Πεδίον του Άρεως: Αυτή είναι η ιστορία του

Αν δώσεις ραντεβού με κάποιον στο Πεδίον του Άρεως, θα σε κοιτάξει λίγο παράξενα ή θα προτείνει κάποιο άλλο μέρος. Πράγματι, η φήμη του δεν είναι καλή, όπως, ας πούμε, του Εθνικού Κήπου. Γιατί όμως έχει δυσφημιστεί τόσο το μεγαλύτερο άλσος του κέντρου της Αθήνας, ενώ υπάρχει καταφανώς ανάγκη για δημόσιο χώρο και πράσινο; Πώς φτάσαμε στο σημείο ένας τόπος μνήμης, διασκέδασης και ψυχαγωγίας να είναι τόπος παραβατικότητας και σημείο προς αποφυγήν; Πάντως, η αλήθεια να λέγεται… Σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, σήμερα το Πεδίον του Άρεως θα λέγαμε ότι είναι στοιχειωδώς καθαρό, με εκατοντάδες μη σπασμένα παγκάκια, βρύσες που λειτουργούν, πάρκο για σκύλους, φωτισμό κ.λπ, σε μια προσπάθεια αποκατάστασης της ρετσινιάς που το συνοδεύει εδώ και σχεδόν 30 χρόνια. Αρκούν όμως αυτά από μόνα τους για να αποκαταστήσουν τη φήμη του; Μάλλον όχι.

Δεν πάει πολύς καιρός από τότε που έγινε viral η πινακίδα με την αγγλική μετάφραση «Mars Field», προκαλώντας αντιδράσεις και τα –πάντα σε εγρήγορση– σατιρικά αντανακλαστικά μας. Η πινακίδα τελικά αντικαταστάθηκε, αλλά ήταν αφορμή να θυμηθούμε την ύπαρξή του. Για την ιστορία, το άλσος οφείλει το όνομά του στο ρωμαϊκό «Campus Martius» (υπάρχει και στο Παρίσι το γνωστό Champ de Mars, ένας από τους μεγαλύτερους κήπους της γαλλικής πρωτεύουσας) αφού η πρώτη χρήση έγινε επί βασιλείας του Όθωνα, φιλοξενώντας τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις του ιππικού, το 1861. Τραγική ειρωνεία; Από εφημερίδες της εποχής μαθαίνουμε ότι περίπου έναν χρόνο αργότερα, τον Οκτώβριο του 1862, έγινε πανηγυρική εκδήλωση εκεί για τον εορτασμό της περιβόητης έξωσης του Όθωνα.

Οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις κατά καιρούς είχαν εμπλοκή και σε πολιτικές ειδήσεις. Μία τέτοια, με τη μορφή κατάρας (!) ήταν και το «ανάθεμα» στον Βενιζέλο. Τον Νοέμβριο του 1916, ύστερα από πορεία αντιβενιζελικών, με επικεφαλής την Ιερά Σύνοδο, οι διαδηλωτές κατευθύνθηκαν προς το Πεδίον του Άρεως για να αναθεματίσουν τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Εκεί, ο κάθε διαδηλωτής έριχνε από μία πέτρα σε μία στοίβα και επαναλάμβανε την κατάρα του αρχιεπισκόπου Αθηνών Θεόκλητου: «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδαν, ανάθεμα έστω». 

Το μεσημέρι που βρεθήκαμε εκεί, κανείς δεν σκεφτόταν στη βόλτα του τις ευχές και τις κατάρες που έχουν ακουστεί σε αυτό το μέρος. Ούτε οι χειροποίητες κολόνες φωτισμού από το διάσημο πειραιώτικο μηχανουργείο του Βασιλειάδη έδειχναν να θυμούνται κάτι τέτοιο. Η εικόνα μιας άστεγης παραμιλούσας γυναίκας που επαναλάμβανε ονόματα (ποιος ξέρει ποιων…) και έπινε νερό από τη δημόσια βρύση ήταν πιο σαρωτική από τη γοητεία της ιστορίας. 

Τα πράγματα μέσα στο δημόσιο άλσος είναι ευρύχωρα και πολυμορφικά. Αλλού πυκνή βλάστηση, αλλού χαμηλή, πότε πανύψηλα δέντρα, πότε θάμνοι, τη μία κούνιες, την άλλη μαρμάρινες προτομές. Ένα μέρος γεμάτο αντιθέσεις, που συνθέτουν έναν ιδιότυπο χώρο αστικής αποσυμπίεσης.

Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν τόπος περιπάτου και σημείο εορταστικών εκδηλώσεων. Στην κεντρική είσοδο υπήρχε πολυγωνική εξέδρα όπου έπαιζαν μουσικοί και γι’ αυτό λέγεται ότι η περιοχή στα βόρεια ονομάστηκε «Πολύγωνο». Ήταν σημείο συνάντησης όχι μόνο των κατοίκων, αλλά και των αριστοκρατικών οικογενειών, που περιφέρονταν στην περιοχή με τα άλογά τους. Από εκεί μάλιστα, το 1859, ξεκίνησε και η πρώτη φοιτητική αναταραχή που έχει καταγραφεί στην Αθήνα, γνωστή ως «Σκιαδικά», με δεκάδες τραυματίες και τα επεισόδια να επεκτείνονται μέχρι την περιοχή του Πανεπιστημίου (ωραία ιστορία, θα την πούμε κάποια άλλη φορά…).

Το 1884, στον χώρο του σημερινού πάρκου ιδρύθηκε ο στρατώνας με το Σχολείο Ιππευτικής, με σκοπό την κατάρτιση ικανών εκπαιδευτών ιππασίας και εκγυμναστών αλόγων. Το 1888 κατασκευάστηκε το κλειστό Ιπποδρόμιο Συνταγματάρχου Μελεάγρου, το οποίο κατεδαφίστηκε την ίδια εποχή με τον στρατώνα, αφού καταστράφηκε ολοσχερώς σε μία από τις πιο μελανές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας μας, τα Δεκεμβριανά. Στη θέση τους σήμερα βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου και παγκάκια για ξεκούραση.

Το πρώτο Βασιλικό Διάταγμα που θα ορίσει το Πεδίον του Άρεως ως κοινόχρηστο χώρο αναψυχής υπογράφεται το 1887 από τον Βασιλιά Γεώργιο Α’. Λίγα χρόνια αργότερα, ένα μεγάλο μέρος της αρχικής έκτασης του Πεδίου του Άρεως θα δεσμευτεί για την ανέγερση της Σχολής Ευελπίδων, με τη δωρεά του Γ. Αβέρωφ σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ.

Ο ερχομός των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922, δεν άφησε ανεπηρέαστο το Πεδίον του Άρεως. Όπως είναι γνωστό, σε δεκάδες σημεία με ελεύθερο δημόσιο χώρο στήθηκαν πρόχειροι καταυλισμοί. Είναι γνώριμες οι εικόνες από τους καταυλισμούς στον αρχαιολογικό χώρο του Θησείου, στα θεωρεία του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, στο προαύλιο του νοσοκομείου «Σωτηρία» κ.λπ. Στο Πεδίον του Άρεως φιλοξενήθηκαν χιλιάδες πρόσφυγες σε σκηνές, πρόχειρα παραπήγματα ή και χωρίς ένα κομμάτι μουσαμά πάνω από το κεφάλι τους. Λίγο αργότερα, ανάμεσα στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (τότε Χαρτογραφική Υπηρεσία) και στη Σχολή Ευελπίδων (σημερινά δικαστήρια) κατασκευάστηκε πρόχειρος προσφυγικός οικισμός.

Την τελική προστασία του από την ανοικοδόμηση την οφείλουμε στην Ανώτατη Πολεοδομική Επιτροπή που συγκρότησε το 1934 ο τότε υπουργός Συγκοινωνιών Πέτρος Ράλλης, προκειμένου «να προστατευτεί η δημόσια αισθητική των Αθηνών», αλλά και στις αντιδράσεις των Αθηναίων. Τότε κατεδαφίζονται διάφορα κτίρια που είχαν κατασκευαστεί εντός του χώρου. Ένα από αυτά ήταν το Νοσοκομείο των Κτηνών, δηλαδή η Κτηνιατρική Υπηρεσία Στρατού, που βρισκόταν δεξιά από το σημερινό άγαλμα της Αθηνάς. Το νοσοκομείο και η ιππευτική σχολή μεταφέρθηκαν στο σημερινό Άλσος Γουδή. 

