Ο σάχης είχε το όνειρο να αναγεννήσει τη δόξα της αρχαίας Περσίας και το άριο παρελθόν της, θεωρώντας ότι η περαιτέρω προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης θα αποτελούσε σημαντικό βήμα για την επίτευξη του στόχου αυτού. Τη δεκαετία του 1970 ίδρυσε το Ρασταχίζ, το Κόμμα της Εθνικής Αναγέννησης, που απέβλεπε πρωτίστως στην αποκατάσταση του μεγαλείου του Ιράν. Στην πραγματικότητα, το κόμμα απλώς λειτουργούσε ως χειροκροτητής των ενεργειών και της πολιτικής του μονάρχη. Την ίδια εποχή —του Ψυχρού Πολέμου— ο σάχης συνέχισε να διατηρεί στενές σχέσεις με τη Δύση και αυτό διασφάλιζε ότι θα εξακολουθούσε να λαμβάνει από τις Ηνωμένες Πολιτείες τη στρατιωτική βοήθεια που θα του επέτρεπε να συγκροτήσει ισχυρές ένοπλες δυνάμεις.
Τη δεκαετία του 1960 η ιδέα αναβίωσης του μεγαλείου του παρελθόντος φαίνεται ότι του είχε γίνει εμμονή, με αποτέλεσμα οι πιεστικές ανάγκες της οικονομίας να περάσουν σε δεύτερη μοίρα. Ο σάχης εξήρε τη συνέχεια της περσικής ιστορίας, αποπειράθηκε μάλιστα να συνδέσει, ασύστατα, τη δυναστεία των Παχλαβί με τους Αχαιμενίδες. Στην κορύφωση αυτής της έκρηξης εθνικής υπερηφάνειας αποφασίστηκε να διοργανωθεί ένας μεγάλος εορτασμός για τα 2.500 χρόνια από τότε που ο Κύρος ο Μέγας ίδρυσε την Περσική Αυτοκρατορία. Ως επετειακό έτος επιλέχθηκε το 1971, επιλογή προφανώς αυθαίρετη που βέβαια έγινε αποδεκτή. και οι προετοιμασίες προχώρησαν. Πρόθεση του σάχη ήταν να δείξει στον ιρανικό λαό και στον κόσμο ολόκληρο τη σπουδαία κληρονομιά της χώρας και να εξάρει τον ρόλο που διαδραμάτιζε η δυναστεία του στη διατήρηση της κληρονομιάς αυτής. Σίγουρα το όνειρο του σάχη ήταν η αναγέννηση της χώρας του.
Η προσπάθεια του Σάχη να καταδείξει το μεγαλείο της χώρας του στα μάτια όλου του κόσμου αποδείχθηκε χιμαιρική, αλλά από πολλές πλευρές και ενοχλητικά γραφική.
Στην Τεχεράνη έγιναν μεγάλες προετοιμασίες, όπως η τοποθέτηση αναγλύφων με αρχαία περσικά θέματα σε κεντρικά σημεία της πόλης. Κορυφαίο γεγονός ήταν η ανέγερση ενός τεράστιου πύργου, με μια αψίδα στη βάση του, ο οποίος θα αποτελούσε το σύμβολο του γεγονότος. Πρόκειται για τον Πύργο Σαχγιάντ («Μνημείο του Πύργου του Σάχη»). Στο εσωτερικό του οργανώθηκε μια μεγάλη έκθεση αρχαιολογικών θησαυρών που αποτύπωναν την ιστορία του Ιράν από τις απαρχές της ιστορίας. Η τεράστια κατασκευή βρισκόταν στο τέρμα μιας μεγάλης λεωφόρου που διασχίζει το κέντρο της πόλης. Σ’ αυτή την περίβλεπτη θέση θα λειτουργούσε ως κτίριο-έμβλημα της αυτοκρατορίας και θα αποτελούσε το εντυπωσιακό επίκεντρο των λαμπρών εορταστικών εκδηλώσεων.
Η κορωνίδα των εορτασμών είχε σχεδιαστεί να λάβει χώρα στην ίδια την αρχαία πρωτεύουσα. Μολονότι τον 19ο αιώνα η πόλη είχε χαθεί κάτω απ’ την άμμο, η ονομασία Περσέπολη παρέμεινε ζωντανή ανά τους αιώνες ως ένα υποβλητικό σύμβολο εξουσίας. Το δράμα του Κρίστοφερ Μάρλοου για τον Ταμερλάνο, ο οποίος προσωποποίησε την τρομακτική ισχύ της Ανατολής, φέρνει ξανά στον νου τη δόξα της Περσέπολης όταν ο κατακτητής διακηρύσσει ότι τελικός του σκοπός είναι να κατακτήσει την πόλη όπως είχε κάνει ο Αλέξανδρος χίλια και πλέον χρόνια πριν.
