ΣΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΥ, 22 Μαρτίου 2025, ο ομότιμος καθηγητής κ. Πασχάλης δημοσίευσε «μερικές σκέψεις» του με τίτλο «Ο ανώνυμος συλλέκτης και το αινιγματικό πορτρέτο του Κάλβου» (ένθετο «Βιβλιοδρόμιο», σ. 8-9). Στο πρώτο μέρος διατυπώνει τις απορίες του για το πορτρέτο του Κάλβου που κόμισε ο κ. Ανδρειωμένος με δημοσίευμά του στην Καθημερινή («Η όψη του ποιητή της Αρετής», ένθετο «Τέχνες και Γράμματα», Κυριακή, 16 Μαρτίου 2025, σ. 4).
Την Πέμπτη, 20 Μαρτίου 2025, λίγο μετά τη δωδέκατη μεσημβρινή (13:29), είχε προηγηθεί η ανάρτηση στη διαδικτυακή έκδοση της Lifo άρθρου μου με τίτλο «Καλβικά απεικάσματα. Απορίες διαβάζοντας για τη μορφή του Κάλβου. Υποκαλβικά ΙΙΙ» όπου διατύπωνα τεκμηριωμένα απορίες ως προς το πορτρέτο και την απόδοση της εικονιζόμενης μορφής στον Κάλβο (αναρτήθηκε αναθεωρημένο στον ιστότοπο academia.edu το Σάββατο, 22 Μαρτίου 2025, με μια προσθήκη που λαμβάνει υπόψη της την ανάρτηση στις 21 Μαρτίου 2025 στο ηλεκτρονικό περιοδικό diastixo με τίτλο «Στα χνάρια της μορφής του Ανδρέα Κάλβου» με την οποία o κ. Ανδρειωμένος έφερε στο φως την οπίσθια όψη του πίνακα και, σε μεγέθυνση, την επιγραφή που ταυτίζει τον εικονιζόμενο). Οι απορίες που διατυπώνει ο κ. Πασχάλης, εγκρατής καλβιστής και με σπουδαίο έργο πάνω στον Κάλβο, είναι πρακτικά ταυτόσημες με αυτές που διατυπώνω στο άρθρο μου.
Οι ειδικοί διαφόρων ειδικοτήτων, αν ο ανώνυμος «συλλέκτης των Αθηνών», αποκαλυφθεί και θέσει το έργο σε δημόσια θέα, θα πρέπει να πιάσουν δουλειά εντατικά, ειδικά ως προς την υλικά υπόσταση του πίνακα.
Ως προς την ουσία του ζητήματος το μόνο που έχω να προσθέσω, μετά από προσεκτική παρατήρηση, είναι ότι απαιτείται οπωσδήποτε γραφολογικός έλεγχος της επιγραφής και ειδικότερα του τέταρτου γράμματος του επιθέτου Calvo. Οφείλει να ελεγχθεί πολύ προσεκτικά αν είναι πεζό -v-, όπως το διάβασε ο Ανδρειωμένος, ή πεζό -b-, όπως είναι το πιθανότερο. Το γράμμα όπως φαίνεται στην επιγραφή στη δεξιά απόληξή του κάνει ένα σπάσιμο στη γραμμή. Με βάση τη χειρόγραφή παράδοση, όπως φαίνεται στους κατωτέρω πίνακες θα μπορούσε να είναι και πεζό -b-. Εφόσον αυτή η υπόθεσή μου ευσταθεί, δεν αναιρεί όλες τις υπόλοιπες απορίες που διατύπωσα, ωστόσο αλλάζει το δεδομένο της γραφής του επιθέτου. Όπως ορθά διατυπώνει στο ανωτέρω δημοσίευμά του ο κ. Πασχάλης «Το επίθετο Calvo είναι συνηθισμένο στα ιταλικά [και στα ισπανικά, θα προσθέσω, αλλά προφέρεται kal·bo] αλλά το Calbo δεν είναι». Αν τελικά διαπιστωθεί ότι γράφει Calbo στην οπίσθια όψη του πίνακα σε συνδυασμό με το όνομα And. στην επιγραφή περιορίζει τους υποψήφιους που θα μπορούσαν να απεικονίζονται.
