Σε μια περίοδο που μιλάμε για υπερθέρμανση του πλανήτη και θερμοκρασίες ρεκόρ που κάνουν ανυπόφορη την κατάσταση το καλοκαίρι στο αστικό περιβάλλον, το πιο λογικό είναι να προστατεύεις «με νύχια και με δόντια» τα δέντρα που υπάρχουν σε κάθε πόλη.
Ένα δέντρο δεν αποτελεί μόνο ένα ολόκληρο οικοσύστημα, αλλά κάνει σκιά και ελαττώνει τη θερμοκρασία στον γύρω χώρο – μια δεντρόφυτη λεωφόρος μπορεί να είναι έως και 8°C πιο δροσερή από μια αντίστοιχη περιοχή έρημη, χωρίς βλάστηση.
Εν όψει ενός δύσκολου καλοκαιριού και με νωπές ακόμη τις μνήμες από τον περσινό Αύγουστο που η Αθήνα είχε γίνει καμίνι, χάνοντας ένα μεγάλο ποσοστό από το πράσινο που την περιβάλλει, η εικόνα των δέντρων της πόλης τη φετινή άνοιξη ήταν σοκαριστική και άνευ προηγουμένου: απογυμνωμένα από τα κλαδιά, κουτσουπιές κλαδεμένες την εποχή που ήταν ανθισμένες, οι ευκάλυπτοι και τα πεύκα απέναντι από τον σταθμό του ΗΣΑΠ στο Θησείο κυριολεκτικά κουτσουρεμένα, τα δέντρα στην Ακαδημία Πλάτωνος γυμνά, οι νεραντζιές και τα πεύκα μπροστά από την παλιά Βουλή κομμένα σε βαθμό υπερβολής.
Οι αντιδράσεις ήταν πολλές, γιατί εκτός από τα δέντρα επηρεάζεται ένα ολόκληρο οικοσύστημα, τα πουλιά που φωλιάζουν σ’ αυτά ακριβώς την περίοδο που κλαδεύτηκαν, τα έντομα, όλα τα πλάσματα που συνυπάρχουν δίπλα μας και βλάπτονται από κάθε ενέργειά μας.
Η κατάσταση με τα υπερβολικά κλαδέματα δεν είναι καινούργια και δεν αφορά μόνο την Αθήνα. Το ίδιο γίνεται και σε όλη την Ελλάδα – τα ψηλά δέντρα των άλλων ευρωπαϊκών πόλεων δεν συνηθίζονται στην Ελλάδα. Επίσης, το υπερβολικό κλάδεμα δεν αφορά μόνο τα δέντρα του δημόσιου χώρου, και στον ιδιωτικό δεν είναι και πολύ διαφορετικά τα πράγματα.
Το αυστηρό κλάδεμα και η καρατόμηση των δέντρων, στην έκταση που εφαρμόζονται τα τελευταία χρόνια σε όλη την Ελλάδα, δημιουργούν πολλά προβλήματα και αντιδράσεις. Υπάρχουν μάλιστα πολλοί Έλληνες γεωτεχνικοί που έχουν εκφράσει σοβαρότατες επιφυλάξεις ως προς αυτές τις πρακτικές.
«Δεν γνωρίζω αν ο λόγος που έγιναν έτσι όπως έγιναν τα κλαδέματα φέτος είναι οικονομικός, τεχνικός ή αν συνδέεται με τις ζημιές του περασμένου χειμώνα ή με κάποια άλλη αιτιολογία» λέει ο Μαρτίνος Γκαίτλιχ, περιβαλλοντολόγος, υπεύθυνος Πολιτικής της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας.
«Αυτό που γνωρίζω είναι ότι φέτος, σε πολλές περιοχές του λεκανοπεδίου Αττικής αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα, είχαμε μια πρωτοφανή έκταση και ένταση κλαδεμάτων μέσα στην άνοιξη. Το τονίζω αυτό το τελευταίο ζήτημα, δηλαδή την επιλογή του χρόνου, καθώς η άνοιξη δεν θεωρείται κατάλληλη εποχή παρά μόνον ίσως για κάποιο διορθωτικό και μέτριας έντασης αραίωμα των κλαδιών, υπό αυστηρούς όρους.
Αντιθέτως, όμως, αυτό που είδαμε, ήταν μια γενικευμένη και εντατική εκστρατεία, η οποία είχε περισσότερο τα χαρακτηριστικά υλοτομίας παρά τού κλαδέματος που αρμόζει στο αστικό πράσινο. Τα δέντρα κλαδεύτηκαν με τρόπο τόσο δραστικό και βάναυσο, ώστε σε πολλές περιπτώσεις να απομένει σχεδόν μόνο ο κορμός.
Αφαιρέθηκε δηλαδή η κόμη τους, με αποτέλεσμα αυτό που έμεινε να είναι μια εικόνα κακοποιημένων δέντρων, βάναυσα ακρωτηριασμένων και καρατομημένων, που έχουν απωλέσει εντελώς το φυσικό σχήμα τους. Και επιπλέον, αυτό που μας αφορά ακόμα περισσότερο, ως οργάνωση, είναι το γεγονός ότι όλα αυτά συμβαίνουν μέσα στην άνοιξη, δηλαδή στην εποχή κατά την οποία τα πουλιά έχουν ήδη φωλιές, με συνεπακόλουθο την απώλεια πολυάριθμων νεοσσών και αβγών των πουλιών, που φώλιαζαν ήδη στα δέντρα.
Το αυστηρό κλάδεμα και η καρατόμηση των δέντρων, στην έκταση που εφαρμόζονται τα τελευταία χρόνια σε όλη την Ελλάδα, δημιουργούν πολλά προβλήματα και αντιδράσεις. Υπάρχουν μάλιστα πολλοί Έλληνες γεωτεχνικοί που έχουν εκφράσει σοβαρότατες επιφυλάξεις ως προς αυτές τις πρακτικές.
Στο πρόσφατο δελτίο Τύπου που εξέδωσε η Πανελλήνια Ένωση Επαγγελματιών Γεωτεχνικών και Επιχειρήσεων Πρασίνου (ΠΕΕΓΕΠ) χαρακτήρισε τις κλαδεύσεις αυτές ως κακότεχνες και άκαιρες. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο ίδιος ο διευθυντής της Υπηρεσίας Πράσινου του δήμου Αθηναίων είχε δηλώσει πριν από τρία χρόνια ότι αυτός ο τρόπος κλαδέματος δεν είναι επιστημονικά σωστός και ότι γίνεται αναγκαστικά, λόγω έλλειψης πόρων.
