Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΣΤΑ διόδια της Ελευσίνας πολύ νωρίς εκείνο το πρωί της Τετάρτης 8/6/2022 θα μπορούσε κάλλιστα να παραπέμπει σε μυστική αποστολή ανθρώπων του υποκόσμου μακριά από τα βλέμματα των πολλών. Αν μάλιστα κάποιος γνώριζε ότι η συγκεκριμένη αποστολή φέρει τον τίτλο «Ακολουθώντας τα βήματα του Ποσειδώνα και του Ηρακλή στον δρόμο για την Αργολίδα και την Αρκαδία», ίσως θεωρούσε ότι πρόκειται για συνθηματική ονομασία υπόγειων διεργασιών ή συναλλαγών στη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή.
Δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι στα τρία αυτοκίνητα που κατέφταναν εκεί πριν καλά-καλά ξημερώσει επέβαιναν ένας καθηγητής και μια καθηγήτρια Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, μια υποψήφια διδάκτορας Γεωλογίας και μια ακόμη έμπειρη γεωλόγος, ένας καθηγητής Γεωφυσικής του Πανεπιστημίου Πατρών, ένας σπηλαιολόγος, μια Ιταλίδα δημοσιογράφος-συγγραφέας, και μια Ελληνίδα Γεωφυσικός-δημοσιογράφος, με σκοπό να επισκεφτούν γεωμυθολογικούς τόπους. Αφορμή ήταν το συγγραφικό ενδιαφέρον της Ιταλίδας φίλης για την πολυετή έρευνα του καθηγητή Μαριολάκου και τη σύνδεση των αρχαίων μύθων με τις παλαιοκλιματικές, υδρογεωλογικές, και γεωμορφολογικές συνθήκες που επικρατούσαν στην ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου, και σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο, κατά τους προϊστορικούς χρόνους.
«Όταν διαβάζει κάποιος την ελληνική μυθολογία και συγχρόνως γνωρίζει τα φυσικογεωλογικά χαρακτηριστικά και την εξέλιξη του γεωγραφικού χώρου, είναι εύκολο να αναγνωρίσει την άμεση επίδραση του τοπίου στη διαμόρφωση ενός μύθου», γράφει ο ίδιος στον πρώτο τόμο από το δίτομο πόνημά του υπό τον τίτλο «Ελληνική Γεωμυθολογία» (εκδόσεις Λιβάνη). Με άλλα λόγια, πολλοί αρχαίοι μύθοι είναι οι κρυπτογραφημένες γεωλογικές παρατηρήσεις του προϊστορικού ανθρώπου πάνω στα φυσικογεωγραφικά συστήματα και την εξέλιξή τους. Είναι μια πρωτόλεια εκδοχή της γεωλογικής επιστήμης πολύ πριν αυτή υπάρξει καν ως όρος και ως κλάδος.
Ο Όλυμπος δεν αποτέλεσε από την αρχή κατοικία των θεών γιατί κατά τις παγετώδεις περιόδους μεγάλο τμήμα του ήταν καλυμμένο από πάγους. Φαίνεται ότι οι θεοί κατοίκησαν εκεί αφότου οι κλιματικές συνθήκες βελτιώθηκαν αισθητά. Αυτό πρέπει να έγινε πριν 6.000 χρόνια περίπου, σε μια περίοδο γνωστή ως «κλιματικό optimum του Ολοκαίνου», που σχεδόν συμπίπτει με το τέλος της νεολιθικής εποχής.
Υπήρξε όμως η Γαία, μια συγκλονιστική θεότητα που, εκτός από μητέρα των θεών και των θνητών, ταυτίστηκε με τον Πλανήτη Γη (26ος ορφικός ύμνος). «Η Γαία μαζί με το Χάος και τον Έρωτα αποτελούν τα τρία βασικά στοιχεία στη δημιουργία του Σύμπαντος». Το σημαντικότερο και παλαιότερο ιερό της Γαίας ήταν στη Δωδώνη (3η χιλιετία π.Χ.). Κάποια στιγμή η Γαία έπαψε να ελέγχει τις δραστηριότητες των διαφόρων γενεών θεοτήτων, φτάνοντας να υποκλιθεί μπροστά στον εγγονό της, τον Δία, και να τον παρακαλέσει να φέρει βροχή για να ξεδιψάσουν οι Αθηναίοι και η γη τους!