Αυτό βέβαια θα οδηγούσε τη χρονολόγηση του πορτρέτου την εποχή που ο Κάλβος διαβιούσε στην Κέρκυρα (1826-1852) και κατά περιόδους διετέλεσε καθηγητής της Ιονίου Ακαδημίας (διαφορετικά δεν δικαιολογείται η γκρίζα κόμη και τα ακαδημαϊκά βιβλία πίσω του που υποδηλώνουν νομομαθή ή καθηγητή με τη διακρινόμενη επιγραφή «Code» στους τίτλους κάποιων τόμων). Αυτή η χρονολόγηση στην περίοδο της Κέρκυρας θέτει ορισμένα άλλα θέματα ως προς το ποιος θα μπορούσε να ήταν ο ζωγράφος, για τη ζωγραφική ποιότητα του πίνακα, και άλλα. Αυτό δεν αποκλείει ότι η επιγραφή τέθηκε εντέχνως σε μεταγενέστερο χρόνο και για αλλότριο λόγο. Οι ειδικοί διαφόρων ειδικοτήτων, αν ο ανώνυμος «συλλέκτης των Αθηνών», αποκαλυφθεί και θέσει το έργο σε δημόσια θέα, θα πρέπει να πιάσουν δουλειά εντατικά, ειδικά ως προς την υλικά υπόσταση του πίνακα.
Αυτά ως προς το πρώτο μέρος –το σοβαρό– του άρθρου του κ. Πασχάλη. Στο δεύτερο μέρος, με τον ενδιάμεσο τίτλο «Ο επώνυμος συλλέκτης και το ποίημα-αίνιγμα», ο κ. Πασχάλης φαίνεται εζήλωσε τα υποκαλβικά παράσημα του κ. Βαγενά. Χαράμισε, σαββατιάτικα, δεκάδες λέξεις διατυπώνοντας την υπόθεση ότι ο υποφαινόμενος είναι το ίδιο πρόσωπο με τον άφαντο «συλλέκτη των Αθηνών» που κατέχει από το 2008 τον επίμαχο πίνακα. Ο κ. Πασχάλης φαίνεται ότι δεν είχε πληροφορηθεί εγκαίρως το δημοσίευμά μου στη Lifo (20 Μαρτίου 2025), η οποία έχει χιλιάδες αναγνώστες εκ των οποίων ουδείς φαίνεται είχε την αγαθή προαίρεση να τον ενημερώσει για ένα τόσο προσφιλές του θέμα. Αν το είχε διαβάσει θα είχε προφυλαχτεί από τη διατύπωση της ασύστατης υπόθεσής του. Ωστόσο προτίμησε, ή έτυχε, να μην το έχει διαβάσει όταν δημοσίευσε το δικό του άρθρο δυο μέρες μετά.
Σε αυτό το δεύτερο μέρος ο κ. Πασχάλης επιχειρεί μετερχόμενος διάφορες σοφιστείες να με ταυτίσει με τον άφαντο «συλλέκτη των Αθηνών» (ο έτερος του διδύμου είχε επιδοθεί με μεγάλη επιτυχία, και αυτός, στο άθλημα της δυσφήμισης με αρθρογραφία του στο Βήμα, 15/1/2023 και 26/2/2025 και είχε λάβει τις πρέπουσες απαντήσεις στην ίδια εφημερίδα στις 12/2/2025 και 26/2/2025)! Το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρών σοφών.
