Τη δεκαετία του ’60 για πρώτη φορά ήρθε στα χέρια του Ανδριώτη εκδότη του οίκου Gutenberg, Γιώργου Δαρδανού, κείμενο του ακαδημαϊκού Δημητρίου Πασχάλη, γραμμένο στην Άνδρο το 1924, με επείγουσα έκκληση προς τις αρμόδιες αρχαιολογικές υπηρεσίες και τα ανδριώτικα σωματεία «υπέρ της σωτηρίας του μόνου εν Άνδρω αρχαίου μνημείου, όπερ ο πανδαμάτωρ χρόνος άφησε μέχρι σήμερον όρθιον εν τη νήσω». Το συγκεκριμένο κείμενο αναφερόταν στον ελληνιστικό πύργο του Αγίου Πέτρου της νήσου Άνδρου, τον οποίο ο Γιώργος Δαρδανός, εδώ και μια πεντηκονταετία, έχει επιδιώξει να διασώσει. Ο ίδιος χαρακτήρισε τις πολυετείς, επίπονες και επίμονες προσπάθειές του «σκοπό ζωής», καταγράφοντας το χρονικό της απαρχής των εργασιών για τη διάσωση του Πύργου στο περιοδικό «Νήσος Άνδρος» (καλοκαίρι 2012/6, εκδόσεις τυπωθήτω, Αθήνα, σελ. 86-91).
Οι πληροφορίες του «Νήσος Άνδρος» μαρτυρούν τις δυσκολίες του εγχειρήματος. Ο αρχαίος Πύργος του Αγίου Πέτρου, ένα μοναδικά διατηρημένο μνημείο, αλλά σε πλήρη εγκατάλειψη και με ορατό τον κίνδυνο της κατάρρευσης, ώθησε τον Γιώργο Δαρδανό να κινητοποιήσει τοπικούς συλλόγους, εφημερίδες, την Αρχαιολογία, παράγοντες και υπουργούς. Όμως η ευκαιρία να συνταχθεί και να υποβληθεί η μελέτη του Πύργου στον προϋπολογισμό χρηματοδότησης της Ε.Ε. χάθηκε εξαιτίας της γραφειοκρατίας, με αποτέλεσμα το πρόγραμμα χρηματοδότησης να δοθεί για τους πύργους-φρυκτωρίες της Νάξου και της Κέας.
Ο κ. Δαρδανός ελπίζει να δρομολογηθεί πλέον η ολοκλήρωση και υποβολή της μελέτης στην ΚΑ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων για έγκριση και στη συνέχεια από το ΚΑΣ, μαζί με τους πύργους Κέας και Νάξου, για εκτέλεση ενιαίου έργου πύργων-φρυκτωριών στις Κυκλάδες.
Τον Ιούλιο του 1992, ο Γιώργος Δαρδανός προτείνει να αναλάβει τα έξοδα της μελέτης, ώστε η ΚΑ’ Εφορεία Κλασικών Αρχαιοτήτων με τη σειρά της να δώσει την άδεια για τις εργασίες. Τον ωθούν ίσως ενδόμυχα οι λαμπρές, καθαρευουσιάνικες γραμμές του Δ. Πασχάλη: «Είνε το ευγενέστερον και τιμητικώτερον στάδιον δράσεως. Θα ήτο δε αληθινόν όνειδος δια τους συγχρόνους Ανδρίους, εάν το μοναδικόν τούτο της νήσου των μνημείον άφινον επί των ημερών των να καταρρεύση αναλγήτως». Κατόπιν και της παρέμβασης του συγγραφέα-πολιτικού Νίκου Θέμελη, ο οποίος φρόντισε να προωθήσει το θέμα και να εξηγήσει τους λόγους κατάρρευσης του Πύργου, το έργο αξιολογείται από τους αρμόδιους του υπουργείου Πολιτισμού και αποστέλλεται στην Περιφέρεια Αιγαίου. Ένα πρώτο βήμα έχει γίνει, αλλά η χρηματοδότηση δίνεται τελικά στην περιοχή «Καλλιθέα» της Ρόδου.