Από ανατροπή σε ανατροπή λοιπόν ήταν οι αρχαίες θεότητες, αν και θα έπρεπε να είμαστε υποψιασμένοι περί αυτού λόγω των μεταβαλλόμενων γεωλογικών και κλιματολογικών συνθηκών.
Και αυτό γιατί «πολλοί από τους θεούς των πρώτων τεσσάρων γενεών έχουν δημιουργηθεί λόγω της έντασης ακραίου φυσικογεωλογικού φαινομένου που προκάλεσε τον τρόμο στους κατοίκους κάποιας περιοχής εξαιτίας των καταστροφών, όπως είναι ένας κατακλυσμός ή ένας μεγάλος σεισμός, η έκρηξη ενός ηφαιστείου, μια περίοδος έντονης ξηρασίας κ.λπ.»
Στην περίπτωσή μας καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε η άνοδος της στάθμης του Αιγαίου λόγω της τήξης των παγετώνων.
Σκοπός του ταξιδιού λοιπόν ήταν η ξενάγηση της Ιταλίδας δημοσιογράφου φίλης μας στην περιοχή που ο αρχηγός της αποστολής, καθηγητής Μαριολάκος, ονόμασε γενέτειρα της ελληνικής θεογονίας.
«Δηλαδή οι θεοί του Ολύμπου δεν γεννήθηκαν στον Όλυμπο;» εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς.
Η απάντηση είναι ότι ο «Όλυμπος δεν αποτέλεσε από την αρχή κατοικία των θεών γιατί κατά τις παγετώδεις περιόδους μεγάλο τμήμα του ήταν καλυμμένο από πάγους. Φαίνεται ότι οι θεοί κατοίκησαν εκεί αφότου οι κλιματικές συνθήκες βελτιώθηκαν αισθητά. Αυτό πρέπει να έγινε πριν 6.000 χρόνια περίπου, σε μια περίοδο γνωστή ως "κλιματικό optimum του Ολοκαίνου", που σχεδόν συμπίπτει με το τέλος της νεολιθικής εποχής».
Πολλοί θεοί γεννήθηκαν στην Πελοπόννησο, όπως ο Ποσειδώνας. Ακόμη και ο Δίας, κατά την αρκαδική εκδοχή, γεννήθηκε στο Λύκαιον όρος, ΒΔ της Μεγαλόπολης.
Ο Ποσειδώνας
Ο Ποσειδώνας γεννήθηκε στην πηγή Άρνα σε μια πλευρά του Αλησίου όρους κοντά στην Αρχαία Νεστάνη, στη Μαντίνεια της Αρκαδίας, μια ιδιαίτερα καρστικοποιημένη περιοχή.
Η πηγή βρίσκεται πολύ κοντά στον αρχαιολογικό χώρο του ιερού του «Ιππίου Ποσειδώνα». Η Ρέα αφού γέννησε τον Ποσειδώνα τον άφησε εδώ να τον μεγαλώσουν οι βοσκοί. Η ίδια έφυγε να συναντήσει τον Κρόνο στο Μαίναλο.
Ο Ηρακλής
Ό γνωστός σε όλους μας Ηρακλής, γιος του Δία και της Αλκμήνης, ήταν φαινόμενο για την εποχή του (13ος αιώνας π.Χ., αφού κατείχε γνώσεις υδραυλικές, υδρογεωλογικές, τεχνικογεωλογικές, γράφει ο καθηγητής Μαριολάκος. Άλλωστε οι περισσότεροι άθλοι είχαν να κάνουν με το νερό, όπως η Λερναία Ύδρα, το δάμασμα του ποταμού Αχελώου, η κόπρος του Αυγεία κ.ά.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, στις πηγές της Λέρνης στην Αργολίδα ζούσε η Λερναία Ύδρα, ένα τέρας με φιδίσια πλοκάμια και πολλά κεφάλια.