Στη φετινή ανακοίνωσή της, ωστόσο, η Υπηρεσία Πρασίνου υπεραμύνεται του κλαδέματος αυτού, παρόλο που στο τέλος του κειμένου αυτήν τη φορά τονίζεται ότι πλέον ο δήμος διαθέτει σύγχρονα τεχνικά μέσα και νέο ανθρώπινο δυναμικό.
Eντύπωση προκαλεί και το γεγονός ότι θεωρήθηκε σκόπιμο το δραστικό κλάδεμα δέντρων που βρίσκονταν σε φάση άνθησης. Αν ανατρέξει κάποιος στη σχετική δενδροκομική βιβλιογραφία, θα πληροφορηθεί ότι δέντρα όπως η κουτσουπιά, ο προύνος και η νεραντζιά, που ανθίζουν αυτή την εποχή, δεν πρέπει ποτέ να τα κλαδεύουμε πριν την ανθοφορία (ούτε ασφαλώς κατά τη διάρκεια αυτής) αλλά μετά από αυτήν.
Ο δήμος Αθηναίων ισχυρίζεται ότι είχε τη «συνδρομή ειδικών υψηλής εξειδίκευσης» και ότι η διαδικασία ήταν «επιστημονικά τεκμηριωμένη». Όμως σε ποια βιβλία δενδροκομίας συνιστάται το δραστικό κλάδεμα της κουτσουπιάς κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας της!»;
«Λόγω του Covid-19 τα δύο τελευταία χρόνια πιθανόν να μην έγιναν μαζικές κλαδεύσεις, δηλαδή τα συνεργεία, σαν να λέμε, υπολειτούργησαν. Όμως και στα προηγούμενα χρόνια δεν ήταν ακραία τα κλαδέματα που εφαρμόζονταν;» προσθέτει ο Μηνάς Τσακιρίδης, πιστοποιημένος δενδροκόμος (certified arborist - certified European tree worker), ιδρυτής του Ελληνικού Συλλόγου για τη Δενδροκομία.
«Επί της ουσίας οι πρακτικές που εφαρμόζουν τα συνεργεία παραμένουν οι ίδιες. Το υπερβολικό κλάδεμα γίνεται καταρχάς από συνήθεια, αλλά η βάση αυτών των πρακτικών, ο πραγματικός λόγος, είναι ότι αυτό που συμβαίνει στις περιπτώσεις αυτές είναι η εφαρμογή πρακτικών που αφορούν άλλο δενδροκομικό κεφάλαιο, μία άλλου είδους “δενδροκομία”, όπως είναι η οπωρολογία, η οποία αφορά τα παραγωγικά δέντρα, το γεωργικό δενδροκομικό κεφάλαιο, ή η δασοκομία (δασικό δενδροκομικό κεφάλαιο) που αφορά τα δασικά είδη δένδρων.
Η αστική δενδροκομία διέπεται από άλλους κανόνες και αρχές. Για παράδειγμα, στην οπωρολογία η καρατόμηση είναι αποδεκτή πρακτική στο πλαίσιο της ανανέωσης της κόμης γερασμένων ή παραμελημένων δέντρων με στόχο να παραταθεί η ζωή τους και να αποδώσουν παραγωγικά τα μετέπειτα χρόνια. Η εφαρμογή όμως αυτής της πρακτικής στα αστικά δένδρα είναι επιζήμια και τα βλάπτει.
Η Οπωρολογία στην Ελλάδα έχει καθιερωθεί να ονομάζεται δενδροκομία. Όρος που μπορεί να "μπερδέψει" τον αναγνώστη στο να διακρίνει τις διαφορές με την αστική δενδροκομία. Το πραγματικό παρελθόν της αστικής δενδροκομίας στη χώρα μας είναι το παρόν και οφείλουμε να το εξελίξουμε.
Οι τρεις δενδροκομίες, η γεωργική (οπωρολογία – καρποφόρα δέντρα), η δασοκομική και η αστική δενδροκομία, διαφέρουν όχι μόνο στα κλαδέματα αλλά και σε άλλες πρακτικές που εφαρμόζουν».
Τι επιπτώσεις έχει το υπερβολικό κλάδεμα στον περιβάλλοντα χώρο, ειδικά το καλοκαίρι που οι θερμοκρασίες είναι πολύ υψηλές; «Ένα δέντρο που έχει χάσει το 70% –ή και περισσότερο– από την κόμη του προφανώς δεν μπορεί να έχει καμία αξιόλογη συνεισφορά στη σκίαση» λέει ο κ. Γκαίτλιχ.
«Θα χρειαστεί να περάσει πολύς χρόνος, αναλόγως το είδος του δέντρου φυσικά, μέχρι να ξαναποκτήσει την προηγούμενη λειτουργικότητά του, ως προς τη σκίαση και όχι μόνον.
Ας μην ξεχνάμε ότι τα δέντρα μέσα στην πόλη προσφέρουν και πολλές άλλες αξιοσημείωτες κι αναντικατάστατες οικοσυστημικές υπηρεσίες: απορροφούν αέριους ρύπους, συμβάλλουν στη ρύθμιση του μικροκλίματος, μειώνουν την ηχορύπανση, είναι πηγή αισθητικής απόλαυσης κ.λπ. Και, βεβαίως, αποτελούν ενδιαίτημα πολλών ειδών της βιοποικιλότητας. Όλες αυτές οι οικοσυστημικές υπηρεσίες υποβαθμίζονται δραματικά, μετά από το αυστηρό κλάδεμα και την καρατόμηση».
«Είναι τέτοια η ζημιά που προκαλείται στα δέντρα που και πριν την άνθηση να είχε γίνει το κλάδεμα πάλι θα δημιουργούσε σοβαρό πρόβλημα. Στην περίοδο ανθοφορίας και έκπτυξης των φύλλων δεν πρέπει να πειράζεις τα δέντρα» συμπληρώνει ο κ. Τσακιρίδης.