Ξανά, λοιπόν, από την αρχή. Περνούν 20 χρόνια και για καλή τύχη του Γιώργου Δαρδανού έρχεται σε επαφή με τον Βασίλη Λαμπρινουδάκη, ομότιμο καθηγητή Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και τον συνεργάτη του Ευάγγελο Καζολιά, πολιτικό μηχανικό. Σε συνεργασία με τον σύλλογο της περιοχής, τον Φιλοπρόοδο Όμιλο «Το Γαύριο», υποβάλλεται το αίτημα εξαρχής, δηλαδή να χορηγηθεί η σχετική άδεια για τις εργασίες στον Πύργο, χωρίς να συμπεριληφθούν τα έξοδα της μελέτης, τα οποία ανέλαβε εξ ολοκλήρου ο Γιώργος Δαρδανός.
Και φτάνουμε στο σήμερα. Στις 6 Μαρτίου του 2015, ο Γιώργος Δαρδανός λαμβάνει στα χέρια του μια έκθεση αυτοψίας από τη Διεύθυνση Περιβάλλοντος & Χωρικού Σχεδιασμού της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Η εν λόγω Υπηρεσία ζητούσε από τους Γιώργο Δαρδανό και Αλέξανδρο Ίσαρη να απαντήσουν εντός πέντε ημερών, εγγράφως, σχετικά με τις διαπιστώσεις από τη διερεύνηση «παράνομης διάνοιξης οδού». Το έγγραφο κατέγραφε, μεταξύ άλλων, ότι «από τις χωματουργικές εργασίες έχουν προκύψει εκβραχισμοί και κοπή υφιστάμενης βλάστησης, ενώ έχουν παρασυρθεί χώματα και πέτρες στα κατάντη αγροτεμάχια». Η Υπηρεσία ενημέρωνε επίσης ότι μπορούσε να προχωρήσει στην επιβολή διοικητικών κυρώσεων, βάσει του άρ. 30 του Ν.1650/86 «Για την προστασία του περιβάλλοντος» (ΦΕΚ 160/Α), σε περίπτωση που δεν ελάμβανε απάντηση.
Ιδού, λοιπόν, η εμφάνιση, για μια ακόμα φορά, κωλύματος εκ μέρους των υπηρεσιών του Δημοσίου, ύστερα από περισσότερα από πενήντα χρόνια ενασχόλησης με την περιοχή του Πύργου και τις προσπάθειες κατοχύρωσής του από τον ίδιο τον Γιώργο Δαρδανό και άλλους συνειδητά ενδιαφερόμενους ανθρώπους ως αρχαιολογικού χώρου (ΦΕΚ 65Β/1992). Οι Βασίλης Λαμπρινουδάκης και Ευάγγελος Καζολιάς ανέλαβαν άμεσα δράση ως «μελετητές του αρχαίου Πύργου Αγίου Πέτρου Άνδρου» με σημείωμα που εξηγούσε ότι στο πλαίσιο της μελέτης αποτύπωσης και αποκατάστασης του Πύργου εκδόθηκε η σχετική Υπουργική Απόφαση από τον Ιανουάριο του 2013 για τη διαμόρφωση εργοταξιακού δρόμου πάνω στον υφιστάμενο δύσβατο αγροτικό, υπό την επίβλεψη της ΚΑ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Οι εργασίες διαμόρφωσης του δρόμου πραγματοποιήθηκαν με πρωτοβουλία του Φιλοπρόοδου Ομίλου «Το Γαύριο» και του Δήμου Άνδρου. Η οριστική μελέτη που θα προέκυπτε στη συνέχεια θα αντιμετώπιζε και το θέμα της φροντίδας και ανάδειξης του περιβάλλοντος χώρου.
