— Καταρχάς, τι είναι αυτό που έκανε ελκυστικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Σε έναν ναρκισσιστικό πολιτισμό που απομονώνει όλο και πιο πολύ τα άτομα και τα ωθεί να ασχοληθούν κατά το μάλλον ή ήττον με την εικόνα τους παρά με τον πραγματικό, μη-νευρωτικό εαυτό τους έγινε αισθητή η ανάγκη κοινωνικής δικτύωσης. Στη μοναξιά που απλώθηκε στον σύγχρονο κόσμο, που σε κάποιους συμπολίτες μας βιώνεται ως ερήμωση, το διαδίκτυο από την αρχή της νέας χιλιετίας πρόσφερε τη δυνατότητα «οικοδόμησης» και «διαχείρισης» των σχέσεων με τους άλλους.
Πατώντας ένα πλήκτρο, σε μια μέρα μπορείς να κάνεις τόσους «φίλους» όσους δεν έκανες σε όλη την παιδική και εφηβική σου ηλικία. Η ουδέτερη διαδικτυακή επαφή ονομάστηκε «φίλος» ‒ κάποιες φορές οι φίλοι είναι ψεύτικα και κακόβουλα προφίλ.
Πριν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έκανα φίλο κάποια/-ον παίζοντας, στο σχολείο, στον στρατό, στη δουλειά, σε ένα ταξίδι και η φιλία χτιζόταν σε βάθος χρόνου και μέσα από πολλή αλληλεπίδραση. Τώρα συλλέγουμε φίλους αγγίζοντας πλήκτρα για να μαλακώσει η μοναξιά, για να δικτυωθούμε κοινωνικά, για να επεκτείνουμε τις όποιες δραστηριότητές μοας, κάποιες φορές για να πούμε ότι έχουμε «φίλους» ακόμα και ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε, αλλά είναι «επώνυμοι».
— Πρόσφατα δημοσιεύματα στον διεθνή Τύπο έγραφαν ότι «τα social media μετέτρεψαν σε θετική νόρμα μια ανισόρροπη, παθολογική εκδοχή της ανθρώπινης κοινωνικότητας». Πώς το σχολιάζετε;
Η κοινωνική δικτύωση ήταν αναπόφευκτο να λειτουργήσει και ως φορέας ανταλλαγής νοημάτων και συναισθημάτων, δηλαδή μηνυμάτων μεταξύ των «φίλων» που συσσωρεύονται τυχαία από τους χρήστες. Συνεπώς, στους εκατοντάδες «φίλους» που συνέλεξα ‒όχι απαραίτητα επέλεξα‒ με τυχαίο τρόπο ή επειδή μου τους συνέστησε η πλατφόρμα θα απευθυνθώ σαν να είναι πραγματικοί μου φίλοι, ίσως και να τους αντιμετωπίσω ως τέτοιους.
Είναι η στιγμή της μετεξέλιξης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε social media. Τα τελευταία άρχισαν προοδευτικά να λειτουργούν ως πλατφόρμες κοινωνικών, οικονομικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, κάτι που πριν από μερικές δεκαετίες θα θεωρούνταν παραληρηματική κατασκευή.
Λέγοντας πολλά και μάλιστα κοινότοπα, οι άνθρωποι, όταν βρίσκουν ανταπόκριση, πιστεύουν ότι ζουν, ότι ανοίγουν νέους δρόμους. Αυτή η τάση ενδυναμώθηκε την περίοδο της πανδημίας. Και θεωρώ ότι έχει δίκιο το περιοδικό «Atlantic» που υποστηρίζει ότι τα social media επέβαλαν ως μια επιθυμητή πραγματικότητα μια «ανισόρροπη, παθολογική εκδοχή της ανθρώπινης κοινωνικότητας».
Έτσι ο καθένας κατέληξε να μπορεί να λέει οτιδήποτε φαντάζεται σε οποιονδήποτε είναι σε θέση να το ακούσει, χωρίς να το επεξεργαστεί, όσο μπορεί συχνότερα. Λέγοντας πολλά και μάλιστα κοινότοπα, οι άνθρωποι, όταν βρίσκουν ανταπόκριση, πιστεύουν ότι ζουν, ότι ανοίγουν νέους δρόμους. Αυτή η τάση ενδυναμώθηκε την περίοδο της πανδημίας.
