«ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΣΚΕΨΗΣ», «μπάτσοι του Facebook», «το "μακρύ χέρι" του συστήματος»: φράσεις που τον τελευταίο καιρό ακούγονται ολοένα και περισσότερο για τους οργανισμούς ελέγχου γεγονότων στο Διαδίκτυο, τους fact checkers. Ειδικά την περίοδο αυτή, λόγω της πανδημίας και των πρόσφατων αμερικανικών εκλογών, οι fact checkers είχαν την τιμητική τους, επισύροντας συχνά τη μήνιν σχολιαστών και influencers, που βλέπουν τις θεωρίες τους να καταρρίπτονται ή τις αναρτήσεις τους να «μαρκάρονται» από τις πλατφόρμες.
Να ξεκινήσουμε με τα αυτονόητα. Σε κανέναν δεν αρέσει να του επισημαίνουν το λάθος του. Είναι ενοχλητικό, ειδικά αν αυτό γίνεται δημοσίως. Η πρώτη συνήθης αντίδραση εκείνου που δέχεται κριτική είναι να αμυνθεί, να απαξιώσει τον επικριτή του. Να αμφισβητήσει τις προθέσεις του και να επιτεθεί σε ό,τι θίγει τις βεβαιότητες και (προφανώς και) τον ναρκισσισμό του. Αντιδράσεις που γίνονται ακόμα πιο έντονες όταν ο χρήστης δεν διακινεί μια απλή άποψη αλλά σε αυτή στηρίζει πιθανόν μια κρυφή ατζέντα, την ψηφιακή του περσόνα, τις πολιτικές του βλέψεις.
Δικαιολογούνται όμως αυτές οι αντιδράσεις; Καταρχάς, οι fact checkers δεν κρίνουν απόψεις. Κρίνουν την αξιοπιστία γεγονότων και επιχειρημάτων στα οποία βασίζονται οι απόψεις. Ένα παράδειγμα για να γίνει κατανοητό: ο fact checker δεν ασχολείται με το αν κάποιος γράφει στο Διαδίκτυο ότι «σήμερα είναι μια υπέροχη μέρα». Παρεμβαίνει όμως αν κάποιος γράψει ότι «σήμερα είναι μια υπέροχη μέρα επειδή έχει ήλιο», ενώ στην πραγματικότητα βρέχει. Συνεπώς, δεν ασκεί λογοκρισία επί της άποψης, αξιολογεί την αξιοπιστία συγκεκριμένων ισχυρισμών, πάνω στους οποίους μπορεί να εδράζεται μια άποψη. Και αν η διαφορά αυτή φαίνεται επουσιώδης, δεν είναι. Είναι θεμελιώδης.
Οι άνθρωποι θέλουν να συναντιούνται με όσους έχουν κοινές ανησυχίες. Χαίρονται όταν επιβεβαιώνονται οι απόψεις τους ή όταν βρίσκουν «επιχειρήματα» ισχυροποίησής τους. Η ένταξη σε ομάδες σπάει την αίσθηση περιθωριοποίησης και προκαλεί μια ψευδή ασφάλεια μέσα στην «ψηφιακή φούσκα» του καθενός.
Δεύτερον, οι fact checkers δεν είναι ανεξέλεγκτοι. Λειτουργούν επώνυμα, με συγκεκριμένη μεθοδολογία και αξιολογούνται κάθε χρόνο από τον διεθνή φορέα IFCN. Είναι, δε, υποχρεωμένοι, αν υπάρξει αμφισβήτηση της αξιολόγησής τους, να την εξετάσουν άμεσα και, εάν έχουν κάνει λάθος, να κάνουν σχετική διόρθωση με δημόσια επισήμανσή του ‒ κάτι που έχει συμβεί σε αρκετές περιπτώσεις. Αυτονόητα, σε μια τέτοια περίπτωση τίθενται σε αμφισβήτηση και η αξιοπιστία τους και, φυσικά, τα συμβόλαιά τους με τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Συνεπώς, και οι ελεγκτές ελέγχονται.
