματικότητα από τις άλλες αισθήσεις. Το αν παρέχει καλύτερες ή πιο ακριβείς πληροφορίες από την όραση σχετικά με το μέγεθος, το σχήμα ή τη σύσταση ενός αντικειμένου εξαρτάται από τις συνθήκες της οπτικής και απτικής εμπειρίας. Μία πιθανότητα είναι πως η πίστη μας σε ό,τι αγγίζουμε προκύπτει από την εντύπωση πως μας παρέχει άμεση επαφή με την πραγματικότητα.
Η αισθητηριακή επεξεργασία της απτικής εμπειρίας γίνεται πιο άμεσα και βασίζεται σε ασυνείδητες συναγωγές πιο είναι πιο περίπλοκες από των άλλων αισθήσεων, γεγονός που συχνά προκαλεί την πεποίθηση πως οι άλλες αισθητηριακές εμπειρίες μπορούν να μας οδηγήσουν σε απατηλά συμπεράσματα.
Όμως στην πραγματικότητα κάποιες φορές υπερέχει η όραση και άλλες η αφή, και η τελευταία υπόκειται επίσης σε ψευδαισθήσεις όσο και η πρώτη. Απλά δεν ακούμε συχνά να αναφέρεται κάποιος σε ψευδαισθήσεις απτικής φύσεως.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το πόσο εκπλήσσονται οι άνθρωποι ότι μαθαίνουν πως το κουμπί στο κινητό τους δεν υποχωρεί στ' αλήθεια όταν το πατάνε. Η εντύπωση αυτή δημιουργείται από μία δόνηση που ξεγελά τον εγκέφαλό μας ώστε να εξαγάγει το συμπέρασμα πως κάτι πιέστηκε και συνεπώς κινήθηκε. Αν κλείσετε το τηλέφωνο και επαναλάβετε τη δράση θα αντιληφθείτε πως η επιφάνεια δεν υποχωρεί καθόλου.
Αν όντως η αφή δεν υπερέχει έναντι της όρασης και μας υποβάλλει εξίσου σε ψευδείς εμπειρίες και πληροφορίες, γιατί την εμπιστευόμαστε τόσο πολύ; Γιατί έχουμε εδραιωμένη μέσα μας την αίσθηση ότι παρέχει μια πιο άμεση και αντικειμενική αναπαράσταση του κόσμου;
Δεν πρέπει να ξεχνάμε μία πολύ σημαντική πτυχή της αφής: σε ψυχολογικό επίπεδο το άγγιγμα λειτουργεί πολύ πιο καθησυχαστικά και επιβεβαιωτικά από την όραση. Μπορεί να μη μας προσφέρει μια καλύτερη θεώρηση των πραγμάτων αλλά σίγουρα μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα σε σχέση με εκείνο που βιώνουμε. Ακόμα κι αν μπορούμε να δούμε ή να ακούσουμε τα κλειδιά μέσα στην τσάντα μας, αναζητούμε την ασφάλεια που μας παρέχει το να τα ψαχουλέψουμε μέσα στον ορυμαγδό των άλλων αντικειμένων.
Παρότι αρχικά η διαδικασία αυτή θυμίζει ανυπόστατη τελετουργία βασκανίας, οι λόγοι που το κάνουμε σχεδόν όλοι είναι βαθύτεροι. Η ασφάλεια που μας προσφέρει το άγγιγμα αποδίδει μια ιδιαίτερη θέση στην επιστημική σφαίρα. Ο Καρτέσιος είχε προσεγγίσει το ζήτημα αυτό όταν σημείωνε πως τα πειστήρια που παίρνουμε από την αφή είναι δυσκολότερο να απορριφθούν: «Από όλες τις αισθήσεις μας, η αφή είναι εκείνη που θεωρείται λιγότερο απατηλή και πιο ασφαλής». Αν αναλογιστεί κανείς και την ιστορία του άπιστου Θωμά που πείστηκε ότι όντως ο άνδρας μπροστά του ήταν ο Ιησούς μόνο όταν έθεσε το δάχτυλο επί τον τύπο των ήλων, αποδεικνύεται η υπεροχή της αφής διαχρονικά.