Γράφει τα εξής φανταστικά ο κ. Πασχάλης: «Το δημοσίευμα της Καθημερινής μου έφερε στον νου μια ανάλογη περίπτωση από το πρόσφατο παρελθόν. Αφορά αυτή τη φορά έναν επώνυμο συλλέκτη, αλλά και πάλι από την Αθήνα, που έχει επίσης δημοσιοποιήσει καλβικά τεκμήρια με ανορθόδοξο τρόπο». «Την Canzone δεν την είδαμε ακόμα τυπωμένη […]». «Ούτε για την έκθεση τεκμηρίων ανακοίνωσε κάτι νεότερο ο επώνυμος συλλέκτης. Διαβάσαμε, όμως, στην Καθημερινή για ένα πορτρέτο που απεικονίζει τον Ανδρέα Κάλβο και προέρχεται από τη συλλογή κάποιου ανώνυμου συλλέκτη των Αθηνών. Σύμπτωση; Αν πρόκειται για διαφορετικά πρόσωπα, η τακτική τους παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ομοιότητες». Εδώ τελειώνουν οι ντετεκτιβικές σκέψεις και το χαρίεν αυτό ιντερλούδιο.
Ας δούμε ωστόσο τι άλλο γράφει ο κ. Πασχάλης σε αυτό το δεύτερο μέρος πέρα από τα αυτοχρήμα αναιρούμενα επιχειρήματά του ως προς την ταύτιση μου με τον κάτοχο του πίνακα. Ο ιδεασμός ότι θα μπορούσα να είμαι ο κάτοχος (από το 2008!) του πορτρέτου που αποδίδεται στον Κάλβο, ωστόσο, δείχνει ότι ο κ. Πασχάλης πιστεύει όντως ότι είμαι ο συλλέκτης που έχει μέσα σε μια δεκαπενταετία εντοπίσει όλα τα σοβαρά desiderata όσον αφορά τον Κάλβο: το παντελώς άγνωστο δεύτερο δημοσιευμένο ποίημά του (πρώτη, δημόσια, έντυπη δημοσίευση: Βίκτωρ Καμχής, «Λυπημένες μέρες πια ποτέ δε θ’ ανατείλουν…» [Anacreontica. Ένα αθησαύριστο ποίημα του Andrea Calbo, Πιστόια, 1813. Πρώτη έντυπη παρουσίαση], Τα Νέα, Δευτέρα, 4 Μαρτίου 2019, αρ. φυλ. 451, σ. 54-55· είχαν προηγηθεί η πρώτη, ιδιωτική, έκδοση: 25/1/2019 και η πρώτη ηλεκτρονική παρουσίαση: academia.edu, 28/2/2019), την Canzone του 1811 και την προσωπογραφία του Κάλβου (του οποίου ουδεμία απεικόνιση ήταν γνωστή ως σήμερα). Τον ευχαριστώ για τον έπαινο, αλλά δεν είμαι ο άφαντος κάτοχος της αρτιφανούς προσωπογραφίας. Τα υπόλοιπα ωστόσο όντως πρώτος τα εντόπισα. Επιπροσθέτως, όπως είναι σαφές σε όσα έχουν κατά καιρούς γράψει, ο κ. Πασχάλης και οι συν αυτώ ουδέποτε αμφισβήτησαν την αξιοπιστία οιασδήποτε δημόσιας δήλωσής μου. Π.χ. την παιγνιώδη ανακοίνωση για την εύρεση της Canzone και της «Anacreontica» ουδέποτε την αμφισβήτησε ως προς την αξιοπιστία της, ενώ εύλογα θα μπορούσε να εικάσει κάποιος ότι θα μπορούσε να είναι ένα αστείο. Κάποιο λόγο θα έχουν ως προς αυτή τη μεγάλη πίστη στα γραφόμενά μου και θα όφειλαν να εξηγηθούν. Δεν θα ήταν πιο απλό, αντί να διαρρηγνύουν τα (υποκαλβικά) ιμάτιά τους, να με ψέξουν ως καθ’ έξιν ψευδολόγο; Θα ήταν αλλά δεν το κάνουν. Γράφει στα Νέα ο κ. Πασχάλης: «Ο εν λόγω επώνυμος συλλέκτης ανακάλυψε την Canzone στο Λιβόρνο [sic!], την έχει στην κατοχή του από το 2018 και μάλιστα σε δύο αντίτυπα, όπως ισχυρίζεται [υπογράμμιση δική μου]». Θα ήθελε ο κ. Πασχάλης να αναιρεθεί ο ισχυρισμός; Διαβλέπω μια αμφιθυμία. Επίσης παρατηρώ, όπως φαίνεται παρακάτω από την ανακοίνωσή μου για τα δύο καλβικά ευρήματά μου του anni mirabilis 2018, της «Anacreontica και της Canzone, ότι ο κ. Πασχάλης δεν είναι προσεκτικός αναγνώστης. Τα ευρήματα «αφίχθησαν δι’ ηλεκτροδρώμονος» στο Λιβόρνο, δεν βρέθηκαν στην πόλη της Τυρρηνικής, όπως εικάζει.
