«Στης φρίκης τα καντούνια και του ερέβους»: Άπαντα τα ιταλικά του Διονυσίου Σολωμού

«Στης φρίκης τα καντούνια και του ερέβους» Facebook Twitter
Τα ιταλικά ποιήματα και πεζά του Σολωμού αποτελούν σημαντικό μέρος του έργου του. © «Διονύσιος Σολωμός» του Δημήτρη Μυταρά
0

Ο Διονύσιος Σολωμός έγραφε και στα ιταλικά και στα ελληνικά. Οι δύο γλώσσες δούλευαν ταυτόχρονα στο μυαλό του. Μάλιστα, έχουμε παραδείγματα «που ο ίδιος δίνει εκδοχές ιταλικών του στίχων στα ελληνικά». Αλλά δεν ήταν μόνο δίγλωσσος. Επίσης μετέφραζε από διάφορες γλώσσες στα ελληνικά.

Προσωπικά, ως αναγνώστης και θαυμαστής της ποίησής του, θυμάμαι πάντα τους στίχους από τη «Μίμηση του τραγουδιού της Δεσδαιμόνας»: «Η αθλία ψυχή καθήμενη / σε χόρτο, σε λουλούδι,/ με μια φωνή νεκρώσιμη / αρχίναε το τραγούδι».

Διαβάζοντας ως αναγνώστης, ως απλός αναγνώστης ποίησης, χωρίς καμία φιλολογική ιδιότητα, τις μεταφράσεις του Κεντρωτή, νιώθω ότι βρίσκομαι μέσα στο σολωμικό κλίμα (ρυθμός, γλώσσα, ιδέες). Και, το κυριότερο, συγκινούμαι


Τα ιταλικά ποιήματα και πεζά του Σολωμού αποτελούν σημαντικό μέρος του έργου του. Αλλά μέχρι το 1955 δεν είχαμε πλήρη έκδοση των ιταλικών του. Εκείνη τη χρονιά ο Λίνος Πολίτης, από τους κορυφαίους σολωμιστές, εξέδωσε, σε συνεργασία με τον Ιταλό ελληνιστή Φιλίπο Μαρία Ποντάνι, άπαντα τα ιταλικά του Σολωμού στις εκδόσεις Ίκαρος. Πέντε χρόνια μετά, στις ίδιες εκδόσεις, ο Λίνος Πολίτης, σε συνεργασία με τον Γ.Ν. Πολίτη, έβγαλε την πλήρη μετάφραση των ιταλικών, αλλά σε πεζή μορφή.

Τώρα, ο Γιώργος Κεντρωτής προβαίνει σε κάτι πολύ τολμηρό και ταυτόχρονα γοητευτικό. Παρουσιάζει έμμετρη μετάφραση όλων των ιταλικών σε δίγλωσση έκδοση – το μετάφρασμα στη δεξιά σελίδα, αντικριστά από το ιταλικό πρωτότυπο. Πρόκειται για μια έκδοση «αμιγώς ποιητική».

Ο Κεντρωτής, καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, λειτουργεί εδώ περισσότερο ως ποιητής και λογοτέχνης παρά ως φιλόλογος. Αυτό δεν σημαίνει ότι αγνοεί τη φιλολογία και τη φιλολογική παράδοση περί τον Σολωμό. Άλλωστε, γι’ αυτή την «ενιαία ποιητική επιλογή και πρότασή του» φαίνεται ότι έχει προηγηθεί μεγάλη έρευνα, μετρική, γλωσσολογική, λεξικογραφική. Αλλά αυτό δεν έχει τόση σημασία.

Ο ίδιος ο Κεντρωτής γράφει στα Επιλεγόμενα του τόμου ότι μετέφρασε τον ιταλικό Σολωμό όπως οι σύγχρονοι μουσικοί ερμηνεύουν παλαιά έργα με όργανα εποχής. Δηλαδή το μέσο της ερμηνείας –στη συγκεκριμένη περίπτωση η γλώσσα– μπορεί να είναι παλαιό, αλλά το ήθος της ερμηνείας είναι σύγχρονο.