Τότε αποφασίζονται: η δημιουργία άλσους, χώρου περίπατου και αναψυχής, με κυκλοφορία μόνο των πεζών, ανοιχτού και τις νυχτερινές ώρες, η ανέγερση κέντρου αναψυχής και η διατήρηση των υπαρχόντων ναών χωρίς ιδιαίτερο αύλειο χώρο, η κατεδάφιση όλων των κτισμάτων (προσφυγικών κατοικιών και στρατιωτικών κτιρίων) –εκτός της Σχολής των Ευελπίδων– και η μεταφορά του Γυμναστηρίου στη συμβολή των οδών Κοδριγκτώνος και Μαυρομματαίων, και τέλος η συνένωση του Λόφου Φινόπουλου με το άλσος.

Τότε έγιναν τα μεγαλύτερα έργα υποδομής, πολλά εκ των οποίων έχουν αντέξει μέχρι σήμερα, όπως οι κολόνες φωτισμού, το αρδευτικό σύστημα, το σιντριβάνι, η νέα χάραξη μονοπατιών κ.ά. Η πρώτη ουσιαστική ανάπλαση σταμάτησε με την κήρυξη του πολέμου.

Την περίοδο της Κατοχής, το Πεδίον του Άρεως εγκαταλείφθηκε και πέρασε μία από τις σκοτεινές περιόδους του, χωρίς καμία φροντίδα. Στο τέλος της Κατοχής, ένα μεγάλο μέρος των στρατιωτικών εγκαταστάσεων που βρίσκονταν στους χώρους του καταστράφηκε τις μέρες των Δεκεμβριανών. Δεν μπορεί να χαίρεται κανείς για εκείνες τις στιγμές, αλλά αυτή η καταστροφή δημιούργησε περισσότερο χώρο για το άλσος. Σε μεγάλο βαθμό η σημερινή του μορφή και χρήση οφείλεται σε αυτές τις καταστροφές, αφού ήταν η αιτία της απομάκρυνσης αρκετών στρατιωτικών εγκαταστάσεων από το σημείο. 

Ο ελεύθερος χώρος πολιορκήθηκε στενά σε διάφορες χρονικές περιόδους. Το διεκδικούσαν με σκοπό την οικοδόμηση το Δικαστικό Μέγαρο Αθηνών, η θερινή σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, η Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (ΧΑΝ) και το υπουργείο Γεωργίας, μεταξύ άλλων. Η κατάσταση έμοιαζε συχνά οριακή για την ύπαρξή του. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, η περιβόητη αγγλική εταιρεία ηλεκτροφωτισμού POWER πετούσε στο πάρκο μπάζα και χώματα από την κατασκευή του υπόγειου τμήματος του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου Αθηνών-Πειραιώς. Ευτυχώς τότε συγκροτήθηκε η Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών, και αποφάσισε να δοθεί προτεραιότητα στη διαμόρφωση ενός μεγάλου δημόσιου κήπου. 

Ήδη όμως από το 1924, περίπου 6 στρέμματα είχαν παραχωρηθεί από την Κτηματική Εταιρία Δημοσίου στον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο και αρκετά νωρίτερα, άλλα 10 στρέμματα για τη σημερινή Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού στη βόρεια πλευρά, που σήμερα βρίσκεται εκτός των ορίων του πάρκου. Ευτυχώς όμως, έστω κι έτσι, υπάρχει αρκετός χώρος για παρέες που παίζουν μουσική, για υπαίθρια γενέθλια, καφέ, τρέξιμο, γιόγκα, ποδηλασία… Δηλαδή όλα αυτά και άλλα τόσα που μπορεί κανείς να δει να συμβαίνουν εκεί καθημερινά.

Μετά τα Δεκεμβριανά και το τέλος του Εμφυλίου, η Αθήνα αλλάζει πρόσωπο και η ανοικοδόμηση είναι μανιώδης. Οι απειλές για τον ελεύθερο χώρο στο Πεδίον του Άρεως επανέρχονται. Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 αποφασίζεται μέρος του πάρκου, στη δυτική του πλευρά, να γίνει κοσμικό κέντρο. Ήταν το δημοφιλές κέντρο της εποχής «Green Park». Η αντίδραση κατοίκων και φορέων είναι μεγάλη. Στις 6 Ιουλίου 1955, ο τότε υπουργός Δημοσίων Έργων Κωνσταντίνος Καραμανλής υπογράφει διάταγμα αναίρεσης του έργου, το οποίο όμως με τη σειρά του θα ακυρωθεί λόγω των πιέσεων από τα επιχειρηματικά συμφέροντα.