«Φέτος, σε πλήρη λειτουργία μετά από δύο χρόνια πανδημίας, τα συνεργεία αντισταθμιστικά κλαδεύουν κάτι παραπάνω. Τα δέντρα λειτουργούν σαν φυσικά κλιματιστικά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, επομένως όταν αφαιρεθεί η κόμη τους, αυτό έχει μεγάλες επιπτώσεις, δεδομένης της απώλειας χιλιάδων στρεμμάτων από τις περσινές πυρκαγιές για την Αττική. Με απλά λόγια, το περιβάλλον επιβαρύνεται σε μεγάλο βαθμό».
Εκτός από το πρόβλημα που δημιουργείται με τη ρύθμιση του μικροκλίματος, είναι μεγάλες οι επιπτώσεις που έχει το καθυστερημένο κλάδεμα και στην πανίδα της πόλης.
«Κάθε δέντρο αποτελεί ένα ενδιαίτημα που φιλοξενεί πλήθος οργανισμών και μικροοργανισμών» λέει ο κ. Γκαίτλιχ. «Το ανοιξιάτικο κλάδεμα των δέντρων μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στα πουλιά, καθώς αυτήν την εποχή έχουν ήδη φωλιές με αβγά η νεοσσούς. Το κόψιμο των κλαδιών, καθώς και η όχληση που προκαλούν οι εργασίες, έχουν ως αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός αβγών ή/και νεοσσών να πέφτει στο έδαφος, με μοιραία συνήθως κατάληξη.
Η Υπηρεσία Πρασίνου του δήμου Αθηναίων κάνει λάθος όταν δηλώνει, στην ανακοίνωσή της, ότι τα πουλιά φωλιάζουν αποκλειστικά σε λόφους, άλση και πάρκα. Είναι φανερό ότι έχουν πλήρη άγνοια τού θέματος αυτού. Δεν γνωρίζουν ότι αρκετά είδη πουλιών, όπως οι δεκαοχτούρες, τα κοτσύφια και οι καρακάξες, φωλιάζουν συχνά και σε δεντροστοιχίες.
Καλό θα ήταν λοιπόν, η Υπηρεσία Πρασίνου να ακούσει τους ειδικούς στον τομέα αυτό και να φροντίσει να πληροφορηθεί τα σχετικά δεδομένα που υποδεικνύουν τη σημασία όλων των δέντρων μέσα στην πόλη, ως εν δυνάμει ενδιαιτημάτων φωλεοποίησης, τροφοληψίας και καταφυγής.
Εάν, ωστόσο, παρ' όλα αυτά, η Υπηρεσία Πρασίνου εξακολουθεί να αμφιβάλλει, ας κάνει τον κόπο να επισκεφθεί το Κέντρο Περίθαλψης της ΑΝΙΜΑ για να μάθει πόσοι νεοσσοί πουλιών κατέληξαν εκεί μετά από τα κλαδέματα που έγιναν αυτές τις μέρες.
Κι όσον αφορά στην προστασία που υποτίθεται ότι βρίσκουν τα πουλιά στα άλση και στα πάρκα, θυμίζουμε ότι ανοιξιάτικα κλαδέματα έγιναν και στον Εθνικό Κήπο, στο Άλσος Ιλισίων, στο Θησείο, στην Ακαδημία Πλάτωνος και σε πολλές άλλες ανάλογες περιοχές, που δυστυχώς, ακόμα κι εκεί, τα δέντρα δεν γλίτωσαν από το δραστικό κλάδεμα».
«Πιο σωστό είναι να πούμε ότι ένα δέντρο είναι ένα οικοσύστημα από μόνο του, δεν είναι μόνο τα πουλιά που επηρεάζονται. Με αυτά τα δεδομένα για να φωλιάσουν πάλι τα πουλιά θα περάσει αρκετός χρόνος και από την άλλη με τους βανδαλισμούς πολλές φορές ξεραίνονται τα δέντρα» προσθέτει ο κ. Τσακιρίδης.
«Υπάρχει γενικά ένα ζήτημα με την κλάδευση των δένδρων και στον δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο» λέει ο Νίκος Θυμάκης, γεωπόνος, κηποτέχνης, μέλος του Δ.Σ. του Μητροπολιτικού Πράσινου Α.Ε., μέλος του Ινστιτούτου Γεωπονικών Επιστημών και υποψήφιος διδάκτορας Αρχιτεκτονικής Τοπίου στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου.
«Στον ιδιωτικό χώρο απλά τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά, υπό την έννοια ότι υπάρχει περισσότερος χρόνος και αφοσίωση, είναι μικρότερο το πεδίο, οπότε μπορεί κανείς να κάνει κάτι πιο σωστά.
Η αλήθεια είναι ότι στην Ελλάδα έχουμε ελάχιστα εξειδικευμένα και πιστοποιημένα συνεργεία, έως καθόλου. Κι όταν λέμε πιστοποίηση για συνεργείο, είναι κάποια πολύ ειδική δουλειά. Είναι δενδροτεχνική δουλειά. Δεν είναι απλά μία δενδροκομία ή μία κλάδευση υπό καθοδήγηση γεωπόνου σε έναν δήμο, σε έναν χώρο ή και σε έναν ελαιώνα.
Και ο δήμος Αθηναίων, που έχει δημιουργήσει μία κατάσταση και ενδιαφέρεται για την κλιματική αλλαγή, πρέπει να εντάξει τη φιλοσοφία τού πώς αφαιρώ τη φυτική μάζα από την πόλη στη γενικότερη φιλοσοφία της κλιματικής αλλαγής και όχι απλά στη διαχείριση πρασίνου.
Πρέπει να αλλάξει η πολιτική απέναντι σε αυτό το ζήτημα, πρέπει να βρεθούν πιστοποιημένα συνεργεία που να μπορούν να κάνουν τη δουλειά και να την κάνουν με γνώμονα πρώτα το τι χρειάζεται η πόλη για να αναπνεύσει και μετά τις ανάγκες φίλων, γνωστών, ταμπελών που κρύβονται και λοιπά. Αυτό είναι πολύ βασικό.