Τον δικό τους ρόλο θα διαδραμάτιζαν και οι Πασαργάδες, όπου στην πεδιάδα βόρεια της Περσέπολης ορθωνόταν ακόμη μοναχικός ο εντυπωσιακός τάφος του Κύρου του Μεγάλου. Στην ομιλία του μπροστά στον τάφο, ο σάχης εξέφρασε την πεποίθηση ότι:
Έχουν περάσει 25 αιώνες, μα η ιρανική σημαία ανεμίζει σήμερα το ίδιο θριαμβευτικά όπως την εποχή της δόξας. Το όνομα του Ιράν εμπνέει σήμερα εξίσου μεγάλο σεβασμό σε όλο τον κόσμο όπως και τις μέρες εκείνες. Σήμερα, όπως τότε, το Ιράν κομίζει το μήνυμα της ελευθερίας και της αγάπης του ανθρώπου σε έναν ταραγμένο κόσμο, και είναι ο θεματοφύλακας των υψηλότερων ανθρώπινων βλέψεων. Ο πυρσός τον οποίο άναψες δεν έσβησε ποτέ εδώ και 2.500 χρόνια, αντέχοντας στις θύελλες της ιστορίας. Σήμερα σκορπάει το φως του σε τούτη τη γη, πιο λαμπρό από ποτέ και, όπως στη δική σου εποχή, η λάμψη του ταξιδεύει πολύ πέρα από τα σύνορα του Ιράν.
Ο σάχης ολοκλήρωσε την ομιλία του απευθυνόμενος στον Κύρο ως εξής: «Κοιμήσου, Κύρε, διότι εμείς είμαστε αφυπνισμένοι». Χρησιμοποιώντας λέξεις όπως «θριαμβευτικά», «σεβασμός», «βλέψεις» και «ελευθερία», ο σάχης συνέδεε ευθέως το σύγχρονο Ιράν με τον Κύρο τον Μέγα και με τα πολύπλευρα επιτεύγματα των Αχαιμενιδών, επιδιώκοντας να αναστήσει μια μεγάλη δύναμη που είχε χαθεί από καιρό και να την εντάξει στέρεα στη χορεία των δυνάμεων του σήμερα.
Οι μεγάλοι εορτασμοί που διοργανώθηκαν στην Περσέπολη το καλοκαίρι του 1971 ήταν αναμφίβολα θεαματικοί. Η ερειπωμένη πόλη επέστρεψε και πάλι για μια στιγμή στο παγκόσμιο προσκήνιο. Προσκλήθηκαν πολυάριθμοι αρχηγοί κρατών, με τις υψηλότερες τιμές να επιφυλάσσονται στους μονάρχες, καθώς επίσης πρέσβεις και άλλοι ανώτατοι αξιωματούχοι, και στήθηκαν τεράστιες σκηνές προκειμένου οι προσκεκλημένοι να παρακαθίσουν στο πολυτελές δείπνο που θα αποτελούσε το κεντρικό γεγονός του εορτασμού.
Μια περιγραφή του δίνει κάποια γεύση των τεράστιων εξόδων που έκανε ο σάχης προκειμένου να προσφέρει στους προσκεκλημένους του ό,τι πιο εκλεκτό:
Κάτω από το σπινθηροβόλο φως τεράστιων κρυστάλλινων πολυελαίων που κρέμονταν από την οροφή που είχε επενδυθεί με ατόφιο μετάξι, 600 καλεσμένοι, μέλη βασιλικών οίκων και εκπρόσωποι της εκτελεστικής εξουσίας από όλο τον κόσμο παρακάθισαν στο πεντάωρο δείπνο του αιώνα (...) Ο σεφ Μαξ Μπλουέ από το Maxim de Paris είχε ετοιμάσει (...) μικρά αριστουργήματα, όπως αυγά ορτυκιών γεμισμένα με το χρυσό χαβιάρι της Κασπίας, αρνίσια νεφραμιά με τρούφα (και) ψητό παγόνι γεμιστό με φουαγκρά σκεπασμένο με το δικό του λαμπρό φτέρωμα (...) Υπήρχαν διαθέσιμα περί τα 25.000 μπουκάλια κρασί.
Αν η τελευταία πληροφορία αληθεύει, τότε αναλογούσαν 40 μπουκάλια κρασί ανά καλεσμένο. Το μοναδικό ιρανικής προέλευσης έδεσμα του δείπνου ήταν στην πραγματικότητα το χρυσό χαβιάρι από την Κασπία. Λέγεται πως κάποιος, σε μια επίδειξη πικρού χιούμορ, έκανε την εξής ερώτηση: «Γιατί, αφού είχαμε 2.500 χρόνια ενός τόσο σπουδαίου πολιτισμού, τα φαγητά ήταν όλα σχεδόν γαλλικά;» Αξίζει να σημειωθεί ότι ο γάλλος πρόεδρος Ζωρζ Πομπιντού δεν μπόρεσε να παραστεί. Τη λύπη τους που επίσης δεν μπόρεσαν να παραστούν εξέφρασαν και μια σειρά άλλοι αρχηγοί κρατών, ανάμεσά τους η βασίλισσα Ελισάβετ Β' της Βρετανίας.