Ποια είναι, λοιπόν, η «γλώσσα εποχής» με την οποία ο Κεντρωτής μεταφράζει τα ιταλικά έργα του Σολωμού; Η λέξη-κλειδί που δίνει την απάντηση είναι η «μίμηση». Οι μεταφράσεις αυτές έγιναν «κατά μίμηση του Σολωμού», όπως γράφει ο μεταφραστής.

Τη λέξη αυτήν τη χρησιμοποιούσε και ο ίδιος ο Σολωμός. Την είδαμε ήδη στον τίτλο του τραγουδιού της «Δεσδαιμόνας». Αλλά και στο κείμενό του «Η λυρική ποίηση», στο οποίο παραπέμπει ο Κεντρωτής, ο Σολωμός παρουσιάζει τη μίμηση, δηλαδή τη μετάφραση, ως μια διαδικασία που οδηγεί σε ένα νέο κείμενο που έχει την ταυτότητα του μεταφραστή.


Αλλά ας δώσω ένα παράδειγμα της μετάφρασης του Κεντρωτή «κατά μίμηση του Σολωμού». Είναι από το ποίημα «Suon di limpido rivolo che casca» (Ήχος ρυακιού που γαργαροκυλάει), από την ομάδα «Rime improvvisate» (1822).

Ήχος ρυακιού που γαργαροκυλάει
από λόφους με παχιό χώμα αφράτο
του γρασιδιού… το αεράκι που μιλάει
με το κλαδί το μόλις τώρα – να το!–

Κι ακόμη ένα παράδειγμα: Το ποίημα «Il pastorello» (Ο Τσοπανάκος), από την ομάδα «Soneti e poesie del periodo di Zante» (Σονέτα και ποιήματα της εποχής της Ζακύνθου), γραμμένα μεταξύ του 1818 και του 1828.

Εγώ, ο μικρούλης και φτωχός τσοπάνος
σαν τι μπορώ, καλή, να σου χαρίσω;
Μονάχα μια καρδιά έχω – αυτήν ορίζω
σ’ τη δίνω – τίποτα μην πάρω πίσω!
Κι αν χάρισμα φτωχό η καρδιά σου μοιάζει
και δώρα θέλεις να ’χεις πιο μεγάλα,
σ’ εμένα εσύ να δώσεις την καρδιά σου,
και κράτησε δικά σου όλα τ’ άλλα.

Αλλά τι οδηγεί τον Κεντρωτή σε αυτόν τον δρόμο της «μίμησης»; Πριν απ’ όλα, η ελληνόγλωσση ποίηση του Σολωμού. Δεύτερον, ο τρόπος με τον οποίον ο Σολωμός μεταφράζει στα ελληνικά δικούς του ιταλικούς στίχους. Για παράδειγμα, ο στίχος από την «Ελληνίδα μάνα»: «Μακρύς ο λάκκος π’ άνοιξε και κλει τον γίγαντά μου». «Τέλειος στίχος», σχολιάζει ο Κεντρωτής. «Με άφατη ποιητική τόλμη αρθρωμένος, που λίγο-πολύ υποβάλλει στον μεταφραστή τον τρόπο με τον οποίο αυτός καλείται να διαχειριστεί τους στίχους Εκείνου». Τρίτον, ο τρόπος με τον οποίον ο Σολωμός μεταφράζει άλλους, «με τόλμη ενδεικτική και απαράμιλλη».