Έχω να καταθέσω μια προσωπική μαρτυρία από το 2012, που συνεργαζόμουν με κάποιον δήμο στο θέμα του πρασίνου και διαπίστωσα ότι ο αντιδήμαρχος –επειδή είχαμε μπει στην κρίση τότε– έδινε άδεια να κόψουν τα δέντρα, τα κουτσούρευαν, και τα έδιναν στον κόσμο για να ζεσταθεί. Και το αναφέρω επειδή δεν αφορά μόνο το συγκεκριμένο περιστατικό, αφορά και τα σημερινά, τα ξύλα που κόβονται δεν πρέπει να εμπορεύονται, πρέπει να γίνονται κομπόστ ή ροκανίδια για να ξαναπάνε στο πράσινο ως τροφή των δέντρων.
Πρέπει οι γεωτεχνικοί να πατήσουμε πόδι και να αρνηθούμε να γίνουμε διαχειριστές ξυλοκόπων, είμαστε διαχειριστές φυσικού περιβάλλοντος. Πρέπει να είμαστε από κοντά με πιστοποιημένες σχολές που έχει το κράτος, όπως του ΕΛΓΟ Δήμητρα (το ΙΕΚ Συγγρού πια, που είναι κηποτεχνίας), ή φορείς όπως είναι η ΠΕΕΓΕΠ, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Τοπίου, που έχουν κάνει μικρά σχολεία και μπορούν να βγάζουν πιστοποιημένους εργαζομένους, οι οποίοι μπορούν να κάνουν αυτήν τη δουλειά. Δεν είναι δύσκολο, θέλει εκπαίδευση στον τρόπο που κλαδεύεις τα δέντρα, ούτως ώστε και εμείς σαν πόλεις πια να αποκτήσουμε ιστορικές δενδροστοιχίες και να μπορούμε να τις διαχειριστούμε.
Οι ευρωπαϊκές πόλεις έχουν δέντρα από τον 16ο, τον 17ο, τον 18ο αιώνα και ζουν ακόμη, έτσι πρέπει να γίνει και με μας. Γιατί κουτσουρεύοντας τα δέντρα, μειώνουμε τη διάρκεια ζωής τους. Όλα αυτά απαιτούν μια στρατηγική, επειδή το κλίμα αλλάζει, τα δέντρα μεγαλώνουν άρα αλλάζουν, κι αυτό σημαίνει ότι και εμείς πρέπει να αλλάζουμε και να προσαρμοζόμαστε. Για παράδειγμα, τα φοινικοειδή κανονικά κλαδεύονται το καλοκαίρι.
Από τότε που εμφανίστηκε ο ρυνχοφόρος, που κυκλοφορεί το καλοκαίρι, και δεν θέλουμε να κάνουμε πληγές στα δέντρα για να μην γίνουν πιο ευάλωτα στο έντομο, τα κλαδεύουμε τον χειμώνα και τα προστατεύουμε. Αυτό και μόνο δείχνει ότι μπορούμε και αλλάζουμε πράγματα υπέρ του δέντρου, για να το διασώσουμε. Όλα μπορούμε να τα κάνουμε.
Δεν υπάρχει λοιπόν δικαιολογία. Η διαχείρισή μας, δηλαδή, πρέπει να είναι επιστημονική και να ακολουθεί την κλιματική αλλαγή. Να ακολουθεί νέα δεδομένα. Θεωρώ ότι πλέον πρέπει τα δέντρα να περάσουν στο γραφείο Κλιματικής Αλλαγής του δήμου ή Αστικής Βιωσιμότητας, όπου υπάρχει μια κεντρική στρατηγική, και με τη βοήθεια των γεωτεχνικών του δήμου να βάζουμε στόχευση».
«Οι άνθρωποι που κλαδεύουν πρέπει να απαιτηθεί να είναι πιστοποιημένοι» προσθέτει ο κ. Γκαίτλιχ. «Αυτή είναι μία πολύ σημαντική προϋπόθεση που αφορά και τους εργαζόμενους στις δημοτικές υπηρεσίες πρασίνου και, οπωσδήποτε, τα συνεργεία των εργοληπτών. Οι προδιαγραφές και οι διαδικασίες των συμβάσεων πρέπει να προβλέπουν την εργασία πιστοποιημένου προσωπικού, καθώς και συγκεκριμένο πλαίσιο σχεδιασμού και υλοποίησης των κλαδεμάτων. Η έμφαση πρέπει να δίνεται στην ποιότητα και όχι στην οικονομικότερη προσφορά. Γενικότερα, πρέπει να δοθεί στο αστικό πράσινο η σημασία που του αξίζει, τόσο στην πολιτική ατζέντα όσο και στον καταμερισμό των πόρων.
Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, καθώς και οι άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις και φορείς που συνυπογράφουμε την "ανακοίνωση των 30", ζητήσαμε την πιστοποίηση όσων αναλαμβάνουν κλαδέματα, όπως προανέφερα, διότι έτσι μπορεί να διασφαλιστεί, σε μεγάλο βαθμό, η σωστή εφαρμογή του σχεδιασμού των έργων.
Ως προς τον ίδιο τον σχεδιασμό, θεωρούμε απαραίτητο να υπάρξουν συγκεκριμένες προδιαγραφές για τα κλαδέματα μέσα στις πόλεις, ενδεχομένως εντός του πλαισίου των Κανονισμών Πρασίνου που έχουν, ή θα έπρεπε να έχουν, όλοι οι δήμοι της χώρας. Να δημιουργηθεί δηλαδή ένας οδηγός που θα περιλαμβάνει σαφείς κατευθύνσεις σχετικά με τα είδη δέντρων που πρέπει να κλαδεύονται και πότε θα πρέπει να γίνεται αυτό, καθώς και τους ενδεδειγμένους τρόπους κλαδέματος, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους (δενδροκομικές, οικολογικές, τοπιακές, ιστορικές, ζητήματα ασφαλείας κ.λπ.).
Και, ασφαλώς, θα πρέπει να γίνουν αλλαγές στο υφιστάμενο νομικό πλαίσιο που διέπει τα ζητήματα αυτά. Εμείς, στον τομέα του γνωστικού και θεματικού αντικειμένου μας, ζητούμε να απαγορευτεί, μέσω νομοθετικής ρύθμισης, οποιοδήποτε κλάδεμα δέντρων κατά την περίοδο της φωλεοποίησης των πουλιών και της ανάπτυξης των νεοσσών τους, δηλαδή κατά τους μήνες Μάρτιο έως και Ιούνιο».