Και θεωρώ ότι έχει δίκιο το περιοδικό «Atlantic» που υποστηρίζει ότι τα social media επέβαλαν ως μια επιθυμητή πραγματικότητα μια «ανισόρροπη, παθολογική εκδοχή της ανθρώπινης κοινωνικότητας». Μέσα στο βάθος των αιώνων ο άνθρωπος, ως αγελαίο ζώο, μέσα στην κοινότητα, παίζει, σπουδάζει, εργάζεται, ερωτεύεται, ανταγωνίζεται, γίνεται φίλος με άλλους ανθρώπους από κοντά, με το σώμα του σε σχέση με άλλα σώματα.
— Ποια, κατά τη γνώμη σας, είναι τα κυριότερα προβλήματα της κοινωνικής δικτύωσης;
Στον άνθρωπο υπάρχουν ορισμένες βασικές ενορμήσεις, οι οποίες δρουν ώστε να διασφαλίσουν την επιβίωσή του, να ικανοποιήσουν τις βιολογικές ανάγκες του. Πρόκειται για τις ενορμήσεις του εγώ ή αντίστοιχες της αυτοσυντήρησης, όπως τις ονόμασε ο Φρόιντ.
Ταυτόχρονα αναπτύσσονται και οι σεξουαλικές ενορμήσεις, η γνωστή μας λίμπιντο. Αυτή είναι μια, υπό την ευρεία έννοια, ερωτική ενέργεια του ατόμου που αποζητά να ικανοποιηθεί στην επαφή του με κάποιο άλλο πρόσωπο. Πρόκειται για μια ψυχική ενέργεια που φέρνει γενικότερα κοντά το ένα άτομο στο άλλο.
Σε αυτή την ενέργεια βασίζεται η ύφανση των φιλικών σχέσεων, των σχέσεων με τα παιδιά, τους γονείς, ο σχηματισμός ομάδων με κοινές ιδεολογικές ή άλλες επιδιώξεις και οράματα (αποσεξουαλικοποιημένες σχέσεις).
Με κινητήρια δύναμη τη λίμπιντο αναπτύσσεται σε ένα άτομο και η σεξουαλική επιθυμία να συνευρεθεί σαρκικά μαζί με κάποιο άλλο άτομο και να ικανοποιηθεί σεξουαλικά από αυτό. Σε αυτή την περίπτωση η ζωή δεν εκδηλώνεται στους χώρους κοινωνικής συνύπαρξης (πλατείες, καφέ, τόποι διασκεδάσεις, θέατρα, εκκλησίες κ.λπ.), εκεί όπου το βλέμμα συναντάει άλλα βλέμματα. Μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το πάνω χέρι έχουν οι ενορμήσεις του εγώ.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη «μηχανοποίηση» σε μεγάλο βαθμό των διαπροσωπικών ή των ομαδικών σχέσεων των χρηστών και τη μετατροπή τους σε σχέσεις που βασίζονται σε μια πιο ρομποτική λειτουργία και όχι στην επαφή σωμάτων που πάλλονται από επιθυμίες, κατευθύνονται από τη λογική και το όνειρο και δοκιμάζονται στην εκ του σύνεγγυς σχέση τελικά.
Το άγγιγμα των σωμάτων, η ευχαρίστηση που παίρνεις από ένα ευχάριστο γεύμα κατά τη διάρκεια του οποίου αναπτύσσονται συναισθήματα με τη συνοδεία ενός ποτηριού κρασί δίνουν ασυναίσθητα τη θέση τους σε αντιληπτικά ερεθίσματα ήχου και εικόνας, πολλές φορές εξαιρετικά διεγερτικά, που φθείρουν την επιθυμία. Η επικοινωνία θα φτωχαίνει, θα χάνει την ψυχή της, την ονειροπόληση. Ακόμα και η σεξουαλική επιθυμία μπορεί να αποκλίνει και να γίνει μια βασικά εκφορτιστική λειτουργία, όπως συμβαίνει στο cybersex.
— Τι άλλαξε όλα αυτά τα χρόνια στις ανθρώπινες σχέσεις;
Έχω την εντύπωση ότι αυτά τα χρόνια που επικράτησε το διαδίκτυο υπήρξαν επαναστατικές εξελίξεις σε συλλογικό επίπεδο. Η πληροφόρηση, η επικοινωνία, η πρόσβαση στη γνώση και η ψυχαγωγία των πολιτών διευκολύνθηκαν εξαιρετικά. Οι πιο φτωχές χώρες μπόρεσαν να έχουν πρόσβαση σε πηγές πληροφοριών που μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες ήταν απρόσιτες.