Η αίσθηση μέσα στο άλσος είναι εκείνη που έχεις όταν μπαίνεις σε ένα ανακαινισμένο, παλιό νεοκλασικό σπίτι, που παρά τα χρόνια του είναι ευρύχωρο, ψηλοτάβανο και γοητευτικό. Αξίζει να σταθούμε και στην έντονη σύνδεσή του με το θέατρο. Δεν ήταν μόνο οι θρυλικές παραστάσεις του Οικονομίδη στο θέατρο «Άλσος», ούτε μόνο το «Green Park». Στην πλευρά που εφάπτεται με τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας υπήρχε μία πισίνα σε αχρησία από τα μέσα της δεκαετίας του ’50. Εκεί μέσα δημιουργήθηκε η θερινή σκηνή του Ελληνικού Λαϊκού Θεάτρου του Μάνου Κατράκη. Σε αυτήν την πισίνα-θέατρο ο Κατράκης ανέβαζε τις θερινές του παραστάσεις μέχρι που του αφαιρέθηκε η άδεια από τη Χούντα. Με το τέλος της δικτατορίας, ο χώρος δημοπρατήθηκε ξανά και το θέατρο πέρασε στα χέρια της Αλίκης Βουγιουκλάκη. Το 1984, η παλιά πισίνα (πλέον κανονικό θέατρο) έκλεισε οριστικά. Μέχρι το τέλος της ζωής της, η Αλίκη Βουγιουκλάκη έκανε μάταιες προσπάθειες να διαχειριστεί εκ νέου τον χώρο. Από την τελευταία ανάπλαση του 2019 και ύστερα, είναι ένας υπαίθριος χώρος με γκαζόν. Το μόνο που θυμίζει μερικές ένδοξες στιγμές του παρελθόντος είναι η αδιάφορη πινακίδα «Θέατρο Αλίκη». Το καλοκαίρι που μας πέρασε λειτούργησε και ως χώρος θερινού κινηματογράφου.

Στη δυτική πλευρά, στην οδό Μαυρομματαίων, δίπλα στις εγκαταστάσεις του Πανελληνίου, υπήρχε ακόμη ένα υπαίθριο θέατρο από τα τέλη της δεκαετίας του ’50. Ήταν το Θέατρο Χατζίσκου, με το οποίο είχε συνεργαστεί και η Ραλλού Μάνου.

Ήδη από τις αρχές του ’80, είχε ξεκινήσει νομική εκστρατεία των κατοίκων, με αίτημα να σταματήσουν τη λειτουργία τους όλα τα θέατρα εντός του άλσους και οι χώροι τους να γίνουν κοινόχρηστοι. Ύστερα από πολύχρονες δικαστικές αντιδικίες, το 1985, το ΣτΕ αποφασίζει να κλείσουν τα θέατρα «Αλίκη» και «Χατζίσκου». Το «Green Park» περιορίζεται και το «Άλσος» συνέχισε μέχρι τις αρχές του 1990 ως υπαίθριο καλοκαιρινό θέατρο. Από τις αρχές του 1990 λειτούργησε ξανά το 2018.

Το Πεδίον του Άρεως έχει υπάρξει διαχρονικά φιλόξενος τόπος για κατατρεγμένους και ρακένδυτους συμπολίτες (για να χρησιμοποιήσω μια λέξη της μόδας), για συλλογικότητες που συγκεντρώνονται κυρίως στην πλατεία Πρωτομαγιάς, η οποία ουσιαστικά είναι η στέγη του υπόγειου χώρου στάθμευσης, αλλά και για δικηγόρους που πίνουν τον καφέ τους πριν ή μετά από τις υποχρεώσεις τους στα παρακείμενα δικαστήρια. 

Σχετικά πρόσφατα, ο χώρος του έχει υπάρξει καταφύγιο προσφύγων από το Αφγανιστάν και τη Συρία, που βρήκαν εκεί για κάποιο διάστημα την αλληλεγγύη ανθρώπων και οργανώσεων, με συσσίτια και άλλη ανθρωπιστική βοήθεια, ενώ τώρα που πλησιάζουν οι γιορτές συνήθως συναντάς πωλητές φυσικών χριστουγεννιάτικων δέντρων. 

