Ως ερευνητής έχει απασχολήσει τα πιο σημαντικά επιστημονικά κέντρα. Έχει συμπεριληφθεί στους τριάντα ανθρώπους οι οποίοι αναμένεται παγκοσμίως να μεταμορφώσουν το μέλλον των υπηρεσιών υγείας, ενώ πριν από λίγα χρόνια ανακάλυψε το φάρμακο κατά του ιού Έμπολα, σώζοντας τη ζωή εκατοντάδων ανθρώπων.
Ο Χρήστος Κυρατσούς είναι αντιπρόεδρος Ερευνών επί των Μολυσματικών Ασθενειών και των Τεχνολογιών Ιικών Φορέων στην εταιρεία βιοτεχνολογίας Regeneron και με την έρευνά του βρίσκεται δικαίως ανάμεσα στα κορυφαία πρόσωπα της επιστημονικής κοινότητας τα οποία πρωτοστατούν στη μάχη κατά του κορωνοϊού. Ως υπεύθυνος δύο ερευνητικών ομάδων, η πρώτη εκ των οποίων έχει ως σκοπό την ανακάλυψη και ανάπτυξη μονοκλωνικών αντισωμάτων για μολυσματικές νόσους και η δεύτερη την ανάπτυξη νέων ιικών φορέων για γενετικές θεραπείες, συμβάλλει στην αντιμετώπιση του κορωνοϊού.
Πριν από λίγες μέρες βραβεύτηκε από το Ίδρυμα Μποδοσάκη για το έργο του στον κλάδο των βιοϊατρικών επιστημών. Με αυτή την αφορμή τον συναντώ ένα ηλιόλουστο πρωινό στα γραφεία του Ιδρύματος Μποδοσάκη στην οδό Μουρούζη. «Είναι μεγάλη μου χαρά και τιμή να αναγνωρίζεται η δουλειά μου και της ομάδας μου από το Ίδρυμα Μποδοσάκη. Εξίσου τιμητικό να βρίσκομαι ανάμεσα σε εξαιρετικούς επιστήμονες που βραβεύτηκαν φέτος, αλλά και στο παρελθόν», μου λέει.
Πρόκειται για έναν συναρπαστικό και ευγενή συνομιλητή, ένα κοφτερό μυαλό που μιλάει με πάθος για τα επιστημονικά του επιτεύγματα κι έχει διανύσει μια αξιοζήλευτη διαδρομή, ξεκινώντας από την Κοζάνη και φτάνοντας στο σημείο να αλλάζει το μέλλον σημαντικών κλάδων της υγείας.
Αυτές τις μέρες δημοσιεύτηκε μια νέα πειραματική θεραπεία με μονοκλωνικό αντίσωμα, η οποία έδειξε ότι μπορεί να εξαφανίσει τον καρκίνο από ασθενείς. Επίσης, έχουμε ήδη πάνω από 30 αντισώματα τα οποία βρίσκονται σε φάση κλινικών δοκιμών για εύρος ασθενειών. Είναι προφανώς μια υποσχόμενη κατηγορία φαρμάκων.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για τα μονοκλωνικά αντισώματα, την πανδημία, τον καρκίνο, τους νέους, τα πανεπιστήμια, την καριέρα του αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Τι εποχή είναι αυτή που ζούμε;
Η κρίση της πανδημίας αποτέλεσε μια μοναδική ευκαιρία να ξανασκεφτούμε και να αναστοχαστούμε για πολλές πτυχές της καθημερινότητας μας. Νομίζω ότι έχουμε αναθεωρήσει για τα καθημερινά του βίου μας, για το τι είναι και τι δεν είναι σημαντικό. Επανεξετάσαμε. Καταρρίψαμε βεβαιότητες. Αλλάξαμε. Ελπίζω, ωστόσο, ότι ο αναστοχασμός αυτός θα παραμείνει ως ένα θετικό αποτύπωμα της πανδημίας και δεν θα λησμονηθεί στο άμεσο μέλλον.