Ταυτόχρονα, όμως, αυτές οι δυνατότητες χρησιμοποιήθηκαν από κακόβουλες και αντιδημοκρατικές δυνάμεις για λόγους παραπληροφόρησης, χειραγώγησης των ανθρώπων, παρουσίασης του ψέματος σαν αλήθεια. Ακόμα και εκλογικές διαδικασίες επιχειρήθηκε να επηρεαστούν και να αλλοιωθεί η λαϊκή βούληση.
Γενικότερα, ο πολίτης διευκολύνεται από αυτή την τεχνολογική επανάσταση όταν καταφέρνει να θέτει όρια και να μην τα παραβαίνει, γεγονός που του επιτρέπει να επιλέγει από την πλημμύρα των μηνυμάτων και των πληροφοριών ό,τι είναι χρήσιμο γι’ αυτόν, την οικογένειά του, να λέει όχι σε «σκουπίδια» που του προσφέρονται με λαμπερό ναρκισσιστικό περιτύλιγμα. Όλα επιτρέπονται, ο παραμικρός περιορισμός βιώνεται ως αυταρχική λογοκρισία της πλατφόρμας.
Οι δυνατότητες εξάπλωσης του μηνύματος του χρήστη των social media στην κοινότητα σε όλο τον κόσμο εξάπτει ορισμένα άτομα και τις φιλοδοξίες τους, δημιουργούνται νέα επαγγέλματα π.χ. influencers με ανάλογες προσδοκίες που θα επηρεάσουν όσους αναζητούν οδηγούς σε αυτόν τον ρευστό κόσμο όπου όλα αλλάζουν με ιλιγγιώδη ταχύτατα. Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο το μόνο σημαντικό για τα social media είναι η ατέρμονη ροή.
Το σημαντικό, το αληθινό μήνυμα παίρνει τον ίδιο χώρο με το ασήμαντο, με το γελοίο, με το ψέμα. Ο χρήστης δεν έχει τον χρόνο να μεταβολίσει νοητικά και συναισθηματικά αυτά που του κοινοποιούνται. Και αν δεν έχει την ικανότητα να κλείσει το μέσο δικτύωσης όταν αυτό τον έχει κατακλύσει με «αχώνευτα» πράγματα, τραυματίζεται ψυχικά ‒ αυτό το αγνοεί. Αποτέλεσμα θα είναι η προϊούσα μηχανιστική λειτουργία του, όπου το συναίσθημα περιστέλλεται όλο και περισσότερο.
— Τελικά, τι θα απογίνουμε χωρίς social media;
Η κρίση και το πιθανό ναυάγιο του Facebook και του Twitter (όπως και άλλων) είναι μια ευκαιρία να αποδεχτούμε την καταστροφή τους, κάτι αδιανόητο μέχρι πρότινος. Τα social media, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης», αγνοώντας το νόημα πολύ σημαντικών λειτουργιών της ζωής, έχουν μολυνθεί και τα ίδια, έπαψαν να έχουν νόημα. Δίνοντας την ευκαιρία στον κάθε χρήστη να δημιουργεί περιεχόμενο χωρίς νόημα, αλλά προσφέροντας μια απόλαυση του τύπου της ενστικτώδους εκφόρτισης μετέτρεψαν όλους μας, ως χρήστες, σε μικρούς ραδιοτηλεοπτικούς φορείς (ή έστω επίδοξους) που νομίζουμε ότι γίναμε το CNN.
Πρόκειται για μια εννοιολογική καταστροφή και όχι μόνο, απ’ ό,τι φαίνεται από τις οικονομικές δυσκολίες του Facebook και του Twitter. Μια πρόκληση ανοίγεται για τον σύγχρονο πολιτισμό. Επιτέλους όλοι πρέπει να σκεφτούμε αυτό το φαινόμενο με έναν άλλο τρόπο που ακόμα δεν διαθέτουμε. Έτσι ένας δρόμος δημιουργικός για τον σύγχρονο κόσμο μπορεί να ανοίξει, ένας δρόμος με νόημα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
