«Στης φρίκης τα καντούνια και του ερέβους»: Άπαντα τα ιταλικά του Διονυσίου Σολωμού

«Στης φρίκης τα καντούνια και του ερέβους» Facebook Twitter
Τα ιταλικά ποιήματα και πεζά του Σολωμού αποτελούν σημαντικό μέρος του έργου του. © «Διονύσιος Σολωμός» του Δημήτρη Μυταρά
0

Ο Διονύσιος Σολωμός έγραφε και στα ιταλικά και στα ελληνικά. Οι δύο γλώσσες δούλευαν ταυτόχρονα στο μυαλό του. Μάλιστα, έχουμε παραδείγματα «που ο ίδιος δίνει εκδοχές ιταλικών του στίχων στα ελληνικά». Αλλά δεν ήταν μόνο δίγλωσσος. Επίσης μετέφραζε από διάφορες γλώσσες στα ελληνικά.

Προσωπικά, ως αναγνώστης και θαυμαστής της ποίησής του, θυμάμαι πάντα τους στίχους από τη «Μίμηση του τραγουδιού της Δεσδαιμόνας»: «Η αθλία ψυχή καθήμενη / σε χόρτο, σε λουλούδι,/ με μια φωνή νεκρώσιμη / αρχίναε το τραγούδι».

Διαβάζοντας ως αναγνώστης, ως απλός αναγνώστης ποίησης, χωρίς καμία φιλολογική ιδιότητα, τις μεταφράσεις του Κεντρωτή, νιώθω ότι βρίσκομαι μέσα στο σολωμικό κλίμα (ρυθμός, γλώσσα, ιδέες). Και, το κυριότερο, συγκινούμαι


Τα ιταλικά ποιήματα και πεζά του Σολωμού αποτελούν σημαντικό μέρος του έργου του. Αλλά μέχρι το 1955 δεν είχαμε πλήρη έκδοση των ιταλικών του. Εκείνη τη χρονιά ο Λίνος Πολίτης, από τους κορυφαίους σολωμιστές, εξέδωσε, σε συνεργασία με τον Ιταλό ελληνιστή Φιλίπο Μαρία Ποντάνι, άπαντα τα ιταλικά του Σολωμού στις εκδόσεις Ίκαρος. Πέντε χρόνια μετά, στις ίδιες εκδόσεις, ο Λίνος Πολίτης, σε συνεργασία με τον Γ.Ν. Πολίτη, έβγαλε την πλήρη μετάφραση των ιταλικών, αλλά σε πεζή μορφή.

Τώρα, ο Γιώργος Κεντρωτής προβαίνει σε κάτι πολύ τολμηρό και ταυτόχρονα γοητευτικό. Παρουσιάζει έμμετρη μετάφραση όλων των ιταλικών σε δίγλωσση έκδοση – το μετάφρασμα στη δεξιά σελίδα, αντικριστά από το ιταλικό πρωτότυπο. Πρόκειται για μια έκδοση «αμιγώς ποιητική».

Ο Κεντρωτής, καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, λειτουργεί εδώ περισσότερο ως ποιητής και λογοτέχνης παρά ως φιλόλογος. Αυτό δεν σημαίνει ότι αγνοεί τη φιλολογία και τη φιλολογική παράδοση περί τον Σολωμό. Άλλωστε, γι’ αυτή την «ενιαία ποιητική επιλογή και πρότασή του» φαίνεται ότι έχει προηγηθεί μεγάλη έρευνα, μετρική, γλωσσολογική, λεξικογραφική. Αλλά αυτό δεν έχει τόση σημασία.

Ο ίδιος ο Κεντρωτής γράφει στα Επιλεγόμενα του τόμου ότι μετέφρασε τον ιταλικό Σολωμό όπως οι σύγχρονοι μουσικοί ερμηνεύουν παλαιά έργα με όργανα εποχής. Δηλαδή το μέσο της ερμηνείας –στη συγκεκριμένη περίπτωση η γλώσσα– μπορεί να είναι παλαιό, αλλά το ήθος της ερμηνείας είναι σύγχρονο.

Ποια είναι, λοιπόν, η «γλώσσα εποχής» με την οποία ο Κεντρωτής μεταφράζει τα ιταλικά έργα του Σολωμού; Η λέξη-κλειδί που δίνει την απάντηση είναι η «μίμηση». Οι μεταφράσεις αυτές έγιναν «κατά μίμηση του Σολωμού», όπως γράφει ο μεταφραστής.

