ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΛΙΓΟ ΚΑΙΡΟ, όταν το θέμα ήταν η παραγωγή των εμβολίων, μπορούσε κανείς να θαυμάσει την ταχύτητα και τη συντονισμένη δράση των επιστημονικών ομάδων και των ίδιων των εταιρειών (έστω κι αν υπάκουε στον αδυσώπητο ανταγωνισμό μεταξύ των γιγάντων της Big Pharma). Το πρόβλημα, όμως, κρυβόταν κάτω από αυτήν τη σφαίρα της ταχύτητας και της υποσχόμενης υπερκάλυψης των αναγκών.
Το αξιοθαύμαστο των εξελίξεων είχε και μια σκιά. Αναδύεται τώρα, με τη μορφή συγκρούσεων, αθετημένων συμφωνιών ή καθυστερήσεων στην εμβολιαστική κάλυψη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση παραπονιέται στις εταιρείες, κάποια κράτη-μέλη προχωρούν σε μηνύσεις ή άλλες μορφές προσφυγής στη Δικαιοσύνη. Η αιφνίδια αναταραχή ενισχύεται από τις μυστηριώδεις μεταλλάξεις και τη γεωγραφική τους διασπορά, από το νότιο ημισφαίριο (Νότια Αφρική) έως τη Βρετανία.
Όμως αυτό που οι κρατικοί αξιωματούχοι ονομάζουν «προβλήματα στον εμβολιαστικό προγραμματισμό» έχει και μια άλλη διάσταση. Δίνει, για παράδειγμα, περισσότερα επιχειρήματα σε όσους πιστεύουν πια πως μόνο η επιστροφή στο εθνικό κράτος και στην ελευθερία κινήσεών του μπορεί να αναπληρώσει τους χαμένους χρόνους και να οργανώσει αποτελεσματικές αποκρίσεις. Το Ισραήλ, ο Καναδάς ή η Βρετανία (παρά τον πολύ μεγάλο αριθμό θυμάτων από τον Covid-19) παρουσιάζονται έτσι ως περιπτώσεις όπου τα λυμένα χέρια των κυβερνήσεων μπορούν να ξεπερνούν διάφορα εμπόδια, τουλάχιστον στην ταχύτητα ή στην ποσότητα των εμβολιασμών.
Τα συμπτώματα απορρύθμισης, που πολλαπλασιάζονται, κυρίως στη διαχείριση των lockdowns, στην κόπωση των πληθυσμών και στους ρυθμούς των εμβολιασμών, ξαναζεσταίνουν τις μηχανές του εθνικισμού: βγαίνει ενισχυμένη η αίσθηση ότι το μόνο που έχει νόημα στα δύσκολα είναι πως ο καθένας πρέπει να κοιτάξει το σπίτι του, να προφυλάξει τη δική του επικράτεια και να μην έχει αυταπάτες ότι θα τον προστατέψουν κάποιοι τρίτοι.
Το ριζοσπαστικό όνειρο θέλει κατά κανόνα τη συντριβή του συστήματος των εγωισμών, δηλαδή της πηγής τους, έτσι ώστε να αναδυθεί η αλληλέγγυα ανθρωπότητα και οι επιμέρους ενσαρκώσεις της σε ελεύθερες κοινότητες. Καταλήγει, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σε ένα θριαμβολογικό «it's the capitalism, stupid».
Αυτό το αξίωμα, που κερδίζει έδαφος για τις κρατικές οντότητες, είναι το ίδιο που εμπνέει τους εγωισμούς των ατόμων ή ομάδων μέσα στις εθνικές επικράτειες. Στη Βόρεια Ευρώπη και σε χώρες προτεσταντικού καπιταλισμού βλέπουμε άγριες διαδηλώσεις «υπέρ της ελευθερίας» (δηλαδή εναντίον των μέτρων περιορισμού), που εκφράζουν καθαρά την αρχή της αδιαφορίας για το τι κάνουν, λένε ή μας δεσμεύουν άλλοι. Το «εμείς ας κάνουμε το δικό μας και ας ορίζουν διαφορετικά οι συμφωνίες ή τα πρωτόκολλα», αυτή η άποψη, μοιάζει να αποκτά γενικά περισσότερους οπαδούς.