Με μια δόση πικρίας για τις άδικες παρεμβάσεις του κρατικού μηχανισμού, ο Γιώργος Δαρδανός απάντησε προς την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου. Αξίζει να τη δούμε εδώ:
«Λυπάμαι για τις καταγγελίες που διατυπώσατε εις βάρος μου ότι θα μου επιβάλετε διοικητικές κυρώσεις για καταστροφή του περιβάλλοντος. Νομίζω ότι είστε οι τελευταίοι που θα μπορούσαν να μιλήσουν για την προστασία του περιβάλλοντος και αυτό το γνωρίζουν καλά όσοι επισκέπτονται τα νησιά. Χάρη σε δικές μου ενέργειες και με τη συμβολή αρκετών φίλων έχουμε καταφέρει να διασώσουμε αρκετά, χωρίς ποτέ να έχουμε τη δική σας αρωγή. Δεν ήξερα καν ότι υπάρχουν όλες αυτές οι υπηρεσίες στις Κυκλάδες.
Αν είχατε ασχοληθεί πραγματικά, θα ξέρατε ότι έχω καταβάλει κάθε προσπάθεια για την προστασία του φυσικού πλούτου της Άνδρου, έχω καταγράψει όλες τις ζώνες προστασίας γύρω από τους ναούς μαζί με τον αείμνηστο Δημήτρη Πολέμη, τόσα χρόνια έχω προβάλει όλα τα θέματα που αφορούν τη βλάστηση, την παράνομη βόσκηση, την καταπάτηση αιγιαλού, τη ρύπανση των ρεμάτων, την καταστροφή των στημάτων, την κατασκευή βάθρου πάνω από την πηγή στο Άνω Γαύριο και τόσο άλλα (βλέπε Περιοδικό «Νήσος Άνδρος», τεύχη 1-8).
Αντί να επικοινωνήσετε μαζί μου για να συνεργαστούμε, με καλείτε να απολογηθώ – και μάλιστα εντός 5 ημερών! Τι ντροπή, πραγματικά! Όπως θα δείτε και στην απάντηση του κορυφαίου αρχαιολόγου κου Λαμπρινουδάκη, αγωνίζομαι εδώ και 58 χρόνια για την αναστήλωση του Πύργου.
Η καταγγελία σας θα συμπεριληφθεί στο επόμενο τεύχος του περιοδικού “Νήσος Άνδρος” για να γνωρίσει καλά όλος ο κόσμος τι ανόητος και ανασταλτικός που είναι ο κρατικός μηχανισμός και αυτοί που τον υπηρετούν.
Λυπάμαι για τη συμπεριφορά σας.
Σας γράφω εν οργή γιατί, ενώ γνωρίζετε καλά ποιος είμαι και τι προσφέρω στο νησί, δεν επικοινωνήσατε μαζί μου και μου στείλατε αυτή την επιστολή, βασιζόμενοι ίσως στην καταγγελία κάποιου ανόητου Γιαννούλη Πέτσα, ο οποίος νόμιζε ότι θα μπορούσε με αυτό τον τρόπο να αποσπάσει από μένα χρήματα για κάτι που δεν του ανήκει.
Ενοχλημένος με τη συμπεριφορά σας,
Γιώργος Δαρδανός
Αθήνα, 8 Μαΐου 2015»
Ποιο, λοιπόν, το επόμενο βήμα για τον Πύργο του Αγίου Πέτρου; Ο κ. Δαρδανός ελπίζει να δρομολογηθεί πλέον η ολοκλήρωση και υποβολή της μελέτης στην ΚΑ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων για έγκριση και στη συνέχεια από το ΚΑΣ, μαζί με τους πύργους Κέας και Νάξου, για εκτέλεση ενιαίου έργου πύργων-φρυκτωριών στις Κυκλάδες.