Πόσο μέρος από το φύλλωμα του δέντρου μπορεί να αφαιρεθεί χωρίς να επηρεαστεί η ομαλή ανάπτυξή του; «Έως 20% είναι το επιτρεπόμενο για τα ώριμα δέντρα, ενώ για τα νεαρά είναι περισσότερο», λέει ο κ. Τσακιρίδης.
«Υπάρχουν δένδρα που δεν τα κλαδεύεις ποτέ, κουτσουπιά, ροδιά» συνεχίζει ο κ. Θυμάκης. «Μόνο τα καθαρίζεις, αν έχουν κάνα ξερό κλαδί. Και υπάρχουν δένδρα που χρειάζονται αυστηρό κλάδεμα κάθε δύο-τρία χρόνια, όπως είναι η μουριά. Κακώς κλαδεύονται κάθε χρόνο. Αλλά εμείς το κάνουμε στην πόλη για άλλους λόγους.
Ακόμα και αυτό όμως είναι αντικείμενο συζήτησης, δεν υπάρχει ρετσέτα. Κάθε χρονιά που περνάει είναι διαφορετική. Και για εμάς και για τα δέντρα. Δεν είναι δυνατόν, λοιπόν, να πηγαίνουμε με έναν μπούσουλα που έχουμε από το 1970. Κάθε χρόνο έχουμε άλλη στρατηγική και είναι πλέον ένα ακόμα δεδομένο σε αυτό που λέμε στρατηγική ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Και ειδικά μέσα σε πόλη».
Αυτό το κλάδεμα που έκαναν φέτος τι ζημιά έχει κάνει στα δέντρα; Επίσης, θα επανέλθουν τα δέντρα; «Δημιουργεί στρες στα δένδρα, καταστρέφει την αρχιτεκτονική τους, δημιουργεί τομές που βοηθούν στις προσβολές από μύκητες και στο τέλος το δέντρο μετατρέπεται σε μια στήλη σήψης» λέει ο κ. Τσακιρίδης.
«Αυτό, εκτός από την καταστροφή της αρχιτεκτονικής του δέντρου, κάνει τα δέντρα επικίνδυνα, λόγω της αδύναμης σύνδεσης των νέων βλαστών που αναπτύσσονται πάνω σε σαθρή επιφάνεια λόγω σήψεων από μυκητολογικές προσβολές. Άλλη επίπτωση είναι ότι τα δέντρα είναι ακαλαίσθητα».
«Τα περισσότερα δένδρα έχουν τον μηχανισμό να επανέλθουν, έστω και αργά» προσθέτει ο κ. Θυμάκης. «Κάποια και πιο γρήγορα. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που μπορεί από αυτές τις τομές, που μπορεί να μην έχουν καλυφθεί μετά με κάποιο υλικό, να μπούνε μέσα ξυλοφάγα έντομα ή να υπάρχουν ήδη άλλοι εχθροί και να συνδημιουργήσουν κάποιες πρωτογενείς και δευτερογενείς προσβολές που θα φθείρουν το γερασμένο ή με ήδη προβλήματα δέντρο πολύ γρήγορα.
Κι επειδή είναι σε αστικό περιβάλλον δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε χημικά – και καλά κάνουμε. Εγώ δεν χρησιμοποιώ ποτέ. Εκεί έρχεται ο ρόλος του γεωτεχνικού που θα πει “έτσι θα γίνει, θα γίνει με αυτόν τον τρόπο, θα χρησιμοποιηθεί αυτό το σκεύασμα ή δεν θα χρησιμοποιηθεί τίποτα”. Άρα, η απάντηση έχει να κάνει καθαρά με το κλίμα και με το δέντρο».
Υπάρχει κάποιος οδηγός για τις κλαδεύσεις – και τι είδους κλάδεμα αρμόζει σε κάθε δέντρο; «Ναι, υπάρχει», λέει ο κ. Τσακιρίδης. «Ο Ελληνικός Σύλλογος για τη Δενδροκομία έχει ολοκληρώσει πρόσφατα τη μετάφραση ενός Ευρωπαϊκού Οδηγού για το κλάδεμα των αστικών δένδρων, και θα γίνει η παρουσίασή του σε ειδική εκδήλωση. Είναι ένα χρήσιμο εγχειρίδιο, που μπορεί να το συμβουλευτεί ο καθένας (δενδροκόμοι, ερασιτέχνες, κηπουροί, επαγγελματίες του αστικού πρασίνου) όπου δίνονται συνοπτικά οι σύγχρονες τεχνικές κλαδέματος των αστικών δέντρων».
«Το arboriculture, η δενδροτεχνική, χρόνο με τον χρόνο εξελίσσεται», λέει ο κ. Θυμάκης, «υπάρχουν νέες έρευνες, νέα δεδομένα. Γι’ αυτό παλιά σε κάποιους δήμους είχαν ξεχωριστά τμήματα δενδροστοιχιών και κήπων και άλλο είχε τις δενδροστοιχίες και άλλο τους κήπους.
Για μένα αυτό που πρέπει να γίνει είναι η κυβέρνηση η τωρινή και οι επόμενες να δώσουν περισσότερα λεφτά για το πράσινο. Μέσα από το πράσινο ταμείο να δοθούν λεφτά για τις δενδροστοιχίες και να τις διατηρήσουμε σωστά, να τις εντάξουμε σε πρόγραμμα για την κλιματική αλλαγή, οπότε μπορούν να δικαιολογηθούν τα έξοδα και από τους πόρους που βγάζουν από το υπουργείο Εσωτερικών, από διάφορα προγράμματα – και οι περιφέρειες μπορούν να βοηθήσουν σε αυτό. Έχουμε όπλα, απλά δεν τους δίνουμε προτεραιότητα και αυτό είναι το λάθος, πρέπει αυτό να αλλάξει.
Βλέπω ότι και η κυβέρνηση και γενικά ο πολιτικός κόσμος έχει αρχίσει και βάζει το πράσινο της πόλης στην ατζέντα του πλέον, όλα τα κόμματα. Ας το κάνουν λοιπόν σημαία. Δεν θα μπορεί ο κόσμος να αναπνεύσει στις πόλεις, αν δεν λειτουργήσουν όλα αυτά που λέμε. Ωραία είναι τα πάρκινγκ και οι πλατείες με τα πλακόστρωτα και οι αναπλάσεις, αλλά χωρίς τα δέντρα τα ιστορικά, τις παλιές δενδροστοιχίες αλλά και τα καινούργια που βάζουμε, δεν θα γίνουμε βιώσιμοι ποτέ».