Τη λέξη αυτήν τη χρησιμοποιούσε και ο ίδιος ο Σολωμός. Την είδαμε ήδη στον τίτλο του τραγουδιού της «Δεσδαιμόνας». Αλλά και στο κείμενό του «Η λυρική ποίηση», στο οποίο παραπέμπει ο Κεντρωτής, ο Σολωμός παρουσιάζει τη μίμηση, δηλαδή τη μετάφραση, ως μια διαδικασία που οδηγεί σε ένα νέο κείμενο που έχει την ταυτότητα του μεταφραστή.


Αλλά ας δώσω ένα παράδειγμα της μετάφρασης του Κεντρωτή «κατά μίμηση του Σολωμού». Είναι από το ποίημα «Suon di limpido rivolo che casca» (Ήχος ρυακιού που γαργαροκυλάει), από την ομάδα «Rime improvvisate» (1822).

Ήχος ρυακιού που γαργαροκυλάει
από λόφους με παχιό χώμα αφράτο
του γρασιδιού… το αεράκι που μιλάει
με το κλαδί το μόλις τώρα – να το!–

Κι ακόμη ένα παράδειγμα: Το ποίημα «Il pastorello» (Ο Τσοπανάκος), από την ομάδα «Soneti e poesie del periodo di Zante» (Σονέτα και ποιήματα της εποχής της Ζακύνθου), γραμμένα μεταξύ του 1818 και του 1828.

Εγώ, ο μικρούλης και φτωχός τσοπάνος
σαν τι μπορώ, καλή, να σου χαρίσω;
Μονάχα μια καρδιά έχω – αυτήν ορίζω
σ’ τη δίνω – τίποτα μην πάρω πίσω!
Κι αν χάρισμα φτωχό η καρδιά σου μοιάζει
και δώρα θέλεις να ’χεις πιο μεγάλα,
σ’ εμένα εσύ να δώσεις την καρδιά σου,
και κράτησε δικά σου όλα τ’ άλλα.

Αλλά τι οδηγεί τον Κεντρωτή σε αυτόν τον δρόμο της «μίμησης»; Πριν απ’ όλα, η ελληνόγλωσση ποίηση του Σολωμού. Δεύτερον, ο τρόπος με τον οποίον ο Σολωμός μεταφράζει στα ελληνικά δικούς του ιταλικούς στίχους. Για παράδειγμα, ο στίχος από την «Ελληνίδα μάνα»: «Μακρύς ο λάκκος π’ άνοιξε και κλει τον γίγαντά μου». «Τέλειος στίχος», σχολιάζει ο Κεντρωτής. «Με άφατη ποιητική τόλμη αρθρωμένος, που λίγο-πολύ υποβάλλει στον μεταφραστή τον τρόπο με τον οποίο αυτός καλείται να διαχειριστεί τους στίχους Εκείνου». Τρίτον, ο τρόπος με τον οποίον ο Σολωμός μεταφράζει άλλους, «με τόλμη ενδεικτική και απαράμιλλη».

Μέσα στα σολωμικά μεταφράσματα βρίσκουμε Όμηρο, βρίσκουμε Σαίξπηρ, βρίσκουμε Σίλερ, Μεταστάσιο, Πετράρχη. Στις μεταφράσεις του Μεταστάσιου ο Κεντρωτής εντοπίζει λέξεις και εκφράσεις όπως «αποκριέται ερωτικά», «ανθοδροσοστολίζει», «τα καρπόφορα νερά», «με τα κέρατα αντιβάρει / εις τα δέντρα δυνατά». Στις μεταφράσεις του Πετράρχη, εκφράσεις όπως «η ωραιότης η άσπλαχνη», «νερά καθαροφλοίσβιστα / γλυκύτατα και κρύα». Στον Σίλερ, «εις το θερμό σου στήθος», «δεν είναι παρά λίθος». Τελικά, η μετάφραση προϋποθέτει όλο τον Σολωμό, όπως λέει ο Γιώργος Κεντρωτής. Προϋποθέτει τους τρόπους και τη λέξη.

ΣΟΛΩΜΟΣ
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Διονύσιος Σολωμός,
Άπαντα τα ιταλικά (δίγλωσση έκδοση),
Μετάφραση 
και Επιλεγόμενα: 
Γιώργος Κεντρωτής, 
Εκδόσεις Gutenberg,
Σελ.: 541

Έτσι, η γλώσσα της μετάφρασης μοιάζει με μείγμα. «Μιχτή αλλά νόμιμη» για να παραφράσουμε τον Ιάκωβο Πολυλά. Μείγμα συγχρονίας και διαχρονίας, δημοτικών και λόγιων τύπων, καθιερωμένου γλωσσικού υλικού και διαλέκτων, ζακυνθισμών, κερκυραϊσμών και ιταλισμών.