— Ποιες ήταν οι πρώτες σκέψεις που κάνατε τον Δεκέμβριο του 2019, όταν μπήκε στη ζωή μας ο κορωνοϊός;
Ως ερευνητική ομάδα ήμασταν εξοικειωμένοι με τους κορωνοϊούς. Ουσιαστικά, η πρώτη φορά που ήρθαμε αντιμέτωποι με τέτοιες μορφές μολυσματικών ασθενειών ήταν με τον MERS-CoV, ο οποίος απομονώθηκε από ασθενείς με σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο στην Αραβική Χερσόνησο, τον Σεπτέμβριο του 2012. Παρέμεινε στη συνέχεια ως μια τοπική μόλυνση.
Όταν ακούσαμε και διαβάσαμε τις αναφορές για πιθανό κορωνοϊό στην Κίνα, σκεφτήκαμε όλα όσα είχαμε κάνει με τον MERS. Τις πρώτες δύο εβδομάδες, όταν εξαπλώνονταν και εκτός Κίνας τα κρούσματα, ξεκινήσαμε να κάνουμε τη σύγκριση με τον κορωνοϊό που προκάλεσε την επιδημία SARS το 2003. Οπότε, συνειδητοποιήσαμε πολύ σύντομα τι μπορούμε να κάνουμε για να είμαστε προετοιμασμένοι.
Ωστόσο, ένα από τα πολύ σημαντικά μαθήματα αυτής της ιστορίας ήταν το ότι πολύ γρήγορα είχαμε τη δημιουργία εμβολίων, των διαγνωστικών τεστ και των εργαλείων που χρειαστήκαμε. Η διάδοση φυσικά του ιού ήταν ταχύτατη. Κανείς δεν περίμενε ότι θα φτάσουμε σε επίπεδα πανδημίας. Περάσαμε δύσκολα, αλλά ας σκεφτούμε ότι είμαστε και τυχεροί. Σήμερα, διαθέτουμε την τεχνολογία για να αντιμετωπίσουμε γρήγορα τέτοιου είδους πανδημίες. Αναλογιστείτε ότι αν όλα αυτά που ζήσαμε είχαν συμβεί δέκα χρόνια πριν, όλα θα ήταν διαφορετικά.
— Μας έμαθε κάτι η πανδημία;
Αν γυρίσουμε τον χρόνο πίσω, θα θυμηθούμε ότι οι πόλεις ερήμωσαν, τα γραφεία άδειασαν και η τηλεργασία έγινε μέρος της ζωής μας. Αυτό που θα μας μείνει είναι η επιστροφή σε πρώτιστες αξίες. Και παρά τις παραφωνίες και τις παρενέργειες που προκλήθηκαν, ο κόσμος στη μεγάλη του πλειονότητα εμπιστεύτηκε την επιστήμη.
— Είχαμε όμως ένα αντιεμβολιαστικό κίνημα το οποίο πήρε μεγάλες διαστάσεις.
Αυτό ήταν λυπηρό. Προφανώς, αυτό οφείλεται σε άγνοια, στην έλλειψη παιδείας αλλά και στην αποτυχία των επιστημόνων, επειδή δεν εξήγησαν σωστά και ευδιάκριτα, με αποτέλεσμα η παραπληροφόρηση να ενισχυθεί. Το μήνυμα έπρεπε να φτάσει σε όλους.
Οι εμβολιασμοί αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα στο πεδίο της δημόσιας υγείας. Επομένως, ο τρόπος μετάδοσης του μηνύματος πρέπει να είναι συγκεκριμένος για τον αποδέκτη. Είναι καθήκον μας να πληροφορήσουμε τους πολίτες προκειμένου να μην υπάρχει διάδοση συνωμοσιολογιών. Μαζί με την πανδημία κορωνοϊού ζήσαμε και μια πανδημία fake news. Είναι δυνατόν να χορηγήσεις στους ανθρώπους εμβόλια ή φάρμακα τα οποία δεν είναι ασφαλή;
— Τα επόμενα χρόνια, με την τεχνολογία mRNA, είναι πιθανό να δούμε και άλλα εμβόλια για άλλες ασθένειες, όπως για τον καρκίνο;
Ήδη πραγματοποιούνται κλινικές δοκιμές για τα πρώτα mRNA εμβόλια τα οποία θα αφορούν μορφές του καρκίνου. Αναμφίβολα, η επιτυχία των εμβολίων για τον κορωνοϊό, τα οποία παρασκευάστηκαν για πρώτη φορά με την τεχνολογία mRNA, έχει ανοίξει ένα νέο πεδίο και νομίζω ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα το μέλλον της παρασκευής εμβολίων με τη νέα τεχνολογία προδιαγράφεται ευοίωνο.