Ας ελπίσουμε κι εμείς να γίνουν επιτέλους τα αυτονόητα, ώστε να σωθεί και να αποκατασταθεί ένα τόσο σημαντικό μνημείο της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ο Πύργος του Αγίου Πέτρου
Περιγραφή – Ιστορικά στοιχεία
Σχετικά με το χρόνο κατασκευής του πύργου, καθώς επίσης και με τη χρήση του, υπάρχουν διάφορες απόψεις. Σύμφωνα με τους ιστορικούς Ross, Weil, Bursian και Μηλιαράκη, χτίστηκε την εποχή των Πελασγών και χρησίμευε ως φρούριο για τους κατοίκους των οικισμών που βρίσκονταν μακριά από την οχυρή πόλη (Παλαιόπολη) κατ’ άλλους ως φρυκτωρία. Προς αυτή την άποψη συντελεί και η ύπαρξη πύργου στην απέναντι βουνοκορφή, στη θέση Ρέθι — βρέθηκε μόνο η βάση του. Το πιθανότερο είναι ότι έστελναν σήματα στον απέναντι πύργο, ο οποίος λόγω θέσης δεν είχε την ίδια θέα. Άλλες απόψεις παρουσιάζουν ως χρόνο κατασκευής του τον 4ο-5ο π.Χ. αιώνα.
Ο Πύργος του Αγίου Πέτρου έχει σχήμα κυλινδρικό, με τον κύλινδρο να μειώνεται αισθητά στο κάτω ήμισυ του οικοδομήματος. Στηρίζεται σε στρογγυλή βάση, με περιφέρεια εικοσιενός μέτρων, και αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο με το υπόλοιπο σώμα του πύργου, ενώ διακρίνεται τόσο το μεγαλείο του όγκου της όσο και το είδος της τειχοδομίας της.
Η βάση αυτή, που υψώνεται τέσσερα μέτρα από το έδαφος, είναι οικοδομημένη με τεράστιους ογκόλιθους, πολλοί από τους οποίους έχουν μήκος τρία έως και τριάμισι μέτρα και πάχος περίπου ένα μέτρο. Οι λίθοι αυτοί, που προέρχονται από τα ατιζωικά σχιστολιθικά πετρώματα της Άνδρου, είναι συναρμοσμένοι ο ένας με τον άλλον χωρίς συνδετικό υλικό· έχουν όμως και από τη μία και από την άλλη πλευρά την επιφάνειά τους ομαλή, όχι επειδή κάποιος τεχνίτης τις λάξευσε μ’ αυτόν τον τρόπο, αλλά από τη φύση τους. Η από τα πλάγια συναρμογή των λίθων αυτών δεν έχει κάθετη τομή, αλλά, αντίθετα, έχει μεγάλη κλίση και είναι ανώμαλη μα απολύτως τεχνική, με τρόπο ώστε να συμπλέκονται οι λίθοι στις εσοχές και τις εξοχές τους κατά τον πελασγικό οικοδομικό τρόπο. Η εξωτερική επιφάνεια του πύργου είναι ακατέργαστη, έτσι ώστε οι ογκόλιθοι αλλού εξέχουν κι αλλού εισέχουν.
Πάνω σ’ αυτή τη βάση υψώνεται το πελώριο κτίριο του Πύργου, οικοδομημένο με μεγάλη τεχνική: η εξωτερική του επιφάνεια είναι ομαλή, με τους λίθους κατεργασμένους έως την ανώτατη ζώνη.
Όποιος έμπαινε από την πόρτα του πύργου, επειδή αυτή ήταν χαμηλή, ήταν αναγκασμένος να σκύψει. Μόλις μπαίνει κανείς μέσα στον κυκλικό και θολωτό θάλαμο, εκπλήσσεται, γιατί δεν βλέπει καμία δίοδο προς τους επάνω ορόφους του πύργου· αν δε υποτεθεί ότι ήταν εχθρός, μη γνωρίζοντας την αρχιτεκτονική του οικοδομήματος, μπορούσε να πέσει εύκολα σε παγίδα.
