Στις 25 Απριλίου του 1945, στην ανατολικογερμανική πόλη Τόργκαου, στον Έλβα, γίνεται η πρώτη συνάντηση στρατευμάτων που είχαν νικήσει τη ναζιστική Γερμανία. Λίγες μέρες αργότερα ο Χίτλερ θα αυτοκτονήσει. Σε μια πρώτη ανάγνωση, ο καταστροφικότερος πόλεμος που είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα ως τότε τελείωνε. Σε μια δεύτερη ανάγνωση, προετοιμαζόταν ένας νέος κόσμος. Οι παλιές αυτοκρατορίες είχαν διαλυθεί, πολλά έθνη είχαν ολοκληρώσει έναν κύκλο εθνικής ανεξαρτησίας και έρχονταν στο προσκήνιο οι νέες «αυτοκρατορίες» ή οι νέες δυνάμεις που θα κυριαρχούσαν στο μεταπολεμικό σκηνικό, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και η Σοβιετική Ένωση.
Αντίθετα απ' ό,τι είναι διαδεδομένο, οι δύο υπερδυνάμεις έμοιαζαν μεταξύ τους. Ήταν και οι δύο δημιουργήματα δύο μεγάλων επαναστάσεων, είχαν παγκόσμιες φιλοδοξίες και αχανή σύνορα, ενώ αμφότερες εισήλθαν στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο χωρίς να το θέλουν ιδιαίτερα. Η αιφνιδιαστική εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ένωση και η επιθετική τους στάση απέναντι στις ΗΠΑ προκάλεσαν την είσοδο των δύο χωρών στον πόλεμο, η οποία ήταν καθοριστική για την ήττα του Άξονα.
Ο πόλεμος μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων έχει πολλά επεισόδια, γεωστρατηγικά, στρατιωτικά, πολιτικά. Ξεχωριστό όμως είναι το επεισόδιο της κατασκοπείας με απίστευτες ιστορίες διπλών πρακτόρων, δολοφονίες, προδοσίες, διαρροή μυστικών.
Κάπου εδώ τελειώνουν και οι ομοιότητες όμως. Επρόκειτο για δύο επαναστάσεις με διαφορετικό ιδεολογικό πρόσημο, που απείχαν χρονικά μεταξύ τους και διατηρούσαν μια τελείως διαφορετική στάση απέναντι στη συγκέντρωση και διαχείριση των εξουσιών. Η μεταπολεμική τους σύγκρουση, γνωστή και ως Ψυχρός Πόλεμος, θα σημαδέψει το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.
Οι ΗΠΑ, πιο ισχυρές τεχνολογικά και στρατιωτικά, θα προσπαθήσουν μετά τον πόλεμο να προβάλουν μια θετική εικόνα, ειδικά προς την Ευρώπη, ενώ η Σοβιετική Ένωση, η οποία έχει κερδίσει τη διεθνή συμπάθεια λόγω των εκατομμυρίων θυμάτων, μοιάζει πιο αποκλεισμένη αλλά και πιο σκληρή υπό τη σταλινική μέγγενη που δημιουργεί ένα κράτος σκληρού ελέγχου και έκτακτων καταστάσεων.
Ο πόλεμος μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων έχει πολλά επεισόδια, γεωστρατηγικά, στρατιωτικά, πολιτικά. Ξεχωριστό όμως είναι το επεισόδιο της κατασκοπείας με απίστευτες ιστορίες διπλών πρακτόρων, δολοφονίες, προδοσίες, διαρροή μυστικών. Όταν ο δυτικός κόσμος (Αμερική, Αγγλία, Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία, Καναδάς) υπέγραφε αμέσως μετά τον πόλεμο μια συμφωνία συνεργασίας των μυστικών υπηρεσιών τους γνωστή ως «Five Eyes», η ΕΣΣΔ είχε μπει ήδη στην κούρσα και είχε κερδίσει έδαφος.