Τι μπορεί να γίνει όμως; Υπάρχει μια εκτίμηση πως αυτή η απορρύθμιση είναι απλώς κάτι προσωρινό και μεταβατικό. Επειδή η κρίση είναι παγκόσμια και έχει τεράστιες πολυπλοκότητες, όλοι σχεδόν οι θεσμοί βρέθηκαν λειψοί και απροετοίμαστοι. Ο χρόνος και η διαπραγματευτική τέχνη των κρατών, των επιχειρήσεων ή των διεθνών οργανισμών θα εξισορροπήσουν τα πράγματα.
Σκέφτομαι, όμως, ότι αυτή η αισιόδοξη συλλογιστική είναι μισή αλήθεια και μοιάζει με το στυλ των δικαιολογιών προς επανάπαυση. Το πιθανότερο είναι πως οι κρατικοί εγωισμοί, όπως και οι εγωισμοί των ατόμων ή επιμέρους κοινών, θα συνεχίσουν να έχουν καταλυτική ισχύ. Όσο δεν θα έχουμε μια πραγματική ευρωπαϊκή πολιτική εξουσία προστασίας (το ξέρω, ηχεί αθεράπευτα παλιομοδίτικο πια αυτό), τόσο είναι λογικό να ευνοούνται οι αποσχιστικές ενέργειες και να αυτοθαυμάζονται όσοι παραβιάζουν τους κανόνες ή όσοι είναι πρόθυμοι να «συμμαχήσουν και με τον διάβολο».
Ο Μαρξ θα έβλεπε εδώ να επιβεβαιώνεται η δική του πρόβλεψη ότι η καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής δεν μπορεί, από ένα σημείο και πέρα, να ανταποκριθεί στον πλούτο των ανθρώπινων αναγκών. Για εκείνον, άλλωστε, και η πιο αναπτυγμένη ορθολογική πολιτική είναι καταδικασμένη να αναπαράγει τους εγωισμούς στη βάση της κοινωνίας.
Έτσι, οι Ολλανδοί νέοι που βγήκαν στους δρόμους με αφορμή τη νυχτερινή απαγόρευση κυκλοφορίας (σπάζοντας μέχρι και δημόσιες υποδομές υγείας) ή ο θυμός της ευρωπαϊκής ηγεσίας με τις εταιρείες, γιατί αυτές πωλούν εμβόλια και σε τρίτες χώρες, θα μπορούσε, από μια άποψη, να είναι οι δύο όψεις του ίδιου προβλήματος. Εγωισμοί από τα κάτω ή από τα πάνω, από κομμάτια της κοινωνίας ή και από τις ανώτερες θεσμικά θέσεις, από τη στάση ενός, που δηλώνει ανυπάκουος, και από τη στάση του άλλου, που θέλει απλώς να αρπάξει το μεγαλύτερο μερίδιο, αδιαφορώντας για τις ανάγκες του διπλανού.
Η φιλελεύθερη λύση περνούσε παραδοσιακά από την προσπάθεια να «χειριστεί» κανείς έξυπνα τους υπαρκτούς και αναπόφευκτους εγωισμούς, καμιά φορά χρησιμοποιώντας τον έναν εγωισμό εναντίον του άλλου στο περίφημο παιχνίδι του ελέγχου και των ισορροπιών.
Το ριζοσπαστικό όνειρο θέλει κατά κανόνα τη συντριβή του συστήματος των εγωισμών, δηλαδή της πηγής τους, έτσι ώστε να αναδυθεί η αλληλέγγυα ανθρωπότητα και οι επιμέρους ενσαρκώσεις της σε ελεύθερες κοινότητες. Καταλήγει, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σε ένα θριαμβολογικό «it's the capitalism, stupid». Η εθνικιστική σφήνα φροντίζει απλώς να καταλάβει το κενό ανάμεσα στο χάος που φέρνει ο ανταγωνιστικός ατομικισμός και στην τεράστια πολιτική αδυναμία των λαϊκιστικών αντικαπιταλισμών.
Όμως η ίδια η περιπέτεια που περνάμε δείχνει πως έχουμε ανάγκη από μια πιο σύνθετη πολιτική σκέψη, πρόθυμη να αναγνωρίζει με διαύγεια τα όριά της, χωρίς να παραιτείται με πονηριές από τις ευθύνες της. Καταλαβαίνουμε ότι πρέπει να συντονιστούν πολιτικά επικράτειες που έχουν αποψιλωθεί από αποθέματα δημόσιας εμπιστοσύνης και θετικής προσδοκίας. Και αυτή η αντίφαση γίνεται επώδυνη και ίσως γεννήσει καινούργια τέρατα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
σχόλια