Μέσα στα σολωμικά μεταφράσματα βρίσκουμε Όμηρο, βρίσκουμε Σαίξπηρ, βρίσκουμε Σίλερ, Μεταστάσιο, Πετράρχη. Στις μεταφράσεις του Μεταστάσιου ο Κεντρωτής εντοπίζει λέξεις και εκφράσεις όπως «αποκριέται ερωτικά», «ανθοδροσοστολίζει», «τα καρπόφορα νερά», «με τα κέρατα αντιβάρει / εις τα δέντρα δυνατά». Στις μεταφράσεις του Πετράρχη, εκφράσεις όπως «η ωραιότης η άσπλαχνη», «νερά καθαροφλοίσβιστα / γλυκύτατα και κρύα». Στον Σίλερ, «εις το θερμό σου στήθος», «δεν είναι παρά λίθος». Τελικά, η μετάφραση προϋποθέτει όλο τον Σολωμό, όπως λέει ο Γιώργος Κεντρωτής. Προϋποθέτει τους τρόπους και τη λέξη.

ΣΟΛΩΜΟΣ
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Διονύσιος Σολωμός,
Άπαντα τα ιταλικά (δίγλωσση έκδοση),
Μετάφραση 
και Επιλεγόμενα: 
Γιώργος Κεντρωτής, 
Εκδόσεις Gutenberg,
Σελ.: 541

Έτσι, η γλώσσα της μετάφρασης μοιάζει με μείγμα. «Μιχτή αλλά νόμιμη» για να παραφράσουμε τον Ιάκωβο Πολυλά. Μείγμα συγχρονίας και διαχρονίας, δημοτικών και λόγιων τύπων, καθιερωμένου γλωσσικού υλικού και διαλέκτων, ζακυνθισμών, κερκυραϊσμών και ιταλισμών.

Γράφει ο Κεντρωτής: «Ευτυχώς, η γλώσσα παραμένει, με την εγγενή της αυθαιρεσία, επικράτεια ελευθερίας και δημιουργικότητας, όπου τα πάντα –και όχι μόνο το “παρωχημένο” και το “νυν ισχύον” αλλά και το “νεολογικό”, το “πεποιημένο”, το “σοφιστευμένο”, το “πειραγμένο” και το “επίτηδες χαλασμένο”– παύουν να αποτελούν επιλεκτικά αντίπαλα δέη και λειτουργούν συνεργατικά».


Ένας γενικός κανόνας που χρησιμοποιείται στην κρίση μιας μετάφρασης είναι αν αυτή αποδίδει πιστά το πρωτότυπο, τον ρυθμό του, το ύφος του συγγραφέα (που είναι και γλωσσικό ήθος). Διαβάζοντας ως αναγνώστης, ως απλός αναγνώστης ποίησης, χωρίς καμία φιλολογική ιδιότητα, τις μεταφράσεις του Κεντρωτή, νιώθω ότι βρίσκομαι μέσα στο σολωμικό κλίμα (ρυθμός, γλώσσα, ιδέες). Και, το κυριότερο, συγκινούμαι. «Ωραία τα μεσημέρια / που αποσβολώνει ο ζόφος / και ωραία στο σεληνόφως,/ στον όρθρο το βαθιό»

ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η έκδοση συμπληρώνεται με έξι κείμενα που έχουν απόλυτη σχέση με το ιταλικό έργο του Σολωμού. Είναι τα σονέτα του ποιητή Ονόφριο Μιντσόνι (1734-1817) και του Άντζελο Μάτσα (1741-1817), που πάνω στις ρίμες τους έγραψε ποιήματα ο Σολωμός. Είναι το ποίημα του Σίλερ «Der Graf von Habsburg» (Ο κόμης του Αψβούργου), για το οποίο ο ποιητής είχε αρχίσει να γράφει ένα δοκίμιο στα ιταλικά. Και, τέλος, είναι δύο κείμενα του Σπυρίδωνος Δε Βιάζη και ένα του Γεωργίου Καλοσγούρου για τα ιταλικά ποιήματα του Σολωμού.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Βιβλίο / Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Υπεύθυνη για τα πιο πολύτιμα αποκτήματα της ιδιωτικής συλλογής του διάσημου τραπεζίτη, η απέριττα κομψή βιβλιοθηκάριος Μπελ ντα Κόστα Γκριν ήταν μαύρη αλλά εμφανιζόταν ως λευκή στον αφρό της υψηλής κοινωνίας μέχρι και τον θάνατό της το 1950.
THE LIFO TEAM
Leslie Absher: «Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι» 