Ποιος αποφασίζει πότε και πώς θα κλαδευτούν; «Αποφασίζουν οι δήμοι και οι αντίστοιχες υπηρεσίες και οι επαγγελματίες που ασχολούνται με το πράσινο», λέει ο κ. Τσακιρίδης.
Υπάρχει νομοθετική ρύθμιση που να ορίζει πότε πρέπει να κλαδεύονται τα δέντρα; «Όχι δεν υπάρχει, αλλά γίνεται σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα. Αλλά επιστήμη σημαίνει ακριβώς αυτό το πράγμα, σημαίνει ερευνώ και διερευνώ συνεχώς και δεν ακολουθώ μια ρετσέτα. Το να κρατήσουμε το ίδιο πράγμα τρία χρόνια, μετά όμως από διαλογική συζήτηση και έρευνα, δεν είναι κακό, το να ακολουθούμε, όμως, τυφλά ένα πρόγραμμα, αυτό είναι το πρόβλημα. Η ρουτίνα είναι το πρόβλημα. Γιατί το κλίμα δεν έχει ρουτίνα».
Εκτός από την πιστοποίηση, τι άλλο πρέπει να γίνει για να βελτιωθεί η κατάσταση; Τι πρέπει να αλλάξει στο καθεστώς που επικρατεί τώρα; «Οφείλουμε να προάγουμε και να αναπτύσσουμε την αστική δενδροκομία στη χώρα μας σε κάθε επίπεδο, επαγγελματικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό, επιστημονικό» λέει ο κ. Τσακιρίδης.
«Η αστική δενδροκομία (arboriculture, όπως είναι ο διεθνής όρος) έχει ξεχωρίσει ως αυτοτελής επιστήμη και τεχνική στο εξωτερικό εδώ και πολλές δεκαετίες, και αυτό θα έπρεπε να το ακολουθήσουμε και στη χώρα μας. Προς αυτή την κατεύθυνση προσανατολίζεται ο Ελληνικός Σύλλογος για τη Δενδροκομία για την προώθηση και την ανάδειξη του μεγάλου αυτού δενδροκομικού κεφαλαίου, σε επίπεδο πανεπιστημίων, επαγγελματιών, τεχνικών, κοινωνίας. Είμαστε από τις ελάχιστες χώρες, ίσως η μοναδική στην Ευρώπη, που υστερούμε σε αυτό τον τομέα».
Η ξυλεία που προκύπτει μετά το κλάδεμα τι γίνεται; «Αυτό είναι ένα θέμα που αναφέρεται ρητά στις συμβάσεις των έργων για τις κλαδεύσεις. Απ' όσα είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν ισχύουν οι ίδιοι όροι σε όλη την Ελλάδα» λέει ο κ. Γκαίτλιχ.
«Σε κάποιους δήμους της περιφέρειας, για παράδειγμα, ορίζεται ότι η ξυλεία θα δίνεται στους δημότες για να τη χρησιμοποιήσουν ως καυσόξυλα για θέρμανση. Σε άλλους δήμους, τα συνεργεία που κάνουν τα κλαδέματα παίρνουν και την ξυλεία». «Κάποιο μέρος της ξυλείας από τα κλαδέματα γίνεται pellets, κάποιο άλλο χρησιμοποιείται για παραγωγή βιομάζας και για κομποστοποίηση», προσθέτει ο κ Τσακιρίδης.
«Όμως δεν νοείται να καταστρέφονται τα δέντρα για τους παραπάνω λόγους. Από ένα σωστά κλαδεμένο και φροντισμένο δέντρο βγαίνουν όλοι κερδισμένοι, ο δενδροκόμος ή ο επαγγελματίας που το φροντίζει, ο ιδιοκτήτης, η κοινωνία, η βιοποικιλότητα, το περιβάλλον. Όλοι κερδίζουν!».
Δεν θα έπρεπε να υπάρχουν κυρώσεις μετά από τέτοια καταστροφή που προκλήθηκε στα δέντρα; «Υπάρχει νομικό πλαίσιο, συγκεκριμένα η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2009/147, που έχει ενσωματωθεί στο ελληνικό δίκαιο με δύο Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις, και η οποία ορίζει ότι απαγορεύεται κάθε καταστροφή ή βλάβη των φωλιών και των αβγών των πουλιών», λέει ο κ. Γκαίτλιχ.
«Από τη στιγμή λοιπόν που υπήρξαν βεβαιωμένα περιστατικά κατεστραμμένων φωλιών πουλιών (όπως αναφέρει και η ΑΝΙΜΑ) λόγω των κλαδεμάτων αυτών, αυτό προφανώς αποτελεί παράβαση της συγκεκριμένης οδηγίας. Αυτά ισχύουν, θεωρητικά, ως προς το θέμα των ζημιών στις φωλιές των πουλιών. Για τις όποιες καταστροφές έχουν προκληθεί στα δέντρα, δεν γνωρίζω αν θα μπορούσαν να επιβληθούν κυρώσεις.
Άλλωστε, όπως είδαμε και στη σχετική ανακοίνωση του δήμου Αθηναίων, μας λένε ότι όλα έγιναν καλά, ότι δεν υπήρξαν λάθη και ότι δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Άρα, αφού τελικά δεν φταίνε οι υπηρεσίες και οι εργολάβοι, θα μπορούσε να σκεφτεί κάποιος (σαρκάζοντας) ότι ίσως… να φταίνε τα ανθισμένα δέντρα και τα πουλιά, που δεν περίμεναν να τελειώσουν τα κλαδέματα των δήμων!».
Ο προϊστάμενος της Διεύθυνσης Πρασίνου του Δήμου Αθηναίων, Δημήτρης Κυριακάκης, αναφέρει σχετικά με το κλάδεμα των δέντρων της πόλης:
«Σχετικά με την πορεία των εργασιών κλάδευσης στην πόλη για τη κλαδευτική χρονιά 2021-2022 σας ενημερώνουμε για τα εξής: Λόγω της κακοκαιρίας “ΕΛΠΙΣ” του Ιανουαρίου και των χαμηλών θερμοκρασιών που επικράτησαν αυτό τον χειμώνα και οι οποίες καθυστέρησαν την ανοιξιάτικη βλάστηση των δέντρων, αποφασίστηκε η παράταση της κλαδευτικής περιόδου μέχρι και το δεύτερο 10ημερο του Απριλίου 2022, (οι μεμονωμένες κλαδεύσεις, όπου υπάρχει ανάγκη, γίνονται όλο τον χρόνο) .