Οι 5 του Καίμπριτζ
Ο κατασκοπικός κύκλος του Καίμπριτζ, όπως είναι γνωστός, συγκροτήθηκε γύρω από μια ομάδα αποφοίτων του ομώνυμου πανεπιστημίου, παιδιά εύπορων μεσοαστικών οικογενειών.
Πιο αναλυτικά, η ομάδα αποτελούνταν από τον Donald Maclean ή Όμηρο και τον Guy Burgess, αλλιώς Χικς, που αυτομόλησαν στην ΕΣΣΔ το 1951, τον περίφημο Kim Philby, τον πιο γνωστό απ' όλους, που θεωρούνταν και η ψυχή της παρέας, γνωστό με το ψευδώνυμο Stanley ή Σόνι, ο οποίος έφυγε για τη Σοβιετική Ένωση το 1963, όπου και παρέμεινε ως σύμβουλος της KGB, καθώς και από τους Anthony Blunt και John Cairncross που ομολόγησαν την προδοσία τους και ως αντάλλαγμα οι βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών δεν αποκάλυψαν τη πράξη τους παρά πολύ αργότερα. Κάποιοι από τους 5 είχαν επαφές με μια μυστική λέσχη του πανεπιστημίου γνωστή ως «Οι απόστολοι του Καίμπριτζ», που θεωρήθηκε αργότερα ότι είχε ευρύτερες διασυνδέσεις με την ΕΣΣΔ.
Οι 5 εκπαιδεύτηκαν στο Καίμπριτζ και μπήκαν στον βρετανικό κρατικό μηχανισμό ως πράκτορες, διπλωμάτες ή ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια των σπουδών τους είχαν μυηθεί στον μαρξισμό-λενινισμό, θεωρώντας ότι ήταν το πλέον ουσιαστικό αντίβαρο στην άνοδο του φασισμού, και είχαν προσφέρει τις υπηρεσίες τους στη Σοβιετική Ένωση ήδη από την περίοδο του Β' Παγκοσμίου πολέμου. Η δράση τους, που διήρκεσε πάνω από 20 χρόνια, όταν αποκαλύφθηκε, πέρα από ουσιαστικό χτύπημα, προκάλεσε και τεράστιο πλήγμα στο γόητρο της ΜΙ6, της μυστικής βρετανικής υπηρεσίας αντικατασκοπείας, της οποίας μέλος ήταν ο Philby.
Ο σκανδιναβικός παράγοντας
Θα μπορούσε να φανταστεί κάποιος ότι τουλάχιστον μέχρι το 1992 υπήρχε στη Νορβηγία κάποιος φυλακισμένος για κατασκοπεία υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης και ότι η απονομή χάριτος στο πρόσωπό του θα ήταν αιτία μιας μεγάλης εσωτερικής πολιτικής κρίσης; Ο Arne Treholt ήταν ένα από τα ανερχόμενα αστέρια του Νορβηγικού Εργατικού Κόμματος τις δεκαετίες του '60 και του '70. Μπήκε στο διπλωματικό σώμα, υπήρξε επικεφαλής της νορβηγικής διπλωματικής αποστολής στον ΟΗΕ και αν θεωρήθηκε μέτριο στέλεχος της νορβηγικής διπλωματίας, η προδοσία του θεωρήθηκε η σημαντικότερη μετά από εκείνη του κατοχικού πρωθυπουργού του Κουίσλιγκ.