Ιδού η ανακοίνωση στα «Αθησαύριστα ποιητικά κείμενα»
Αθησαύριστα ποιητικά κείμενα
Ανδρέα Κάλβου
ευρεθέντα εν έτει 2018,
το εν υπό ιταλίδος κυνός ονόματι Μπέλλας, το γένος Βαρώνου Cavalchini, φυλής περγαμηνής (Bergamasco), το έτερο υπό του κυρίου και συντρόφου αυτής Βίκτωρος Καμχή, πραματευτού εν Αθήναις,
και άρτι αφιχθέντα δι' ηλεκτροδρόμωνος εν Λιβόρνω περιέχοντος ενδελεχή περιγραφή αυτών, μετάφρασιν εις την κοινήν ελληνίδα διάλεκτον, τα καθέκαστα της εύρεσεώς των, και ποικίλας ιστορικοφιλολογικάς παρατηρήσεις.
Εν παραρτήματι δι' ηλεκτροκολλοτυπίας αναπαράγονται σελίδαι φέρουσαι αυτόγραφας διορθώσεις ομού μετά τριχός ευρεθείσης μεταξύ δύο σελίδων, αμφότεραι πιθανώς ανήκουσαι εις τον ποιητή και δέον συμπεριληφθώσι εις την εργογραφία και τριχογραφία του αντιστοίχως
Λιβόρνο,
Stamparia Due Cani
2018
Σε αυτό το σημείο να ευχαριστήσω τον κ. Πασχάλη για τη δημοσιότητα που έδωσε στη λατρευτή μου σκυλίτσα Μπέλλα (την αναφέρει δις, ομού και την ύπαρξη της φωτογραφίας της στην προμετωπίδα), η οποία αναμφιβόλως είναι η πρώτη επώνυμη εκπρόσωπος του είδους που θα πρέπει να περιληφθεί στα ευρετήρια μιας μελλοντικής εργογραφίας Κάλβου και περιλαμβάνεται ονομαστικά σε φιλολογική στήλη εφημερίδας.
Ας περάσουμε στις αιτιάσεις και τις γκρίνιες του κ. Πασχάλη.