Ωστόσο, υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά. Ο κορωνοϊός έπρεπε να αντιμετωπιστεί ταχύτατα. Επομένως, όλες οι εταιρείες λειτούργησαν αστραπιαία προκειμένου να επιτύχουμε γρήγορα αποτελέσματα. Έδωσαν το 100% για να δώσουν λύσεις στην πανδημία. Το ίδιο συνέβη και με τις χρηματοδοτήσεις. Αντιθέτως, η πραγματικότητα είναι ότι ενώ οι υπάρχουσες ανοσοθεραπείες επιμηκύνουν τη ζωή ορισμένων ατόμων με καρκίνο, δεν είναι αποτελεσματικές σε όλους.
Όπως αντιλαμβάνεστε, είναι πολύ διαφορετικό όταν ένας ιός έχει βάλει όλον τον πλανήτη «στην κατάψυξη» και καλείσαι άμεσα να τον βγάλεις από κει. Ελπίζω, όμως, ότι θα καταφέρουν να ξεπεραστούν οι δυσκολίες ως προς τη δημιουργία κι άλλων βιώσιμων και αποτελεσματικών εμβολίων mRNA για τον καρκίνο.
— Ποια είναι η γνώμη σας για τις πατέντες των εμβολίων και για την άρση τους;
Η συζήτηση για τις πατέντες είναι άκρως αποπροσανατολιστική. Καταρχάς, να πούμε ότι ο ιός δεν γνωρίζει σύνορα, αφού επηρέασε όλον τον πλανήτη. Ταυτόχρονα, η παραγωγή εμβολίων είναι μια περίπλοκη διαδικασία. Επομένως, το βασικότερο για όλους είναι να εξασφαλίσουμε την ικανότητα παραγωγής με ποιοτικές και αυστηρές προδιαγραφές, παρά να δίνουμε βάρος στα πνευματικά δικαιώματα.
Επί παραδείγματι, για να κατασκευαστεί ένα εργοστάσιο που παράγει εμβόλια ή φάρμακα χρειάζεται μια πενταετία. Αυτό και μόνο είναι άκρως ενδεικτικό. Σημασία έχει για μένα το ότι κινδυνεύει η ζωή πολλών ανθρώπων που δεν έχουν ακόμα πρόσβαση στα εμβόλια επειδή δεν γεννήθηκαν στο σωστό μέρος. Τα εμβόλια είναι ένα παγκόσμιο κοινό αγαθό και πρέπει να δοθεί βαρύτητα στην ανισότητα, η οποία καθιστά σαφές ότι χρειαζόμαστε επειγόντως παραγωγή περισσότερων εμβολίων, προκειμένου να μην έχουμε νέες μεταλλάξεις του κορωνοϊού.
Οποιοδήποτε φάρμακο ή εμβόλιο είναι άχρηστο, αν δεν μπορούν να το λάβουν όλοι οι άνθρωποι. Αντί να μιλάμε για τις πατέντες, ας μιλήσουμε για την ταχύτερη παραγωγή εμβολίων για όλους. Μάλιστα, οι πατέντες των εμβολίων είναι ήδη δημόσια έγγραφα, αφού για να λάβεις την έγκριση απαιτείται η δημοσίευση. Είναι προστατευμένες από το Σύνταγμα των ΗΠΑ κι είσαι υποχρεωμένος να δημοσιεύσεις τη γνώση. Μόνο έτσι αποκτάς πνευματικά δικαιώματα.