Μέσα στα χρόνια έχει φιλοξενήσει μεγάλο αριθμό εκδηλώσεων. Από φεστιβάλ βιβλίου μέχρι συναυλίες (μπορείτε να δείτε συναυλία του 1988 με Τρύπες και Γιάννη Αγγελάκα με κοντό μαλλί ΕΔΩ) και από θεματικά πολιτιστικά φεστιβάλ μέχρι εκδηλώσεις αλληλεγγύης ή πολιτικές ομιλίες. Τα περισσότερα από αυτά σίγουρα είναι εν αγνοία τόσο των Αθηναίων όσο και των τουριστών, που ενίοτε ρίχνουν καμιά ματιά προς το πάρκο ή κάνουν μία σύντομη βόλτα μέχρι να ξεκινήσει το δρομολόγιό τους από το ΚΤΕΛ Αττικής προς Σούνιο ή άλλες περιοχές, με βασικό στόχο το καλοκαιρινό μπάνιο. Η αφετηρία είναι στην πλατεία Αιγύπτου, ακριβώς μπροστά από την κεντρική είσοδο (υπάρχει και μια ωραία προτομή της Μαρίας Κάλλας), στη διασταύρωση λεωφόρου Αλεξάνδρας και Μαυρομματαίων.

Από τη δεκαετία του ’60 μέχρι και το τέλος του ’80, το Πεδίον του Άρεως γνώρισε περίοδο ανάπτυξης και ακμής. Χιλιάδες άνθρωποι κάθε ηλικίας και οικονομικής επιφάνειας έκαναν εκεί τον περίπατό τους. Το θέατρο «Άλσος» τη δεκαετία του ’80 ξεκίνησε και χειμερινά προγράμματα, με την Οπισθοδρομική Κομπανία να του δίνει μια νέα πνοή, αφού ο γύρω χώρος λειτουργούσε ως λέσχη φαγητού για φοιτητές. Ακολούθησαν ξανά στιγμές δόξας για τον χώρο. Παρέλασαν από εκεί εκατοντάδες καλλιτέχνες, με το μαγαζί να παίρνει ξανά τη λαϊκή υφή του. 

Το ιστορικό της πραγματικής εγκατάλειψης και τελικά παρακμής του πάρκου ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’90. Μειώθηκε κατά πολύ το προσωπικό φύλαξης και συντήρησης, ο Πανελλήνιος επεκτάθηκε, καταστρέφοντας τετραγωνικά πρασίνου, τα φώτα δεν λειτουργούσαν σωστά, έγινε πιάτσα χρήσης και πορνείας. Στην προσπάθειά τους οι κάτοικοι να παρέμβουν ξανά για να «σώσουν οτιδήποτε αν σώζεται», που λέει και το τραγούδι, συγκρότησαν την Επιτροπή Αγώνα για την Προστασία του Πεδίου του Άρεως, πραγματοποιώντας μια σειρά δράσεων. Παρά τις προσπάθειες, η παρακμή του πάρκου συνεχίστηκε και τη δεκαετία του 2000, με τα αποτυχημένα σχέδια ανάπλασης να διαδέχονται το ένα το άλλο. Το τέλος της δεκαετίας βρίσκει το πάρκο κλειστό λόγω εργασιών ανάπλασης, αιτία να κρατηθεί το πάρκο μακριά από τη δημόσια χρήση του για τουλάχιστον 4 χρόνια, πριν τελικά πτωχεύσει η ανάδοχος εταιρεία. Τις πρώτες δύο δεκαετίες του 21ου αιώνα το Πεδίον του Άρεως περνάει ιστορικά τη χειρότερή του περίοδο, με την επισκεψιμότητα των πολιτών να είναι ελάχιστη σε σχέση με όλα τα προηγούμενα χρόνια, και από τόπος αναψυχής μετατρέπεται σε τόπο αποφυγής.  

Όταν πέφτει το σκοτάδι, τα πράγματα σκοτεινιάζουν και μεταφορικά. Το πάρκο βίωνε και σε κάποιον βαθμό εξακολουθεί να βιώνει και τη σκοτεινή πλευρά της πόλης. Εκείνη που κάνουμε πως δεν υπάρχει ή ξέρουμε ότι υπάρχει αλλά δεν μας αφορά. Λίγο-πολύ οι περισσότεροι Αθηναίοι γνωρίζουν πως τη νύχτα μετατρέπεται σε σημείο trafficking, ανδρικής και παιδικής πορνείας, χρήσης ναρκωτικών κ.λπ. Σε αυτές τις εικόνες του πάρκου, που η επίσημη ιστορία δεν καταγράφει και σήμερα είναι αισθητά μειωμένες σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, κρύβεται ένα από τα μεγάλα στοιχήματα των υπευθύνων.