Το πρώτο είναι γιατί καθυστερεί η δημοσίευση της Canzone. Γιατί δεν «προχώρησε σε ατομική δημοσίευση» γράφει ο κ. Πασχάλης (αυτοτελή θα ήθελε να γράψει· τι σημαίνει το ανελλήνιστο «ατομική δημοσίευση»; Θέλει να γράψει «ιδιωτική έκδοση» ή «ιδίοις αναλώμασι» αλλά ξέχασε τις εκφράσεις;). Όπως έχω εξηγήσει στον έτερο Καππαδόκη (Το Βήμα, ό.π.) ο χρόνος ανακοίνωσής της σχετίζεται άμεσα με τον προσωπικό μου ιδιωτικό χρόνο. Αδόκητα συμβάντα, από τα οποία το πιο θλιβερό και αναπάντεχο ήταν ο θάνατος του μεταφραστή στον οποίο ανέθεσα της μετάφραση της Canzone, βράδυναν την έκδοση, χωρίς φυσικά να την αναστείλουν. Η μετάφραση έχει ολοκληρωθεί. Ωστόσο, ούτε η ανακοινωθείσα, για το 2023, ιδιωτική έκδοση πραγματοποιήθηκε ακόμα για τους ίδιους λόγους.
Η αιτίαση γιατί δεν ενέταξα την ωδή «στα Έργα του Κάλβου, που εξέδωσε το Μουσείο Μπενάκη με επιμέλεια του Δ. Αρβανιτάκη» έχει απαντηθεί επίσης (Το Βήμα, ό.π.). Με επίσημη επιστολή της η εξαμελής διεθνής Επιστημονική Επιτροπή έκδοσης των Έργων διέκοψε τη συνεργασία της μαζί μου όσον αφορά την έκδοση των μεταφράσεων θρησκευτικών κειμένων από τον Κάλβο. Ουδέποτε ανακάλεσε εγγράφως την απόφασή της, οπότε τα τηλεφωνικά παρακαλετά του μέλους της κ. Βαγενά δεν θα μπορούσαν να υποκαταστήσουν την απόφαση της ανακλητής απόφασης της Επιτροπής.
Υπενθυμίζοντας ότι μέλος της εν λόγω Επιτροπής ήταν και ο αείμνηστος καλβιστής Μάριο Βίττι, έρχομαι στο θρηνητικό μέρος του άρθρου του κ. Πασχάλη: «[…] με γεμίζει απέραντη θλίψη, γράφει ο κ. Πασχάλης, το γεγονός ότι ο πατριάρχης των καλβικών σπουδών, ο σεβαστός καθηγητής Mario Vitti, απεβίωσε τον Φεβρουάριο του 2023 χωρίς να προλάβει να την πάρει στα χέρια του». Πρώτον, ουδέποτε, μέχρι το Σάββατο, 22 Μαρτίου 2025, μου έγινε οιαδήποτε κρούση από οιονδηποοτε με την οποία να μου κοινοποιήσει την επιθυμία του εκλιπόντος. Τον σεβαστό κ. Βίττι, δεν τον γνώριζα. Ευχαρίστως, από σεβασμό και μόνο, θα τον συναντούσα. Την ίδια διάθεση επέδειξα και το περασμένο Σάββατο, 22 Μαρτίου 2025 και τις ημέρες που ακολούθησαν στην έκκληση από τον ίδιο τον κ. Πασχάλη να δει το κείμενο. Με κάπως αυταρχικό, ομολογουμένως, ύφος –η αλληλογραφία έγινε τη μεσολαβήσει τρίτου– παρήγγειλε να παρουσιαστώ, την Κυριακή, 30 Μαρτίου, νωρίς το πρωί στην οικία του, όπερ ήταν αδύνατο και μη ενδεδειγμένο καθώς το εν εκ των δύο αντιτύπων της Canzone θα έπρεπε να μεταφερθεί, ενώ φυλάσσεται και διατηρείται σε ειδικές συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας. Γι΄αυτό τον λόγο, ων εξαρχής επιφυλακτικός στη μετακίνηση του αντιτύπου, του αντιπρότεινα, ευγενικά,, να έρθει στο σπίτι μου για να την ιδεί με την ησυχία του, να τη διαβάσει και να εξετάσει και την ελληνική μετάφρασή της. Απλά αρνήθηκε την πρόσκληση. Το θεώρησε πιο σημαντικό να αρνηθεί, από το να διαβάσει την Canzone που τόσο φλέγεται δήθεν να αντικρίσει. Προφανώς το γινάτι βγάζει μάτι (όχι το δικό μου, πάντως). Ειδικά για τον κ. Πασχάλη, όπως αποδεικνύεται από την πρόσκλησή μου, πόσω μάλλον για τον κ. Βίττι, κανένα ζήτημα δεν είχα να τους συναντήσω. Αρκεί να μην υπάρχει προσβλητική διάθεση και ανοίκεια επίθεση· παρόλο το άρθρο του κ. Πασχάλη που είχε προηγηθεί εκτίμησα τη διάθεση συνεννόησης εκ μέρους του.