Στην περιοχή υπήρχαν υπόγεια νερά τα οποία μετά από δαιδαλώδεις διαδρομές μέσα από τον καρστικό υδροφόρο ορίζοντα, όταν εύρισκαν διέξοδο, χύνονταν και λίμναζαν, δημιουργώντας έλη που προκαλούσαν ασθένειες μέχρι σχετικά πρόσφατα (Pouqueille,1820). Στην περίπτωση αυτή, ακόμη και αν κάποιος τοποθετήσει έναν ογκόλιθο στο στόμιο της καρστικής πηγής, το νερό μπορεί να βγει από δυο πλαϊνά σημεία. Την ώρα λοιπόν που ο Ηρακλής, έκοβε ένα κεφάλι της Ύδρας φύτρωναν άλλα δυο, με αποτέλεσμα να καταστρέφει τα πάντα στους γύρω κάμπους.
Όμως ο Ηρακλής ήταν «υπερήρωας» με υπερφυσικές δυνάμεις και, όπως πάντα, οι υπερήρωες στο τέλος δίνουν τη λύση! Διάφορες συναρπαστικές εκδοχές εμφανίζονται συχνά σε αμερικανικά κόμικς, αλλά και από γνωστούς Έλληνες εικαστικούς.
Εντούτοις οι δράσεις του δεν είναι παραμύθι αλλά πραγματικότητα, αφού αναφέρονται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς.
Ο Απολλόδωρος μας πληροφορεί ότι ο Ηρακλής έφτασε μέχρι τον Άτλαντα, όχι αυτόν που βρίσκεται στο ΒΔ τμήμα της Αφρικής αλλά στη χώρα των υπερβορείων, ενώ ο Πλούταρχος λέει ότι έφτασε στην Ωγυγία (Ισλανδία). Αυτές οι αποκλειστικές αποστολές του Ηρακλή ήταν πολύ πιο δύσκολες και χρονοβόρες συγκρινόμενες με την αργοναυτική εκστρατεία, στην οποία επίσης συμμετείχε πριν την εγκαταλείψει για να συνεχίσει το ταξίδι του σε Ευρώπη, Ατλαντικό και τη «μεγάλη ηπειρωτική χώρα που εκτεινόταν δυτικά της Βρετανίας πέρα από τον ωκεανό».
Το συμπέρασμα του καθηγητή Μαριολάκου, ότι ο Ηρακλής είναι το ανάλογο του Μεγάλου Αλεξάνδρου που δραστηριοποιήθηκε κατά την προϊστορική εποχή, είναι συγκλονιστικό. Όπως ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά, «τα επιτεύγματα του Ηρακλή υπερτερούν κατά πολύ εκείνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αφού συνέβαλε στη δημιουργία της μεγαλύτερης οικονομικής και εμπορικής κοσμοκρατορίας που γνώρισε ποτέ ο κόσμος της μυκηναϊκής εποχής. Ξεκινούσε από το δέλτα του Γάγγη και έφτανε μέχρι τη σημερινή λίμνη Σουπίριορ στα σύνορα ΗΠΑ και Καναδά, και από τον Βόρειο πόλο μέχρι την Αιθιοπία».
Και συνεχίζει: «Οι γεωγραφικές και οι ωκεανογραφικές γνώσεις την εποχή εκείνη πρέπει να ήταν κάτι σαν απόρρητα "κρατικά" μυστικά για όσους τις κατείχαν, αφού μόνον αυτοί είχαν πρόσβαση στις πρώτες ύλες (χαλκό, κασσίτερο, κεχριμπάρι). Γνώριζαν τα ρεύματα του ωκεανού και μπορούσαν να διασχίσουν τον Ατλαντικό για να μεταφέρουν χαλκό. Η μεταλλευτική δραστηριότητα σε αρχαία μεταλλεία στις καναδικές βόρειες ακτές της λίμνης Σουπίριορ, από όπου είχαν εξορυχτεί 500.000 τόνοι καθαρού χαλκού κατά την προϊστορική περίοδο, ίσως συνδέεται με τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, αφού τα γεωγραφικά στοιχεία που δίνει ο Πλούταρχος («Ηθικά») ανταποκρίνονται στα φυσικογεωγραφικά δεδομένα της περιοχής (σ. 283). Κάποιοι λοιπόν πιστεύουν ότι 4.000 χρόνια πριν από τον Κολόμβο και 3.500 χρόνια πριν από τους Βίκινγκς, ο διάπλους είχε επιτευχθεί.