— Οδεύουμε προς ετήσιο εμβολιασμό;
Πιθανόν. Αλλά κανείς δεν μπορεί να προχωρήσει σε ασφαλείς προβλέψεις. Πιστεύω ότι οδηγούμαστε σε μια ενδημική μορφή γρίπης. Αν δεν μας εκπλήξουν οι νέες μεταλλάξεις. Γι’ αυτό τονίζω ότι θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για όλα. Με ανησυχεί ότι ως άνθρωποι ξεχνάμε εύκολα. Με την επάνοδο στην κανονικότητα σβήνουμε από τη μνήμη μας όλα όσα περάσαμε και εφησυχάζουμε. Όμως, χρειάζεται διαρκώς να είμαστε σε ετοιμότητα.
— Ως επιστήμονας σκοπός σας είναι η ανακάλυψη και ανάπτυξη μονοκλωνικών αντισωμάτων για μολυσματικές νόσους και η ανάπτυξη νέων ιικών φορέων για γενετικές θεραπείες. Πείτε μας λίγα λόγια γι’ αυτό.
Η ανάπτυξη μονοκλωνικών αντισωμάτων έναντι του SARS-CoV-2 αποτελεί μια θεραπευτική επιλογή για ομάδες ασθενών. Αρχικά, προσπαθούμε να μάθουμε πώς δουλεύει το σώμα μας αλλά και πώς λειτουργεί το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν περνάμε όλοι μια πιθανή νόσο με τον ίδιο τρόπο. Άλλος αρρωσταίνει βαριά, άλλος ελαφρά και άλλος παραμένει ασυμπτωματικός.
Πίσω από τη διαφορετική αντίδραση των ανθρώπων σε ιούς και μικρόβια βρίσκεται το ανοσοποιητικό τους σύστημα. Την ίδια στιγμή, ως οργανισμοί κατασκευάζουμε χιλιάδες αντισώματα για να αντιμετωπίσουμε την εισβολή του ιού στο σώμα μας. Μερικά είναι πάρα πολύ καλά και κάποια μέτριας αποτελεσματικότητας.
Εμείς, ως ερευνητική ομάδα, από τα χιλιάδες αντισώματα επιλέγουμε τα καλύτερα. Τα απομονώνουμε και τα δίνουμε σε εκείνους που έχουν ήδη νοσήσει και δεν προλαβαίνουν να φτιάξουν αντισώματα ή σε ομάδες υψηλού κινδύνου. Οπότε, με τα μονοκλωνικά αντισώματα αποτρέπουμε την εμφάνιση συμπτωματικής νόσου Covid-19 και παράλληλα μειώνουμε το ιικό φορτίο, όπως και την πιθανότητα ασυμπτωματικής λοίμωξης.
— Πώς λειτουργεί η θεραπεία αντισωμάτων;
Τα μονοκλωνικά αντισώματα είναι εργαστηριακές πρωτεΐνες που μιμούνται τη δράση του ανοσοποιητικού συστήματος όταν καταπολεμά επιβλαβή παθογόνα όπως οι ιοί. Ειδικότερα, κάθε μονοκλωνικό αντίσωμα προσκολλάται στην ακίδα πρωτεΐνη του SARS-CoV-2 σε διαφορετική θέση, με αποτέλεσμα η σύνδεση αυτή να μην επιτρέπει στον ιό να εισέλθει στα ανθρώπινα κύτταρα.
Έτσι, έχουμε τη δυνατότητα να περιορίσουμε την εξέλιξη της νόσου COVID-19, όπως και τις επιπλοκές της. Για παράδειγμα, τα εμβόλια που έχουμε δημιουργήσει θα μπορούσαμε να πούμε ότι μας παρέχουν μια ενεργητική ανοσία. Όταν κάνουμε το εμβόλιο παράγουμε αντισώματα στον οργανισμό μας για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα αντισώματα που δίνουμε εμείς ουσιαστικά ονομάζονται παθητική ανοσία. Κάποιος ξεκινά να έχει ανοσία την ημέρα που λαμβάνει τα αντισώματα και δεν χρειάζεται να περιμένει τη δράση του εμβολίου.