Γιατί όμως η αφή λειτουργεί καθησυχαστικά; Η ετυμηγορία αυτή αντίκειται σε όσα μας λέει η γνωσιακή επιστήμη. Το αίσθημα βεβαιότητας θα έπρεπε να επικυρώνεται κατά περίπτωση από την αίσθηση που υπερισχύει σύμφωνα με την λογική μας.
Η ιστορία αυτή όμως μας μαθαίνει και κάτι άλλο σημαντικό. Το να πιάσουμε κάτι ώστε να βεβαιωθούμε είναι η ενστικτώδης αντίδρασή μας όταν οι άλλες αισθήσεις μας προκαλούν ένα υψηλό επίπεδο αβεβαιότητας. Αυτό γίνεται ακόμα πιο αντιληπτό στις περιπτώσεις των ανθρώπων που πάσχουν από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Η διαρκής ανάγκη να αγγίξουν τα αντικείμενα που τους προκαλούν αβεβαιότητα, ακόμα κι όταν τα κοιτάζουν, είναι ενδεικτική: επιστρέφουν για να σφίξουν τη βρύση παρότι βλέπουν ότι δεν στάζει και δεν ακούνε τις στάλες στον νεροχύτη.
Οι ερευνητές έχουν επίσης αποδείξει πως οι άνθρωποι βιώνουν αισθήματα άγχους όταν χρησιμοποιούν γραφικά περιβάλλοντα διεπαφής που εμφανίζουν αντικείμενα τα οποία δεν μπορούν να αγγίξουν. Η αφή καθησυχάζει, το να γνωρίζει κάποιος πως δεν μπορεί να αγγίξει τα αντικείμενα που βλέπει προκαλεί άγχος.
Γιατί όμως η αφή λειτουργεί καθησυχαστικά; Η ετυμηγορία αυτή αντίκειται σε όσα μας λέει η γνωσιακή επιστήμη. Το αίσθημα βεβαιότητας θα έπρεπε να επικυρώνεται κατά περίπτωση από την αίσθηση που υπερισχύει σύμφωνα με τη λογική μας. Αυτό όμως δεν εξηγεί την στάση του Θωμά, τους ιδεοψυχαναγκαστικούς κι εμάς με τις τσάντες του Σπορτ Μπίλι. Οι λόγοι για τους οποίους μας καθησυχάζει το να αγγίξουμε τα αντικείμενα που μας στρεσάρουν πρέπει να αναζητηθούν στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε υποκειμενικά τον κόσμο.
Μία εξήγηση είναι ότι πιθανά έτσι νιώθουμε πιο ενεργοί στην εξακρίβωση του τι συμβαίνει στ' αλήθεια και όχι παθητικοί θεατές. Η υποκειμενική εντύπωση που λαμβάνουμε όταν κινούμε τα δάχτυλα μας πάνω στις επιφάνειες μας κάνει να πιστεύουμε πως συλλέξαμε ενεργά αποδείξεις, πως διενεργήσαμε έναν δειγματοληπτικό έλεγχο αντί να δεχθούμε ως αληθή την προβολή μίας εικόνας. Θεωρούμε πως κάτι που πιάσαμε εμείς οι ίδιοι είναι πιο έγκυρο. Εξίσου πιθανό είναι η ανάγκη αυτή να εκφράζει και μια πρωταρχική και συναισθηματική ανάγκη μας που ανάγεται στην περίοδο της ζωής μας όπου ως νεογέννητα γνωρίζαμε το περιβάλλον μέσα από τα χέρια και το στόμα μας.
Θα έλεγε κανείς πως περισσότερο προσπαθούμε από κάπου να πιαστούμε στον κόσμο παρά να τον γνωρίσουμε. Στην πραγματικότητα μάλλον δεν αναζητούμε καλύτερες και ακριβέστερες πληροφορίες όταν αγγίζουμε τα ορατά αντικείμενα γύρω μας αλλά προδίδουμε τη βασική μας ανάγκη να καθησυχαστούμε. Κάπως σαν τον τραγουδιστή που θέλει αποδείξεις και ονόματα και γι' αυτό θα ψάξει το κορμάκι της πόντο-πόντο.
σχόλια