Συνελήφθη το 1984 μετά από πληροφορία που έδωσε διπλός πράκτορας της KGB προσωπικά στον επικεφαλής της νορβηγικής αντικατασκοπείας, τον Ørnulf Tofte, έναν θρύλο της κατασκοπικής δράσης που σήμερα έχει πλέον συμπληρώσει έναν αιώνα ζωής. Ο Tofte, έχοντας συλλάβει παλιότερα τον Sunde και τη Haavik, είναι ο άνθρωπος που εξάρθρωσε όλο το δίκτυο σοβιετικής κατασκοπείας στη Νορβηγία. Ο Treholt καταδικάστηκε τo 1984 σε 20 χρόνια φυλάκιση, τη μεγαλύτερη δυνατή ποινή που προβλέπει το νορβηγικό ποινικό σύστημα. Το 1992 η κυβέρνηση των Εργατικών τού απένειμε χάρη, μια απόφαση που ξεσήκωσε αντιδράσεις. Σήμερα συνεχίζει να διακηρύσσει την αθωότητά του.
Βίοι παράλληλοι: Όλεγκ Γκορντιέφσκι - Όλντριτζ Έιμς
Ο πρώτος ήταν ο επικεφαλής του πολιτικού τμήματος της KGB στη Βρετανία και σταθμάρχης της, ο δεύτερος, αν και άσημος, μέτριος πράκτορας της CIA, βρέθηκε στον αμερικανικό τομέα της σοβιετικής αντικατασκοπείας τη δεκαετία του '80 λόγω συγκυριών. Ο πρώτος, γιος υψηλόβαθμου στελέχους της KGB, με αδερφό επίσης πράκτορα που πέθανε λόγω αλκοολισμού, στρατολογημένος από το 1974 από την Μ16, αποκατέστησε το πληγωμένο κύρος των Βρετανών και τους απομυθοποίησε πλήρως την KGB, αναδεικνύοντας τον υδροκέφαλο και βαθιά γραφειοκρατικό χαρακτήρα της. Λάτρευε τον δυτικό πολιτισμό και του άρεσε να πηγαίνει στην όπερα. Μετά την Άνοιξη της Πράγας έχασε τη πίστη του στο σοβιετικό σύστημα.
Ο Έιμς στρατολογήθηκε το 1985 από την KGB. Τότε έβγαινε από έναν γάμο που τον είχε διαλύσει οικονομικά και ήθελε να παντρευτεί ξανά με μια γυναίκα από την Κολομβία αρκετά μικρότερή του, που αναπτέρωσε την ερωτική του αυτοπεποίθηση, αλλά της άρεσε η ακριβή ζωή. Ο ίδιος ήθελε καινούργιο αυτοκίνητο. Πήρε εκατομμύρια δολάρια από τους Σοβιετικούς τα δέκα χρόνια που τους έδινε πληροφορίες, οι οποίες ανέστειλαν πάνω από 100 επιχειρήσεις των Αμερικανών και οδήγησαν στον θάνατο με εκτέλεση 10 Σοβιετικών πρακτόρων των Αμερικανών. Ο Έιμς πρόδωσε και τον Γκορντιέφσκι, ο οποίος οδηγήθηκε στη Μόσχα για να ανακριθεί και να δικαστεί, αλλά οι Βρετανοί, με μια εντυπωσιακή επιχείρηση, τον απεγκλώβισαν και τον έσωσαν, μεταφέροντάς τον, μέσω Φινλανδίας και Νορβηγίας, στην Αγγλία.
Σήμερα ο Γκορντιέφσκι ζει μια φυσιολογική ζωή στην Αγγλία και ο Έιμς εκτίει ισόβια κάθειρξη στις ΗΠΑ, χωρίς δικαίωμα αναστολής. Οι ζωές τους κινούνται παράλληλα με τα ιδεολογικοπολιτικά συστήματα που υπηρέτησαν μάλλον λόγω προσωπικών κινήτρων παρά λόγω ιδεολογικών πεποιθήσεων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
John Lewis Gaddis, «Ο Ψυχρός Πόλεμος», Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2018
Odd Arne Westad, «The Cold War. A world History», Allen Lane, 2017
Ben Magintyre, «O κατάσκοπος και ο προδότης», Κλειδάριθμος, Αθήνα, 2019
Christopher Andrew, «The secret world», Penguin, 2019
σχόλια