Η πόρτα της εισόδου του πύργου, η οποία βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με αυτό απ’ όπου υψώνεται το κύριο σώμα του οικοδομήματος, βλέπει μεσημβρινά, προς την πλαγιά δηλαδή του βουνού από πάνω του. Την ίδια κατεύθυνση έχουν και τρία αλλεπάλληλα ανοίγματα πάνω από την πόρτα. Βορειοανατολικά υπάρχουν κι άλλα ανοίγματα που μοιάζουν με πολεμίστρες ή τοξότιδες. Η πόρτα που αποτελεί την κύρια είσοδο του πύργου είναι τετράγωνη, χαμηλή, ύψους ώς ένα μέτρο και τριάντα εκατοστά. Είναι κατασκευασμένη από τέσσερις ογκόλιθους: οι δύο που αποτελούν τους παραστάτες της πόρτας είναι ισοϋψείς και από τους άλλους δύο, που είναι απλούστατης αρχαϊκής κατασκευής —παρόμοιας με αυτήν της θύρας που έχει ο θησαυρός του Ατρέα στις Μυκήνες—, ο ένας είναι το κατώφλι και ο άλλος το ανώφλι,. Το πλάτος της πόρτας είναι ένα μέτρο. Οι λίθοι όμως που σχηματίζουν το ανώφλι και το κατώφλι της πόρτας είναι μακρύτεροι, προεξέχουν εκατέρωθεν των παραστατών της πόρτας, και είναι συνδεδεμένοι με τους ογκόλιθους του κυλίνδρου της βάσης για μεγαλύτερη στερεότητα.
Από την πόρτα αυτή εισέρχεται κανείς σε κυκλική αίθουσα, διαμέτρου πεντέμισι μέτρων, με θολωτή στέγη· ο θόλος σχηματίζεται από την καμπύλη του γύρω τοίχου, όπως συμβαίνει στα δώματα των αρχαίων λεγόμενων θησαυρών. Μάλλον δεν υπήρχαν πλάκες στο μέσον του θόλου, αλλά κάτω από κανονικές συνθήκες ειρήνης άφηναν το θόλο ανοιχτό, από τη μία για να μπαίνει από πάνω το φως της ημέρας κι από την άλλη για λόγο σπουδαιότερο – για να σκαρφαλώνουν, δηλαδή, ευκολότερα στην οροφή, πράγμα δύσκολο από τα ανοίγματα που υπάρχουν πάνω από την πόρτα, τα οποία προφανώς χρησιμοποιούσαν μόνο σε κατάσταση ανάγκης οπότε και έκλειναν με ασφάλεια το μεγάλο κυκλικό άνοιγμα στο μέσον του ορόφου.
Και από τις δύο μεριές της πόρτας και κοντά στο ύψος της βρίσκονται δύο στενόμακρα ανοίγματα, με πυραμιδοειδή αναστόμωση εσωτερικά, τα οποία, όπως και το σχήμα και η θέση τους δείχνει, χρησιμοποιούσαν για την υπεράσπιση της πόρτας αλλά και για να μπαίνουν λιγοστές αχτίδες φωτός στον κάτω όροφο του πύργου. Τα ανοίγματα αυτά μπορούσαν να τα σφραγίζουν εσωτερικά, όπως δείχνουν τα αυλάκια που υπάρχουν δεξιά σε κάθε άνοιγμα.
Είναι αλήθεια ότι τα στενά αυτά λοξοειδή ανοίγματα βρίσκονται πολύ πάνω από το έδαφος, έτσι θα μπορούσε κανείς με την πρώτη ματιά να υποθέσει ότι δεν τα χρησιμοποιούσαν ως πολεμίστρες, αλλά, ως προς αυτό, φαίνεται ότι ακριβώς πάνω από την πόρτα υπήρχε εξώστης που χρησιμοποιούνταν ως προμαχώνας, πάνω στον οποίο ανέβαιναν και μάχονταν οι φρουροί του πύργου, όπως φαίνεται από τις οπές που βρίσκονταν τα δοκάρια που κρατούσαν τον προμαχώνα αυτόν.