Τρίτο (και βασικότερο), οι fact checkers δεν επιβάλλουν ποινές. Δεν κατεβάζουν απόψεις, δεν μαρκάρουν άρθρα, δεν στοχοποιούν τον φορέα μιας άποψης. Αυτό είναι κατά βάση επιλογή της πλατφόρμας. Οι fact checkers ασχολούνται με την εξακρίβωση μιας είδησης ή ενός ισχυρισμού, όχι με τη διαχείρισή τους από την πλατφόρμα. Αυτό το κρίνει η ίδια η πλατφόρμα. Ένα παράδειγμα και πάλι: αν κάποιος γράψει στο Facebook «πιείτε χλωρίνη για να θεραπεύσετε τον ιό, συνιστούν τρεις καθηγητές του Χάρβαρντ», η δουλειά του fact checker είναι να ελέγξει αν όντως το έχουν πει με αυτόν τον τρόπο οι τρεις καθηγητές του Χάρβαρντ. Το αν το άρθρο αυτό κριθεί επικίνδυνο και πρέπει να κατέβει δεν το κρίνει ο fact checker αλλά το ίδιο το Facebook.
Και ερχόμαστε τώρα στο κρίσιμο σημείο. Υπάρχει λόγος οι πλατφόρμες να ελέγχουν την αξιοπιστία όσων διακινούνται μέσω αυτών;
Ελάχιστοι (σοβαροί τουλάχιστον) θα ισχυριστούν ότι η διακίνηση επικίνδυνων ανοησιών ή ρητορικής μίσους ή ακατάλληλου περιεχομένου πρέπει να γίνεται χωρίς κανέναν έλεγχο. Και σίγουρα η πλατφόρμα δικαιούται να καθορίσει τους όρους χρήσης της. Υπάρχει, ωστόσο, ένα λεπτό σημείο που μπορεί να μετατρέψει μια εύλογη ανησυχία σε μια οιονεί κεκαλυμμένη λογοκρισία, αν η κανονικοποίηση του δημόσιου λόγου υπερβεί κάποια όρια. Αν ταυτιστεί με ένα συγκεκριμένο newspeak. Το οποίο, σε συνδυασμό με την υπερβολική συγκέντρωση ισχύος στις μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, μπορεί να δημιουργήσει πρόσθετες (και ελαφρώς δυστοπικές) στρεβλώσεις.
Από την άλλη, βέβαια, είναι στρουθοκαμηλισμός να παραβλέπουμε την πραγματικότητα και το πώς λειτουργεί το ίδιο το Διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι αλγόριθμοί τους. Οι άνθρωποι θέλουν να συναντιούνται με όσους έχουν κοινές ανησυχίες. Χαίρονται όταν επιβεβαιώνονται οι απόψεις τους ή όταν βρίσκουν «επιχειρήματα» ισχυροποίησής τους. Η ένταξη σε ομάδες σπάει την αίσθηση περιθωριοποίησης και προκαλεί μια ψευδή ασφάλεια μέσα στην «ψηφιακή φούσκα» του καθενός. Ο συνδυασμός echo chamber και αλγόριθμου εγκλωβίζουν τον χρήστη σε μια πραγματικότητα συχνά παραπλανητική. Και αυτό δεν αφορά μόνο τους λεγόμενους «ψεκασμένους», αφορά και συγκροτημένους χρήστες που συχνά εγκλωβίζονται αυτάρεσκα στον ψηφιακό μικρόκοσμό τους.
Κάπως έτσι, η αυξανόμενη επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα fakenews, ο οργανωμένος πλην αδιαφανής βομβαρδισμός της κοινής γνώμης με ψευδή στοιχεία (βλ. Cambridge Analytica), ενίσχυσαν την ανάγκη ρύθμισης του τοπίου. Η πίεση που ασκήθηκε στις πλατφόρμες από θεσμούς των ΗΠΑ και της Ε.Ε. οδήγησε τις πλατφόρμες στην αυτορρύθμιση, ώστε να μην εξαναγκαστούν να παρέμβουν νομοθετικά, πιθανότατα με πιο δυσμενή τρόπο. Αυτή η πίεση οδήγησε το Facebook να δρομολογήσει το πρώτο πρόγραμμα επαλήθευσης ειδήσεων, το Third Party Fact Checking Program (3PFC), για να αποτρέψει τον κρατικό έλεγχο και, φυσικά, για δική του άμυνα, καθώς η πλήρης απουσία ελέγχου θα οδηγούσε στη σταδιακή απαξίωση της ίδιας της πλατφόρμας με τη μετατροπή της σε ψηφιακή χωματερή.
Νέοι καιροί, νέα προβλήματα... Αν οι fact checkers κάνουν καλά τη δουλειά τους, η χρησιμότητά τους είναι αυτονόητη. Γι' αυτό και είναι προτιμότερο, αντί για αφορισμούς, να δούμε πώς θα κάνουν καλύτερα τη δουλειά τους.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