Επισημαίνεται ότι τα δέντρα στους μεγάλους λόφους και τα άλση που είναι και οι μεγάλοι πνεύμονες της πόλης, δεν κλαδεύονται όπως στα πεζοδρόμια και τις πλατείες, αλλά καθαρίζεται μόνο η ξερή βλάστηση που συνδυάζεται και με την πυρασφάλεια.
Πρέπει να διευκρινιστεί ότι αν και οι ανάγκες για κλάδεμα είναι μεγάλες, αφού αρκετές δεντροστοιχίες είχα να κλαδευτούν 8-10 χρόνια, ο προγραμματισμός για τις κλαδεύσεις των δέντρων προέβλεπε ότι θα κλαδεύονταν το 1/3 μόνο των δέντρων των μεγάλων δεντροστοιχιών στα πεζοδρόμια της πόλης (σήμερα έχουμε φτάσει περίπου στο 90% του στόχου αυτού), για λόγους που έχουν να κάνουν με τη μεγάλη σημασία που έχουν τα δέντρα για το περιβάλλον της πόλης και την αντιμετώπιση των καυσώνων που μας πλήττουν και για την αισθητική της πόλης.
Σχετικά με το κλάδεμα των δέντρων έχουμε κυρίως να διαχειριστούμε τις ανάγκες από δύο άξονες λειτουργιών της πόλης που σε πολλά σημεία έχουν αντικρουόμενες ανάγκες μεταξύ τους:
Ο πρώτος άξονας αφορά την φυσιολογία των ίδιων των δέντρων και τις ανάγκες που έχουν ώστε να μπορούν να επιβιώσουν σε ένα περιβάλλον μεγαλούπολης που δημιουργεί πολλές δυσμενείς καταστάσεις για την επιβίωσή τους και ο δεύτερος άξονας αφορά τις ανάγκες των δημοτών και γενικότερα τη λειτουργία της πόλης που σε πολλά σημεία συγκρούονται με τις ανάγκες των δέντρων.
Στον πρώτο άξονα που αφορά τη κατάσταση και τις ανάγκες των δέντρων έχουμε να διαχειριστούμε τις εξής παραμέτρους:
— Η ηλικία των δέντρων. Αν εξαιρέσει κανείς την δεντροστοιχία της οδού Λουκάρεως που έγινε πρόσφατα, όλες οι άλλες δεντροστοιχίες της πόλης ξεπερνούν σε ηλικία τα 40 έτη, που σημαίνει ότι τα δέντρα παρουσιάζουν σημεία γήρανσης και χρειάζονται ανανέωση που επιτυγχάνεται είτε με την φύτευση νέων δέντρων όπου αυτά ξεραίνονται, είτε με κλαδέματα ανανέωσης (αυστηρά κλαδέματα) όπου παρουσιάζονται έντονες ξηράνσεις και σημεία παρακμής της βλάστησης των δέντρων.
— Η ανάπτυξη των δέντρων σε περιβάλλον μεγαλούπολης. Τα δέντρα που μεγαλώνουν στα πεζοδρόμια κολλητά με τα κτήρια δεν αναπτύσσονται στο φυσικό τους περιβάλλον. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα δέντρα να μην αναπτύσσονται με τον τρόπο που θα αναπτύσσονταν στην ελεύθερη φύση και δεν παίρνουν το φυσικό τους σχήμα και μέγεθος. Τα δέντρα στα πεζοδρόμια πιέζονται από τα κτήρια και αναγκάζονται να γέρνουν προς το κέντρο του δρόμου προκειμένου να βρουν το φως που κρύβεται από τα κτήρια. Το φαινόμενο αυτό λέγεται φωτοτροπισμός. Λόγο του φωτοτροπισμού τα δέντρα αναγκάζονται να παραμορφώνουν το σχήμα τους και να αναπτύσσονται ανισόρροπα αποκλίνοντας από την κατακόρυφη συμμετρική βλάστηση. Αυτή είναι μια ακόμα σημαντική παράμετρος που μας αναγκάζει να κλαδεύουμε πολλές φορές πιο αυστηρά από αυτό που θα ήθελε το δέντρο.
— Τα φυσικά καιρικά φαινόμενα. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα είναι πλέον αρκετά συχνά τα τελευταία χρόνια. Μόνο τον τελευταίο ημερολογιακό έτος, έπληξαν την πόλη μας δύο μεγάλες χιονοπτώσεις και ένας καύσωνας ρεκόρ, που άφησαν το αρνητικό αποτύπωμά τους στα δέντρα της πόλης αφού από την μια οι χιονοπτώσεις προκάλεσαν τεράστιες θραύσεις και πτώσεις δέντρων και την ανάγκη πολλών διορθωτικών κλαδεμάτων και από την άλλη ο καύσωνας προκάλεσε τεράστιο στρες αφυδάτωσης στα δέντρα με αποτέλεσμα τα πλατάνια π.χ. να χάσουν το φύλλωμα τους και να ξεραθούν κλώνοι τους και κάποια δέντρα με μικρό ριζικό σύστημα να ξεραθούν τελείως.
— Ασθένειες των φυτών. Μετά το σκαθάρι των φοινίκων που σχεδόν εξαφάνισε τον κανάριο φοίνικα από την Αττική και άλλα μέρη της χώρας, τα τελευταία χρόνια ένα άλλο σκαθάρι έχει εμφανιστεί που προσβάλλει τις μουριές, δημιουργώντας τεράστιες ζημιές που φθάνουν μέχρι και την ξήρανση πολλών δέντρων. Και αυτές οι προσβολές δημιουργούν ανάγκες αυστηρών κλαδεύσεων στα δέντρα της πόλης, αφού χρειάζεται πολλές φορές να αφαιρεθούν όλοι οι προσβεβλημένοι βραχίονες των δέντρων.