Πολλοί από τις γύρω περιοχές το επισκέφθηκαν για πρώτη φορά ή το γνώρισαν καλύτερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, λόγω των περιορισμών μετακίνησης. Η επισκεψιμότητά του μέσα σε λίγους μήνες ανέβηκε κατακόρυφα. Απέκτησε έτσι νέα δυναμική, επανερχόμενο στη συνείδηση του κόσμου ως προορισμός. Ως τόπος αναψυχής και δραστηριοτήτων, τουλάχιστον όσο υπάρχει το φως της μέρας. 

Το Πεδίον του Άρεως μπορεί να είναι ένα σημείο συνάντησης ή ατομικής χαλάρωσης. Η μακρά ιστορία του έχει αποδείξει ότι μπορεί να ψυχαγωγήσει τους Αθηναίους. Όσοι ζούμε σε αυτή την πόλη το έχουμε ανάγκη. Να το προστατέψουμε, να το αναδείξουμε, να το ζωντανέψουμε και να του δώσουμε στην πόλη το μερίδιο που του αναλογεί. Το είδαμε να γεμίζει πριν λίγους μήνες και από εκεί και ύστερα αρκετοί είναι εκείνοι που το επισκέπτονται συχνότερα.

Στην περιήγησή μας ένα μεσημέρι Πέμπτης είδαμε σχετικά λίγο κόσμο, αλλά φεύγοντας και κοιτάζοντας πίσω, αυτό το άλσος μπορούσε να δώσει την υπόσχεση ότι θα έχει ξανά τη θέση που του αξίζει στην καθημερινότητα μιας πόλης που το έχει μεγάλη ανάγκη, όσο κι αν έχει ταλαιπωρηθεί, όσα κι αν έχουν δει τα χαραγμένα με ονόματα παγκάκια του.

Στο προαύλιο του Ιερού Ναού των Ταξιαρχών υπάρχουν τέσσερα μνημεία: 

1. Το μνημείο του Ιερού Λόχου που είναι αφιερωμένο στους άνδρες των ελληνικών ειδικών δυνάμεων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που έχασαν τη ζωή τους στη Μέση Ανατολή (και όχι στους ήρωες του 1821). 

2. Η προτομή του υπολοχαγού του Πυροβολικού Αλέξανδρου Πραΐδη που έπεσε μαχόμενος ως εθελοντής στην Κρητική Επανάσταση στις 12 Οκτωβρίου 1866 και ουσιαστικά είναι το πρώτο μνημείο που τοποθετήθηκε στο Πεδίον του Άρεως. 

3. Το μνημείο προς τιμήν των πεσόντων Φιλελλήνων (κυρίως Ιταλών) στη χαμένη για τους Έλληνες Μάχη του Δομοκού του 1897, με χρονολογία ανέγερσης το 1905. Το δημιούργησε ο γλύπτης Λάζαρος Σώχος, ο οποίος συμμετείχε στη μάχη. Στην κορυφή βρίσκεται μια περικεφαλαία, ενώ στην πρόσοψη είναι εντοιχισμένο ορειχάλκινο ανάγλυφο μετάλλιο με τη μορφή του Περικλή Βαρατάση, ο οποίος υπήρξε επικεφαλής της Λεγεώνας των Φιλελλήνων.

4. Το κενοτάφιο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, φιλοτεχνημένο κατά πάσα πιθανότητα από τον Λεωνίδα Δρόση το 1869, με σκοπό να μεταφερθούν σε αυτό τα οστά του αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας. Η σαρκοφάγος αρχικά βρισκόταν στο Πολυτεχνείο, αλλά λόγω των συχνών βανδαλισμών μεταφέρθηκε το 1964 στο Πεδίον του Άρεως.

Τέλος, υπάρχει ένα πολύ όμορφο σημείο μέσα στο άλσος που ονομάζεται Ροδώνας, με μία σπειροειδή διαδρομή με τριανταφυλλιές και παγκάκια.

Πηγές:

- www.epimenoumepedioareos.gr

- Παυλόπουλος Δημήτρης, «Το Πεδίον του Άρεως», Επτά Ημέρες (Καθημερινή) 23/2/2003. 

- Μπίρης Η. Κώστας, «Αι Αθήναι», Μέλισσα, Αθήνα 2005. 

- «Πεδίον του Άρεως – Τα χαμένα θέατρα»

- Αντωνόπουλος Θοδωρής, «Η απόλυτη παρακμή του Πεδίου του Άρεως»