Όποιος έμπαινε από την πόρτα του πύργου, επειδή αυτή ήταν χαμηλή, ήταν αναγκασμένος να σκύψει. Μόλις μπαίνει κανείς μέσα στον κυκλικό και θολωτό θάλαμο, εκπλήσσεται, γιατί δεν βλέπει καμία δίοδο προς τους επάνω ορόφους του πύργου· αν δε υποτεθεί ότι ήταν εχθρός, μη γνωρίζοντας την αρχιτεκτονική του οικοδομήματος, μπορούσε να πέσει εύκολα σε παγίδα. Κι αυτό συνέβαινε γιατί, καθώς ήταν αναγκασμένος να σκύψει για να μπει, δε μπορούσε να δει την τετράγωνη οπή που υπήρχε μέσα στον τοίχο του πρώτου ορόφου, πάνω από το ανώφλι της πόρτας, η οποία χωρούσε έναν άνθρωπο όρθιο με τα χέρια σηκωμένα ψηλά. Η οπή αυτή χρησίμευε ως είσοδος στον δεύτερο όροφο. Η δε άνοδος γινόταν είτε με σκοινιά είτε με αναρρίχηση: υπάρχουν εσοχές στα τοιχώματα της στενής αυτής εισόδου.
Είναι ομολογουμένως παράδοξο, και σίγουρα πολύ επικίνδυνο, να είναι αυτή η μοναδική είσοδος στους ορόφους του πύργου· σίγουρα λοιπόν τη χρησιμοποιούσαν μόνο σε περίπτωση κινδύνου, ενώ υπό κανονικές συνθήκες χρησιμοποιούσαν ξύλινη σκάλα. Από το δεύτερο πάτωμα προς την οροφή υπάρχει ελικοειδής κλίμακα — σήμερα σώζονται 25 σκαλιά. Τα σκαλιά αυτά είναι μεμονωμένοι ογκόλιθοι από μαρμαρυγιακό σχιστόλιθο, εντοιχισμένοι στον τοίχο του πύργου, από τον οποίο προεξέχουν ένα μέτρο και δέκα εκατοστά. Το ύψος του δεύτερου ορόφου είναι δύο μέτρα και τριάντα εκατοστά. Μέχρι την κορυφή του πύργου φαίνονται ίχνη έξι ακόμη ορόφων, οι οποίοι υποθέτουμε ότι χωρίζονταν με ξύλινα πατώματα και ως πόρτες είχαν καταπακτές, είχαν επίσης κοινή την ελικοειδή σκάλα. Έτσι υπολογίζεται ότι το αρχικό ύψος του πύργου έφτανε περί τα είκοσι έως και εικοσιτέσσερα μέτρα.
Τον δεύτερο όροφο φωτίζει άνοιγμα ίδιας κατασκευής με την πόρτα της εισόδου. Φαίνεται δε ότι εσωτερικά του πύργου υπήρχε και δεύτερος τοίχος ο οποίος έχει καταρρεύσει.
Πάνω από τη θυρίδα του δεύτερου ορόφου υπάρχει άλλο μικρότερο άνοιγμα και πάνω απ’ αυτό άλλο μεγαλύτερο. Δεξιά κι αριστερά υπάρχουν κι άλλα παρόμοια ανοίγματα.
Γύρω-γύρω, εξωτερικά, ο πύργος έχει τέσσερα τετράγωνα αυλάκια, σε όλο το ύψος του, με πλάτος δέκα και βάθος δύο εκατοστά. Τα αυλάκια αυτά χρησιμοποιούνταν, μάλλον, για να στηρίξουν εξωτερικά ξύλινες επάλξεις και άλλα αμυντικά έργα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο πύργος ήταν φρούριο και οι πολιορκούμενοι δεν ήταν δυνατόν να μένουν άπρακτοι στις επιθέσεις και να αμύνονται μόνο μέσα από τις πολεμίστρες.
Θα πρέπει να αναφέρω εδώ ότι σε πηγή του χωριού Άγιος Πέτρος υπάρχει αρχαία δεξαμενή, από την οποία ξεκινούσαν υδραγωγοί σωλήνες, τμήματα των οποίων βρέθηκαν και τα οποία τροφοδοτούσαν με νερό τον Πύργο, ενώ κατά μήκος της κοιλάδας προς τη θάλασσα υπάρχουν ερείπια αρχαίων μεταλλείων που προφανώς τα εκμεταλλεύονταν οι κάτοικοι του νησιού.