Σε όλες τις εορταστικές εκδηλώσεις, έμφαση δινόταν πάντοτε στον Κύρο και όχι στον Δαρείο, ο οποίος στην πραγματικότητα έχτισε την Περσέπολη. ενώ ο σάχης ανακοίνωσε ότι το ιρανικό ημερολόγιο επρόκειτο να αλλάξει, καθορίζοντας ως απαρχή το έτος ανάρρησης του Κύρου στον θρόνο. Ένα από τα εμβλήματα των άκρως εντυπωσιακών εορτασμών έγινε ο Κύλινδρος του Κύρου, στον οποίο αποτυπώνονται πολλά από τα επιτεύγματα του μεγάλου μονάρχη.
Όταν το δείπνο ολοκληρώθηκε, τα ερείπια της Περσέπολης έγιναν το σκηνικό μεγάλων παρελάσεων ιρανών στρατιωτών ντυμένων με στολές αρχαίων Μήδων και Περσών. Η βασική ιδέα πίσω απ' όλα αυτά ήταν η συνέχεια της ιρανικής ιστορίας, γι' αυτό τονιζόταν ιδιαίτερα ο δεσμός ανάμεσα στο απώτερο παρελθόν και στο παρόν. Τη μέρα εκείνη υπήρχε το αίσθημα ότι «οι σκιές των άλλοτε κυρίαρχων της Ασίας μετεωρίζονταν αθέατες πάνω από τη σκηνή της παλιάς τους δόξας». Όμως για τον Μάικλ Άξγουερδυ όλα αυτά ήταν μια folie de grandeur, μια αυταπάτη μεγαλείου στον υπέρτατο βαθμό. Σίγουρα θύμιζε Χόλλυγουντ στην πλέον επιτηδευμένη εκδοχή του. Αφηγητής της επίσημης ταινίας που αποθανάτιζε το γεγονός ήταν ο Όρσον Ουέλς, ο οποίος ανέφερε με στόμφο ότι «εδώ παρελαύνει η Περσία». Έχει σημασία ότι στην ταινία αυτή η χώρα αποκαλούνταν και πάλι Περσία, κι όχι Ιράν. Η παλαιά ονομασία κρίθηκε καταλληλότερη για να αναδειχθεί ο δεσμός με το παρελθόν.
Ο σάχης εκφώνησε άλλη μια ομιλία «μπροστά στις σκιές των θετών του προγόνων», όπως αναφέρει ο Κρίβατσεκ. Σ' αυτη, έδωσε έμφαση στη συνέχεια με την αρχαία Αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών και διακήρυξε την αναγέννηση του περσικού μεγαλείου. Και πάλι επικαλέστηκε το μεγαλείο του Κύρου, του Μεγάλου Βασιλέως, του Βασιλέα των Βασιλέων, και επανέλαβε την καθησυχαστική προτροπή του προς τον αρχαίο ηγεμόνα, «Κοιμήσου, Κύρε, διότι εμείς είμαστε αφυπνισμένοι».
Οι γιορτές, ενώ αποσκοπουσαν στο να προσδώσουν στη δυναστεία κάτι απ' την παλιά δόξα, στην πραγματικότητα ενέτειναν τη δυσαρέσκεια των Ιρανών απέναντι στον μονάρχη τους. Το καλοκαίρι των μεγάλων εορτασμών στράγγισε το δημόσιο ταμείο, εξασθένισε περαιτέρω την οικονομία και προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη ένταση στη σχέση του σάχη με τον λαό του.
Την εποχή εκείνη ο σάχης είχε πλέον αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο οραματικό του σχέδιο και σε ό,τι αυτό αντιπροσώπευε. Ενδιαφερόταν πολύ περισσότερο να συνδέσει τον εαυτό του και τη δυναστεία με το ένδοξο παρελθόν παρά με την ευημερία του λαού του. Εντούτοις, η μεγαλοπρέπεια και η επίδειξη δεν μπορούσαν να σώσουν τους Παχλαβί. Οι γιορτές, ενώ αποσκοπουσαν στο να προσδώσουν στη δυναστεία κάτι απ’ την παλιά δόξα, στην πραγματικότητα ενέτειναν τη δυσαρέσκεια των Ιρανών απέναντι στον μονάρχη τους. Το καλοκαίρι των μεγάλων εορτασμών στράγγισε το δημόσιο ταμείο, εξασθένισε περαιτέρω την οικονομία και προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη ένταση στη σχέση του σάχη με τον λαό του.