— Είχε δημιουργηθεί μεγάλος θόρυβος όταν το κοκτέιλ αντισωμάτων της Regeneron είχε χορηγηθεί στον πρώην Πρόεδρο Τραμπ. Πώς το βιώσατε όλο αυτό;
Πράγματι, θυμάμαι ότι τότε όλα συνέβαιναν με τρομακτική ταχύτητα. Τα πάντα βρίσκονταν σε πρωταρχικό στάδιο. Πράγματι, χορηγήσαμε στον πρώην Αμερικανό Πρόεδρο μια δόση από το πειραματικό κοκτέιλ αντισωμάτων που είχαμε αναπτύξει ως εταιρεία Regeneron και, όπως διαπιστώσαμε, τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά, παρόλο που οι κλινικές δοκιμές που είχαν γίνει ήταν σε μικρό αριθμό ασθενών.
Εκείνη την περίοδο πολλά νοσοκομεία μάς ζητούσαν πρόσβαση στο κοκτέιλ αντισωμάτων πριν ακόμη εγκριθεί από τον FDA, τον Οργανισμό Φαρμάκων και Τροφίμων των ΗΠΑ. Μεταξύ όλων όσων έκαναν αίτηση για να το λάβουν ήταν και ο θεράπων ιατρός του Τραμπ. Εκείνη ήταν μια από τις αιτήσεις που εγκρίναμε. Τώρα, όσον αφορά τις πολιτικές λεπτομέρειες δεν θα ήθελα να τις σχολιάσω. Πληρούσε τα κριτήρια και γι’ αυτό του χορηγήθηκε. Δεν θα πω κάτι περισσότερο.
— Υπάρχει η δυνατότητα να έχουν όλοι πρόσβαση σε αυτά;
Αυτό είναι ένα μεγάλο ζήτημα. Ξέρουμε ότι είναι η πιο γρήγορη ανάπτυξη φαρμάκου στην ιστορία. Από την άλλη, γνωρίζουμε ότι η παραγωγή των αντισωμάτων είναι περιορισμένη. Τα μονοκλωνικά αντισώματα δεν είναι χάπια που μπορείς να κατασκευάσεις σε τεράστιες ποσότητες και προφανώς αυτό δημιουργεί ένα ηθικό δίλημμα.
Η ανάγκη είναι πολλαπλάσια και αυτό επιφέρει κοινωνικές ανισότητες. Γι’ αυτό χρειάζεται να συνεργαστούμε όλοι μαζί ώστε σε μια επόμενη πανδημία να μπορέσουμε να καλύψουμε περισσότερα τμήματα του πληθυσμού. Είναι ηθικό καθήκον μας τα ακριβά φάρμακα να είναι προσβάσιμα σε όσο το δυνατόν περισσότερους πολίτες. Είναι ξεκάθαρο ότι η ζήτηση είναι πολύ μεγαλύτερη από την παραγωγή.
— Μπορούν τα μονοκλωνικά αντισώματα να αντιμετωπίσουν άλλες χρόνιες ασθένειες;
Φυσικά. Μάλιστα, αυτές τις μέρες δημοσιεύτηκε μια νέα πειραματική θεραπεία με μονοκλωνικό αντίσωμα, η οποία έδειξε ότι μπορεί να εξαφανίσει τον καρκίνο από ασθενείς. Επίσης, έχουμε ήδη πάνω από 30 αντισώματα τα οποία βρίσκονται σε φάση κλινικών δοκιμών για εύρος ασθενειών. Είναι προφανώς μια υποσχόμενη κατηγορία φαρμάκων.
— Το 2014 συμβάλατε αποφασιστικά στην ταχεία εξέλιξη της επιστημονικής αντιμετώπισης της επιδημίας του Έμπολα. Τι θυμάστε πιο έντονα απ’ αυτήν την εμπειρία;
Πριν από οκτώ χρόνια στη Δυτική Αφρική ξέσπασε η μεγαλύτερη επιδημία Έμπολα στην ιστορία. Τότε χρησιμοποιήσαμε τις τεχνολογίες της εταιρείας μας και φτιάξαμε αντισώματα σε διάστημα εννέα μηνών προκειμένου να αντιμετωπίσουμε τον ιό Έμπολα. Έγιναν κλινικές δοκιμές στην Αφρική και αποδείχτηκαν αποτελεσματικές στον περιορισμό της θνησιμότητας, ακόμα και όταν χορηγήθηκαν σε πολύ προχωρημένα στάδια της ασθένειας.