Ο κ. Πασχάλης και ο κ. Βαγενάς έχουν φαίνεται εσφαλμένη αντίληψη για δύο τινά. Πρώτον την έννοια της ιδιοκτησίας. Τα αντίτυπα της Canzone είναι ιδιωτική περιουσία. Το δικαίωμα στην ιδιοκτησία είναι ανθρώπινο δικαίωμα για τα φυσικά πρόσωπα, όπως αναγνωρίζεται, π.χ., στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Το να ομιλούν να σχολιάζουν ή να εμφανίζουν ζητήματα ως προς τα αντίτυπα είναι προσβολή ατομικού ανθρώπινου δικαιώματος. Το περιεχόμενο των αντιτύπων, το κείμενο της Canzone που θα δημοσιευτεί (με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος) θα μπορεί να το διαβάσει ο οποιοσδήποτε. Το να με εγκαλεί για «τέτοια συμπεριφορά» ως προς το πώς θα διαχειριστώ την ατομική μου ιδιοκτησία είναι ένα ζήτημα που οφείλει να διερευνηθεί από νομικής άποψης ως προς το τι συνιστά. Όπως και η κατηγορία για εμπαιγμό (ουδεμία τέτοια πρόθεση υπήρξε εκ μέρους μου, μόνον χρονική καθυστέρηση λόγω ανωτέρας –και χαμηλότερων διαβαθμίσεων– βίας) και για «βιβλιοκαπηλία» από τον έτερο Διόσκουρο του οποίου ο κ. Πασχάλης αποδείχτηκε βαγενέστερος.
Το δεύτερο θέμα είναι η ηθική. Αλλά περί αυτής ειπώθηκαν τα πρέποντα – ελπίζουμε η Ακαδημία Αθηνών να εξετάζει πέρα από το έργο και το ηθικό παράστημα των υποψηφίων μελών της και εάν έχουν τελέσει αδικοπραξίες.
Και ένα τρίτο. Τι σημαίνει συλλέκτης και συλλογή. Έχουν φαίνεται βαθιά μεσάνυχτα. Και σε αυτά τα σκοτάδια τους αφήνουμε.
Αυτά. Και δεν πρόκειται να αφιερώσω άλλο χρόνο στους δυο τους και τους όμοιους τους.
Άνω Λιόσια,
28 Μαρτίου 2025
Σημείωση
Για την «έκθεση καλβικών τεκμηρίων της συλλογής μου», που όντως έχω ανακοινώσει. Πρόκειται για μια πρόταση που έχει συνταχθεί και πρόκειται να υποβληθεί σε θεσμικό οργανισμό ώστε, εάν ευοδοθεί, να αποτελέσει μια σημαντική έκθεση για τον Κάλβο, στην οποία θα εκτίθενται όλες οι πρώτες εκδόσεις έργων του, χειρόγραφα, αντίτυπα με αυτόγραφες σημειώσεις του και γιατί όχι, αν αποδειχτεί η αυθεντικότητά της, και η αρτιφανής προσωπογραφία του. Η δική μου συμβολή έγκειται στην παραχώρηση με χρησιδάνειο των περιεχομένων της συλλογής μου που όσον αφορά τα έντυπα είναι μια από τις πληρέστερες διεθνώς.