Γράφει ο Κεντρωτής: «Ευτυχώς, η γλώσσα παραμένει, με την εγγενή της αυθαιρεσία, επικράτεια ελευθερίας και δημιουργικότητας, όπου τα πάντα –και όχι μόνο το “παρωχημένο” και το “νυν ισχύον” αλλά και το “νεολογικό”, το “πεποιημένο”, το “σοφιστευμένο”, το “πειραγμένο” και το “επίτηδες χαλασμένο”– παύουν να αποτελούν επιλεκτικά αντίπαλα δέη και λειτουργούν συνεργατικά».


Ένας γενικός κανόνας που χρησιμοποιείται στην κρίση μιας μετάφρασης είναι αν αυτή αποδίδει πιστά το πρωτότυπο, τον ρυθμό του, το ύφος του συγγραφέα (που είναι και γλωσσικό ήθος). Διαβάζοντας ως αναγνώστης, ως απλός αναγνώστης ποίησης, χωρίς καμία φιλολογική ιδιότητα, τις μεταφράσεις του Κεντρωτή, νιώθω ότι βρίσκομαι μέσα στο σολωμικό κλίμα (ρυθμός, γλώσσα, ιδέες). Και, το κυριότερο, συγκινούμαι. «Ωραία τα μεσημέρια / που αποσβολώνει ο ζόφος / και ωραία στο σεληνόφως,/ στον όρθρο το βαθιό»

ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η έκδοση συμπληρώνεται με έξι κείμενα που έχουν απόλυτη σχέση με το ιταλικό έργο του Σολωμού. Είναι τα σονέτα του ποιητή Ονόφριο Μιντσόνι (1734-1817) και του Άντζελο Μάτσα (1741-1817), που πάνω στις ρίμες τους έγραψε ποιήματα ο Σολωμός. Είναι το ποίημα του Σίλερ «Der Graf von Habsburg» (Ο κόμης του Αψβούργου), για το οποίο ο ποιητής είχε αρχίσει να γράφει ένα δοκίμιο στα ιταλικά. Και, τέλος, είναι δύο κείμενα του Σπυρίδωνος Δε Βιάζη και ένα του Γεωργίου Καλοσγούρου για τα ιταλικά ποιήματα του Σολωμού.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Βιογραφίες: Aπό τον Γκαρσία Μάρκες στην Άγκελα Μέρκελ

Βιβλίο / Πώς οι βιογραφίες, ένα όχι και τόσο δημοφιλές είδος στη χώρα μας, κατάφεραν να κερδίσουν έδαφος

Η απόλυτη επικράτηση των βιογραφιών στη φετινή εκδοτική σοδειά φαίνεται από την πληθώρα των τίτλων και το εύρος των αφηγήσεων που κινούνται μεταξύ του autofiction και των βιωματικών «ιστορημάτων».
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
ΕΠΕΞ Λευτέρης Αναγνώστου, ένας μεταφραστής

Λοξή Ματιά / Λευτέρης Αναγνώστου (1941-2024): Ένας ορατός και συγχρόνως αόρατος πνευματικός μεσολαβητής

Ο Λευτέρης Αναγνώστου, που έτυχε να πεθάνει την ίδια μέρα με τον Θανάση Βαλτινό, ήταν μεταφραστής δύσκολων και σημαντικών κειμένων από τη γερμανική και αυστριακή παράδοση.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Βιβλίο / Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Ο Ιωάννης Στεφανίδης, καθηγητής Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική του ΑΠΘ και επιμελητής του τρίτομου έργου του ιστορικού Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, εξηγεί γιατί πρόκειται για ένα κορυφαίο σύγγραμμα για την εποχή που καθόρισε την πορεία του έθνους.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Βιβλίο / Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Με αφορμή το τελευταίο του μυθιστόρημα «Ο θάνατος του συγγραφέα» ο δημοσιογράφος μιλά για την τεχνητή νοημοσύνη, την εικονική πραγματικότητα και την υπαρξιακή διάσταση της τεχνολογίας.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Άλαν Χόλινγκερστ: «Η γραμμή της ομορφιάς»

Το πίσω ράφι / Η γραμμή της ομορφιάς: Η κορυφαία «γκέι λογοτεχνία» του Άλαν Χόλινγκχερστ