Έτσι, στις αρχές του 2015, τα αντισώματα χρησιμοποιήθηκαν επιτυχώς, παρά το γεγονός ότι ήδη εκείνο το καλοκαίρι η συγκεκριμένη επιδημία ήταν σε ύφεση. Αλλά όταν τρία χρόνια μετά στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό υπήρξε νέα έξαρση, η ομάδα μας σε συνεργασία με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Φαρμάκων και τους «Γιατρούς Χωρίς Σύνορα» κατάφερε ταχύτατα να χρησιμοποιήσει τα αντισώματα σε ασθενείς.
Αναλογιστείτε ότι τα ποσοστά επιβίωσης μετά τη μόλυνση από τον ιό του Έμπολα ήταν πολύ χαμηλά και αποδείχθηκε ότι με τη χορήγηση του REGN-EB3 (το κοκτέιλ των αντισωμάτων) το ποσοστό επιβίωσης ανέβηκε στο 80%.
— Θα είχε ενδιαφέρον η ζωή μας αν δεν πεθαίναμε;
Ξέρετε, από εμάς και μόνο εξαρτάται να δίνουμε ενδιαφέρον στη ζωή μας. Ας μην είναι, λοιπόν, μόνο ο θάνατος η μοναδική υπενθύμιση για να ζούμε.
— Υπάρχουν συστατικά για μια επιτυχημένη διαδρομή;
Θα σας έλεγα ότι μια επιτυχημένη διαδρομή έρχεται όταν κάνεις πάντα αυτό που σου αρέσει. Να μην ακολουθείς δηλαδή τις νόρμες που σου επιβάλλει η κοινωνία ή η οικογένειά σου. Φυσικά, σημαντικό ρόλο παίζει η τύχη και το ρίσκο. Άλλωστε, η τύχη ευνοεί τους τολμηρούς.
Άρα, είναι σημαντικό να ξέρεις ποιο μονοπάτι θα επιλέξεις όταν εμφανιστούν μπροστά σου οι ευκαιρίες. Δυστυχώς, πολλοί άνθρωποι είναι άτυχοι επειδή δεν αξιοποιούν τις ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται στη ζωή. Αν δεν ρισκάρεις, δεν θα μάθεις ποτέ αν άξιζε το ταξίδι.
— Τι συμβουλή θα δίνατε σήμερα σε έναν νέο;
Να μη φοβούνται τις αποτυχίες και τα λάθη. Να μαθαίνουν από τις ήττες τους και να μην εγκαταλείπουν από τα πρώτα χιλιόμετρα της διαδρομής τις προσπάθειές τους. Άλλωστε, κανείς δεν γεννήθηκε επιτυχημένος.
— Ποια είναι η γνώμη σας για το εγχώριο εκπαιδευτικό σύστημα;
Όσον αφορά τις γνώσεις, τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα. Εκεί που υστερούν είναι στον τομέα της έρευνας. Επίσης, κυριαρχούν και άλλα προβλήματα όπως οι βανδαλισμοί, οι καταλήψεις, οι ξυλοδαρμοί. Η διαφωνία είναι μέρος της δημοκρατίας.
Είναι θεμελιώδες το δικαίωμα της ελευθερίας στην επιστήμη, την έρευνα και τη διδασκαλία. Δυστυχώς, όπως συνέβη πρόσφατα και στο ΑΠΘ και μάλιστα στο κτίριο απ’ όπου αποφοίτησα, απομονωμένες μειοψηφίες επιχειρούν να μετουσιώσουν τα πανεπιστήμια σε ορμητήρια ανομίας. Αλλά το άσυλο έχει νόημα μόνο ως μέσο διαφύλαξης της διακίνησης των ιδεών.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Να γεμίζεις τη ζωή σου μόνο μ’ εκείνα που αγαπάς.