Όσο κι αν ο σάχης νοσταλγούσε την παλιά δόξα, αυτή δεν έδειχνε να επιστρέφει στη χώρα. Ο μονάρχης προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κατάσταση μεταβιβάζοντας περισσότερες εξουσίες στο Ματζλίς, το κοινοβούλιο, και εισάγοντας μεταρρυθμίσεις. Η κατάσταση όμως στη χώρα δεν έδειχνε σημάδια βελτίωσης και καθ’ όλη τη δεκαετία του 1970 η απόσταση ανάμεσα στο καθεστώς των Παχλαβί και στον λαό έδειχνε να διευρύνεται όλο και περισσότερο. Ενώ το 1943 ο σάχης είχε φανταστεί, στην αρχή τουλάχιστον, ότι θα φιλοξενούσε ως ίσος προς ίσους τους «Τρεις Μεγάλους» στη Διάσκεψη της Τεχεράνης, τη δεκαετία του 1970 η σκληρή πραγματικότητα ήταν πως η χώρα του βασιζόταν όλο και περισσότερο στην αμερικανική στήριξή. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έβλεπαν το Ιράν κυρίως ως ανάχωμα απέναντι στη Σοβιετική Ένωση και προϋπόθεση γι’ αυτό ήταν η σταθερότητα της χώρας.
Η αναταραχή που επικρατούσε στο Ιράν απειλούσε όλο και περισσότερο τούτη τη σταθερότητα και, μέσα σ’ αυτές τις όλο και πιο ανώμαλες συνθήκες, άρχισε να ισχυροποιείται εκ νέου το ισλάμ. Η θρησκεία είχε περιθωριοποιηθεί τόσο από τον σάχη όσο και από τον πατέρα του, και ο ρόλος της στα μεγαλόπνοα σχέδια του σάχη ήταν επουσιώδης. Οι σιιτικές γιορτές του Μουχάρραμ, και άλλες θρησκευτικές γιορτές, είχαν απαγορευθεί από τον Ρεζά Σαχ. Το 1978, στις αρχές του Μουχάρραμ, έγιναν βίαιες διαδηλώσεις εναντίον της κυβέρνησης. Στις 11 Δεκεμβρίου, την ίδια την ημέρα της Ασούρα, οργανώθηκε μια ογκώδης διαδήλωση στην Τεχεράνη· ήταν πια ξεκάθαρο ότι ο σάχης δεν θα μπορούσε να διατηρήσει για πολύ τον έλεγχο της κατάστασης. Τον Ιανουάριο του 1979, καθώς το Ιράν βυθιζόταν στο απόλυτο χάος, ο Μοχάμμαντ Ρεζά Παχλαβί εξαναγκάστηκε σε ατιμωτική εξορία και η δυναστεία του —αυτόκλητη κληρονόμος 2.500 χρόνων μεγαλείου— ανατράπηκε.
Η προσπάθεια του σάχη να αναστήσει μια αυτοκρατορία από το απώτερο παρελθόν ήταν από πολλές απόψεις το ματαιόδοξο κύκνειο άσμα του παραδοσιακού επεκτατισμού που αναγόταν στις αρχαίες δυναστείες. Η ειρωνεία είναι ότι οι πραγματικές ισορροπίες Ισχύος στον 20ό αιώνα θα μπορούσαν να έχουν προβλεφθεί ήδη από το 1943, με τη Διάσκεψη της Τεχεράνης. Μολονότι η διάσκεψη έγινε στην πρωτεύουσά του, ο σάχης αγνοήθηκε σχεδόν παντελώς. Η μετέπειτα προσπάθειά του να καταδείξει το μεγαλείο της χώρας του στα μάτια όλου του κόσμου αποδείχθηκε χιμαιρική, αλλά από πολλές πλευρές και ενοχλητικά γραφική. Έχοντας παραμείνει στην εξουσία λίγο περισσότερο από μισό αιώνα, οι Παχλαβί παραχώρησαν τη θέση τους σε ένα καθεστώς που επανέφερε τη χώρα στο ισλάμ και αποδόθηκε σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την ιρανική ισχύ εφαρμόζοντας εντελώς διαφορετικές μεθόδους.
Επιμέλεια: Στάθης Τσαγκαρουσιάνος
__________________
Απόσπασμα από το βιβλίο «Οι Πέρσες: Από την Περσέπολη στην Τεχεράνη», των Τζέφρυ Πάρκερ & Μπρέντα Πάρκερ, Μτφρ.: Παναγιώτης Σουλτάνης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Σελ.: 262
BONUS
Δείτε το ντοκιμαντέρ του BBC, «Decadence and downfall, The Shah of Iran's ultimate party»