Στον δεύτερο άξονα που αφορά τις ανάγκες των δημοτών και γενικότερα τη λειτουργία της πόλης έχουμε να διαχειριστούμε τις εξής παραμέτρους:
— Αιτήματα δημοτών για κλαδεύσεις. Το 85% των αιτημάτων που γίνονται προς την Υπηρεσία Πρασίνου αφορούν αιτήματα για την ανάγκη κλαδέματος. Αυτό γίνεται γιατί τα περισσότερα δέντρα είναι φυτεμένα στα στενά πεζοδρόμια της πόλης με αποτέλεσμα, τα κλαδιά τους να παρενοχλούν τα μπαλκόνια και τα παράθυρα των δημοτών, να στερούν το φως από τους συμπολίτες μας που ζουν στα ισόγεια και τα υπόγεια, να παρενοχλούν με τις ρίζες τους τα ρολόγια της ΕΥΔΑΠ, αλλά και να δημιουργούν ρηγματώσεις σε τοίχους, υδρορροές ,αποχετεύσεις και μάντρες προκαλώντας φαινόμενα υγρασίας σε κατοικίες. Ακόμη κρύβουν τις ταμπέλες και τα σήματα οδικής κυκλοφορίας, τις ταμπέλες των επαγγελματιών της πόλης, ανασηκώνουν τις πλάκες των πεζοδρομίων δυσκολεύοντας την προσβασιμότητα των αδύναμων συμπολιτών μας και όλα αυτά δημιουργούν την ανάγκη περιορισμού των δέντρων περισσότερο από ότι το ίδιο το δέντρο έχει ανάγκη. Στις πρόσφατες χιονοπτώσεις κατηγορήθηκαν οι υπηρεσίες του Δήμου ότι δεν είχαν προβεί σε αποτελεσματικές κλαδεύσεις, με αποτέλεσμα την πρόκληση ζημιών από τις πτώσεις δέντρων και κλάδων.
— Ανάγκες λειτουργίας της πόλης που πιέζουν για κλαδεύσεις. Οι οργανισμοί που διαχειρίζονται τα εναέρια δίκτυα της πόλης μας ασκούν μεγάλες πιέσεις για μεγάλο περιορισμό των δέντρων για λόγους επικινδυνότητας. Πρόσφατα μηνυθήκαμε από τους εργαζόμενους στα τρόλεϊ για ανεπαρκή κλαδέματα στους άξονες που κινούνται τα τρόλεϊ. Επίσης ο δημοτικός φωτισμός και οι φωτεινοί σηματοδότες της τροχαίας απαιτούν αυστηρά κλαδέματα για λειτουργικούς λόγους. Το τελευταίο διάστημα προστέθηκε και η ανάγκη αυστηρών κλαδεμάτων προκειμένου να γίνει δυνατή η διέλευση των μεγάλων μηχανημάτων ασφαλτόστρωσης των δρόμων της πρωτεύουσας. Ακόμη και τα έργα πλακόστρωσης των πεζοδρομίων, επειδή διαταράσσουν και τραυματίζουν το ριζικό σύστημα των δέντρων, μας υποχρεώνουν σε αυστηρές κλαδεύσεις, όπου αυτό συμβαίνει, προκειμένου να μην πέσουν τα δέντρα που έχουν χάσει την ευστάθειά τους.
— Απουσία κλαδεύσεων για πολλά χρόνια. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή, ουσιαστικά εφέτος γίνονται κλαδέματα σε δεντροστοιχίες μετά από 8 ή και 10 χρόνια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα όλα αυτά τα χρόνια τα δέντρα να μεγαλώνουν ανεξέλεγκτα, να έχουν πάρει υπερβολικό ύψος και να έχουν μεγάλο ποσοστό ξερών και με λάθος προσανατολισμό βλαστών και μεγάλο ποσοστό εσωτερικών σήψεων. Το μεγάλο ύψος που πήραν τα δέντρα όλα αυτά τα χρόνια, στους στενούς δρόμους που το φως δυσκολεύεται να περάσει στα χαμηλά τμήματα του δέντρου, έχει σαν αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας θόλος φυλλώματος στην κορυφή του δέντρου και εσωτερικά το δέντρο να είναι άδειο από φυλλωσιές. Έτσι μετά από 8 χρόνια που χρειάζεται να κλαδευτεί το δέντρο και να περιοριστεί το ύψος του κλαδεύοντας την κορυφή του, αποκαλύπτονται από κάτω οι γυμνοί βραχίονες του δέντρου και θα πρέπει να έχουμε την υπομονή να δώσουμε στο δέντρο τον χρόνο που χρειάζεται (περίπου δύο μήνες) να αναπτύξει τη νέα ανανεωμένη φρέσκια βλάστηση του και να επανέλθει στο φυσιολογικό του σχήμα την επόμενη βλαστική περίοδο.
— Διαμαρτυρίες δημοτών για υπερβολικές κλαδεύσεις. Στις παραμέτρους που επηρεάζουν το κλάδεμα των δέντρων, θα πρέπει να αναφέρουμε και τις δράσεις των κατοίκων που έχοντας ενεργοποιηθεί και ευαισθητοποιηθεί από την χρησιμότητα των δέντρων στα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης και που γνωρίζουν ότι το πράσινο είναι το κυριότερο αντίδοτο στην κλιματική αλλαγή και στους καύσωνες, δεν θέλουν να ακουμπάμε τα δέντρα. Οι κάτοικοι αυτοί σαν πιο συνειδητοποιημένοι και ενεργοποιημένοι έχουν μεγαλύτερη πρόσβαση στα κοινωνικά δίκτυα και οι φωνή τους έχει μεγαλύτερη επικοινωνιακή δύναμη. Η μεγάλη όμως πλειοψηφία των πολιτών, είναι πολίτες που τους ενδιαφέρει η ατομική τους περίπτωση και αυτοί απλώς στέλνουν ένα αίτημα στο δήμο για κλάδεμα ή διαμαρτύρονται στα συνεργεία μας που καθημερινά εδώ και τριάντα χρόνια εργάζονται στις γειτονιές της Αθήνας και αφουγκράζονται τις ανάγκες των δημοτών γιατί συνομιλούν καθημερινά μαζί τους.
Συμπερασματικά ανάμεσα στους παραπάνω αντικρουόμενους άξονες αναγκών που σχετίζονται με το κλάδεμα, ακροβατεί η Υπηρεσία μας προσπαθώντας να πετύχει την εξυπηρέτηση της πόλης με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο».