Αλλού αναφέρεται ότι ο ίδιος ο Ηρακλής έφτασε ως εκεί για να επαναλειτουργήσει κάποια μεταλλεία σε μια περίοδο που οι ποσότητες από τα κοιτάσματα της Κύπρου δεν επαρκούσαν.
Άλλοι είναι επιφυλακτικοί στο να δεχτούν την άποψη αυτή, δεδομένου ότι στις περιοχές που αναπτύχθηκε αυτή η δραστηριότητα δεν εντοπίστηκαν μινωικοί ή μυκηναϊκοί οικισμοί.
Η αργοναυτική εκστρατεία
Ολόκληρη η ηγεσία της νεότερης γενιάς του μυκηναϊκού κόσμου συμμετείχε στην Αργοναυτική Εκστρατεία, με την Αργώ να διασχίζει μια τεράστια περιοχή, φτάνοντας μέχρι τα Ριπαία Όρη, τους υπερβόρειους, το Κρόνιο Πέλαγος, την Ιρλανδία.
Όπως η λαμπρότητα των χρωμάτων του Εγγονόπουλου (μπλε κοβάλτιο, κόκκινο, κάδμιο κίτρινο) καθιστά μυθικό το κάθε μυθολογικό θέμα, έτσι και τα συμπεράσματα από την έρευνα του καθηγητή Μαριολάκου αποτυπώνουν τις συναρπαστικές και ατέρμονες προσπάθειες των προϊστορικών Ελλήνων να κατανοήσουν τις γεωλογικές και φυσικογεωγραφικές συνθήκες που διέπουν τον πλανήτη Γη, και να καρπωθούν τα οφέλη από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές του.
Παρότι αυτή δεν ήταν η μεγαλύτερη εκστρατεία των προϊστορικών Ελλήνων, υπήρξε εντούτοις πολύ σημαντική. Μυκηναϊκά ευρήματα σε Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, που χρονολογούνται από το 1.750 π.Χ μέχρι το 1.050 π.Χ., ισχυροποιούν τα επιχειρήματα για αυτό το σκέλος του ταξιδιού.
Τελικά το «Χρυσόμαλλον Δέρας» ήταν ο πραγματικός στόχος της Αργοναυτικής Εκστρατείας ή υπέκρυπτε ενδιαφέρουσες εμπορικές πτυχές, όπως το κυνήγι του κεχριμπαριού και του χρυσού, από λίγους επιφανείς και ισχυρούς; Πως αλλιώς θα μπορούσε να κερδίσει τον θρόνο που του άρπαξε ο αδελφός του πατέρα του ο Ιάσονας;
Όσο για τις Συμπληγάδες Πέτρες, η τυρβώδης ροή του ρεύματος που ρέει από τον Εύξεινο πόντο προς τον Βόσπορο, με τις δίνες που δημιουργεί, δικαιολογεί την επικινδυνότητα του ταξιδιού.
Στην εκστρατεία συμμετείχε και ο μυθικός λυράρης Ορφέας, παρότι σε προχωρημένη ηλικία, όπως αναφέρει ο ίδιος στα Ορφικά. Ο Ορφέας έσωσε τους Αργοναύτες από τις Σειρήνες.
Ορφέας του «γεωρεαλισμού»
Επιστρέφοντας από αυτή την ενδιαφέρουσα ξενάγηση, επισκέφτηκα την Έκθεση «Νίκος Εγγονόπουλος, ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού» στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, με πολλά έργα εμπνευσμένα από την ελληνική μυθολογία.
Αν, όπως έχει λεχθεί, οι ανατρεπτικές πινελιές του Έλληνα ζωγράφου συνιστούν μια ευρηματική και ονειρική παραχάραξη του μύθου, τότε τα βιβλία του Έλληνα καθηγητή Μαριολάκου μάς προσφέρουν μια πιο ρεαλιστική εκδοχή για τα πρωτοποριακά επιτεύγματα των προϊστορικών μας ηρώων, βασισμένη στη γεωεπιστημονική έρευνα. Ένας «Ορφέας του γεωρεαλισμού» ο ίδιος, κατάφερε να «προσγειώσει» τον μύθο και να τον εντάξει στο διαρκώς μεταβαλλόμενο παγκόσμιο γεωπλαίσιο.
*Η Φωτεινή Μαλτέζου είναι φυσικός, γεωφυσικός (Ph.D.), δημοσιογράφος.