Βιβλίο / Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι, συγγραφέας

Η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Leslie Absher μάς ξεναγεί στο «Σπίτι με τα μυστικά», εκθέτοντας ταυτόχρονα την προσωπική της πορεία προς την απελευθέρωση, την «ελληνική» της εμπειρία και τις εντυπώσεις της από τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Πολυτεχνείο - Ένα παραμύθι που δεν λέει παραμύθια»

Βιβλίο / Το Πολυτεχνείο έγινε κόμικ: Μια νέα έκδοση για μια μονίμως επίκαιρη εξέγερση

Παραμονές της φετινής επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, οι εκδόσεις Red ‘n’ Noir κυκλοφόρησαν ένα έξοχο κόμικ αφιερωμένο σε αυτή, που το υπογράφουν ο συγγραφέας Γιώργος Κτενάς και ο σκιτσογράφος John Antono.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον Μάλκολμ Λόουρι και το «Κάτω από το ηφαίστειο»

Βιβλίο / Το μεγαλόπνοο «Κάτω από το ηφαίστειο» του Μάλκολμ Λόουρι, μια προφητεία για την αποσύνθεση του κόσμου

Οι αναλογίες μεταξύ του μυθιστορηματικού βίου του Βρετανού συγγραφέα και του κορυφαίου έργου του είναι παραπάνω από δραματικές, όπως και αυτές μεταξύ της υπαρξιακής πτώσης του και του σημερινού, αδιέξοδου κόσμου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Βιβλίο / Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Στο νέο του βιβλίο, «Ψέματα που μας έμαθαν για αλήθειες», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα, ο Νικόλας Σμυρνάκης καταρρίπτει 23 μύθους που μας καταπιέζουν, βοηθώντας μας να ζήσουμε ουσιαστικότερα.
ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Βιβλίο / Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Μια διαφωτιστική συζήτηση με τον γνωστό δικηγόρο παρ’ Αρείω Πάγω και συγγραφέα με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του ΛΟΑΤΚΙ + Δικαιώματα & Ελευθερίες (εκδ. Σάκκουλα), ένα μνημειώδες όσο και πολύτιμο βοήθημα για κάθε ενδιαφερόμενο άτομο.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Βασιλική Πέτσα: «Αυτό που μας πάει μπροστά δεν είναι η πρόοδος αλλά η αγάπη»

Βιβλίο / Η Βασιλική Πέτσα έγραψε ένα μεστό μυθιστόρημα με αφορμή μια ποδοσφαιρική τραγωδία

Η ακαδημαϊκός άφησε για λίγο το βλέμμα του κριτή και υιοθέτησε αυτό του συγγραφέα, καταλήγοντας να γράψει μια ιστορία για το συλλογικό τραύμα που έρχεται να προστεθεί στις ατομικές τραγωδίες και για τη σημασία της φιλικής αγάπης.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μιχάλης Γκανάς: Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

Απώλειες / Μιχάλης Γκανάς (1944-2024): Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

«Ό,τι με βασανίζει κατά βάθος είναι η οριστική απώλεια ανθρώπων, τόπων και τρόπων και το ανέφικτο της επιστροφής». Ο σημαντικός Έλληνας ποιητής έφυγε σήμερα από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Βιβλίο / «Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Μια αναδρομή στην έξοχη, προκλητική όσο και «προφητική» νουβέλα του Ουίλιαμ Μπάροουζ στην οποία βασίστηκε η πολυαναμενόμενη ταινία του Λούκα Γκουαντανίνο που βγαίνει σύντομα στις κινηματογραφικές αίθουσες.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