Ο Χόλινγκχερστ τοποθέτησε το βραβευμένο με Booker μυθιστόρημά του στα θατσερικά '80s και κατάφερε μια ολοζώντανη και μαεστρική ανασύσταση μιας αδίστακτης δεκαετίας.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Βιβλίο / Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Η Σανόρα Μπαρμπ είχε περάσει πολύ καιρό στους καταυλισμούς των προσφύγων από την Οκλαχόμα που είχαν πληγεί από την Μεγάλη Ύφεση και την ξηρασία, προκειμένου να γράψει το μυθιστόρημά της. Έκανε όμως το λάθος να δείξει την έρευνά της στον διάσημο συγγραφέα, ο οποίος την πρόλαβε.
THE LIFO TEAM
Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι σπουδαιότερες μορφές του 19ου αιώνα

Βιβλίο / Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι παρεξηγημένοι του 19ου αιώνα

Το βιβλίο του Γερμανού θεωρητικού και πανεπιστημιακού Χέρφριντ Μίνκλερ αναλαμβάνει να επαναπροσδιορίσει το έργο τους, που άλλαξε τα δεδομένα του αστικού κόσμου από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Βιβλίο / Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Ο Νίκος Ψιλάκης ερευνά και μελετά την κρητική παράδοση εδώ και τέσσερις δεκαετίες. Τα βιβλία του είναι μνημειώδεις εκδόσεις για το φαγητό, τις λαϊκές τελετουργίες και τα μοναστήρια της Κρήτης που διασώζουν και προωθούν τον ελληνικό πολιτισμό.
M. HULOT
«Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Βιβλίο / «Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Ένα νέο βιβλίο επιχειρεί να καταρρίψει τους μισογυνιστικούς μύθους για τις αυτοκρατορικές γυναίκες της Ρώμης, οι οποίες απεικονίζονται μονίμως ως στρίγγλες, ραδιούργες σκύλες ή λάγνες λύκαινες.
THE LIFO TEAM
Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Βιβλίο / Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Σε όλα τα έργα του πρωταγωνιστούν οι γυναίκες και μια υπόγεια Αθήνα, ενώ ο ίδιος δεν κρίνει τους ήρωές του παρά το αφήνει σε εμάς: Μια κουβέντα με τον χαμηλόφωνο συγγραφέα του «Άχρηστου Δημήτρη» και της «Πλατείας Κλαυθμώνος».
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Ρίτα Κολαΐτη: «Με θυμώνει που δεν βλέπεις σχεδόν κανέναν να διαβάζει ένα βιβλίο στο μετρό»   

Βιβλίο / Ρίτα Κολαΐτη: «Με θυμώνει που σχεδόν κανείς δεν διαβάζει βιβλίο στο μετρό»   

Η πολυβραβευμένη μεταφράστρια μιλά για την προσωπική της διαδρομή στον χώρο της λογοτεχνίας, για το στοίχημα της καλής μετάφρασης και εξηγεί τι σημαίνει να δουλεύεις πάνω σε κορυφαία έργα του Φλομπέρ, του Καμί, του Μαρκήσιου ντε Σαντ και της Ανί Ερνό. 
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Ρουφιανεύοντας τον εαυτό μου»: Τα απομνημονεύματα του Αλ Πατσίνο

Βιβλίο / «Ρουφιανεύοντας τον εαυτό μου»: Τα απομνημονεύματα του Αλ Πατσίνο

Ο 84χρονος ηθοποιός κοιτάζει προς τα πίσω και βλέπει τα δύσκολα παιδικά χρόνια, την καταθλιπτική μητέρα του, τον Τσέχoφ, τις σχέσεις που δεν έφτασαν ποτέ στον γάμο, τις έντονες αναταράξεις μιας πολυκύμαντης διαδρομής.
THE LIFO TEAM
Πέτρος Τατσόπουλος: «Η οργή σε κάποιες περιπτώσεις επιβάλλεται γιατί είναι απελευθερωτική»

Πέτρος Τατσόπουλος / «Δεν τα έχω με τους πιστούς αλλά με τους απατεώνες ρασοφόρους»

Μια χειμαρρώδης συνέντευξη με τον γνωστό συγγραφέα, δημοσιογράφο, παρουσιαστή και πρώην βουλευτή Πέτρο Τατσόπουλο, με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο «Το παιδί του διαβόλου - Μια αληθινή ιστορία», όπου εστιάζει στη μεγάλη δύναμη της Εκκλησίας στην Ελλάδα, στη διαπλοκή της με την πολιτεία και στις σκοταδιστικές απόψεις που κατά κανόνα πρεσβεύει καθώς και στην ιδιαίτερα επικερδή «μπίζνα» που έχει στηθεί γύρω από ιερά λείψανα, ιερά κειμήλια, «άγιους» γέροντες και «θαύματα» για κάθε χρήση.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