Έστω ότι ένας πάμπλουτος σας προσφέρει 10 εκατ. ευρώ εδώ και τώρα, μετρητοίς. Θέτει όμως τον εξής όρο: για να τα πάρετε, πρέπει να απαντήσετε «ναι» σε ερώτημα που θα σας θέσει εδώ και τώρα, αφού σας συνδέσει με έναν φορητό ανιχνευτή ψεύδους. Αν απαντήσετε «ναι» και ο ανιχνευτής (που υποθέτουμε ότι είναι άριστος στο να ανιχνεύει την ειλικρίνεια της απάντησής σας) αποφανθεί ότι το εννοούσατε το ναι» αυτό, εισπράττετε αμέσως τα μετρητά και φεύγετε χωρίς να έχετε καμία υποχρέωση να τηρήσετε αυτό το «ναι». Θα το κάνατε; Θα καταφέρνατε να πείτε το χρυσό «ναι» και να φύγετε πολυ-εκατομμυριούχοι;
Έστω ότι το ερώτημα στο οποίο καλείστε να απαντήσετε «ναι» με ειλικρίνεια είναι το εξής: «Θα έρθετε στο γραφείο μου αύριο το πρωί στις εννέα να πιείτε ένα ποτήρι με ούρα χοίρου (τα οποία έχουμε, όμως, επεξεργαστεί με μικροκύματα ώστε να μην έχουν ούτε ένα βακτήριο, και άρα να μην είναι βλαπτικά για την υγεία σας, όσο και σιχαμένα και αν είναι);». Θυμηθείτε: αν απαντήσετε «ναι» ειλικρινά, τότε θα πάρετε το παραδάκι και δεν έχετε κανέναν λόγο να πιείτε το απαίσιο υγρό την επομένη. Συνεπώς, έχετε κάθε λόγο να απαντήσετε «ναι». Θα τα καταφέρετε, όμως, να το εννοείτε το «ναι» αυτό; (Καθώς, αν δεν το εννοείτε, ο ανιχνευτής θ’ ανάψει κόκκινο και δεν θα πάρετε δεκάρα!). Ιδού το ερώτημα των 10 εκατ. ευρώ!
Το πρόβλημα που αντιμετωπίζετε, ως έξυπνος άνθρωπος, είναι ότι για να ξεγελάσετε τον ανιχνευτή πρέπει πρώτα να πείσετε τον εαυτό σας πως αν καταφέρετε να περάσετε το τεστ και να τσεπώσετε τα 10 εκατ. ευρώ, την επομένη όντως θα πάτε στο γραφείο του πολύ-εκατομμυριούχου να πιείτε το ποτήρι με τα ούρα του χοίρου. Πώς όμως θα πειστείτε γι’ αυτό, όταν γνωρίζετε ότι δεν υπάρχει πιθανότητα να το κάνετε (όταν θα έχετε ήδη πάρει τα χρήματα εν ανυπαρξία συμβολαίου που σας δεσμεύει να πάτε); Δεν γίνεται. Όσο και να εξασκηθείτε στην αυθυποβολή, δεν θα μπορέσετε ποτέ να πείσετε τον εαυτό σας ότι θα κάνετε κάτι που... δεν θα κάνετε.
Μία περίπτωση υπάρχει να τα καταφέρετε: να είστε από τους ανθρώπους που όταν υπόσχονται κάτι το κάνουν, ανεξαρτήτως συμφέροντος. Μόνο και μόνο επειδή το είπατε! Επειδή το υποσχεθήκατε! Χωρίς κανέναν άλλο λόγο! Τότε μόνο θα τα καταφέρετε να πείσετε τον ανιχνευτή ψεύδους ότι, ανεξάρτητα από το πού γέρνει η πλάστιγγα του συμφέροντός σας, το «ναι» σας σημαίνει «ναι».
Πολλοί υποστηρίζουν ότι τίποτα δεν γίνεται χωρίς λόγο, χωρίς κάποιο συμφέρον. Ακόμα και η τήρηση των υποσχέσεων, των διάφορων «ναι» που λέμε, γίνεται επειδή, όπως και σε αυτό το παράδειγμα, τελικά κερδίζουμε πράγματα αξίας (κι ας μην ανέρχονται στα 10 εκατ. ευρώ του παραδείγματος) όταν μαθαίνουμε να κρατάμε τον λόγο μας (καθώς οι άλλοι μας εμπιστεύονται). Εδώ ελλοχεύει ένα λάθος: πράγματι, όσοι μαθαίνουν να υπερβαίνουν το στενό συμφέρον τους (π.χ. τηρώντας τον λόγο τους) μπορεί να βγαίνουν κερδισμένοι. Όμως αυτό δεν θα συμβεί, αν το κίνητρό τους είναι να βγαίνουν κερδισμένοι! Απλώς, το κέρδος τους είναι ένα ακούσιο υποπροϊόν της ειλικρίνειάς τους. Το παράδειγμά μας το αποδεικνύει αυτό περίτρανα: αν προσπαθήσεις να τηρήσεις τον λόγο σου για να ωφεληθείς, δεν θα... ωφεληθείς! Ο μόνος τρόπος να ωφεληθείς, να κερδίσεις τα 10 εκατ. ευρώ, είναι το «ναι» σου να μην έχει ως κίνητρο το όφελος, το κέρδος, αλλά την ίδια την ειλικρίνεια. Να μην υπάρχει άλλο κίνητρο. Να μην είναι μέσο για κάποιον άλλο σκοπό. Η ειλικρίνεια ως αυτοσκοπός. (Αυτό που λέει ο λαός μας, «κάνε το καλό και ρίξ’ το στον γιαλό».)
Πού μου ήρθαν αυτές οι σκέψεις; Θα σας πω: λίγο πριν φύγω τον περασμένο μήνα, άκουγα συναδέλφους μου πανεπιστημιακούς να λένε (σε αγαστή συμφωνία με εκπροσώπους του υπουργείου Παιδείας) ότι η επιστημονική έρευνα πρέπει (για να βοηθήσει την κοινωνία στη δύσκολή της στιγμή) να στοχεύει στο οικονομικό κέρδος - στη δημιουργία αγοραίων αξιών που θ’ αυξήσουν την παραγωγικότητα, την καινοτομία, τις εξαγωγές κ.λπ. Για να γίνει αυτό, συνέχιζαν, είναι απαραίτητη η χρηματοδότηση της έρευνας από τις επιχειρήσεις. Τα άκουγα αυτά και μελαγχόλησα.
Γιατί μελαγχόλησα; Προφανώς, δεν έχω τίποτε εναντίον της χρηματοδότησης της έρευνας από επιχειρήσεις. Ούτε εναντίον του κέρδους, των εξαγωγών κ.λπ. Απλώς, φοβάμαι ότι η πραγματικά επικερδής έρευνα δεν θα χρηματοδοτηθεί από επιχειρήσεις που χρηματοδοτούν με γνώμονα το... κέρδος. Στη χώρα μας πάμε από το ένα άκρο στο άλλο. Από τη δαιμονοποίηση των επιχειρήσεων, το εκκρεμές πήγε στον εκθειασμό της διασύνδεσης της έρευνας με τις επιχειρήσεις (και το κέρδος). Το πιο πάνω παράδειγμα εξηγεί πως υπάρχουν περιπτώσεις όπου σημαντικό κέρδος προκύπτει μόνον ως ακούσιο υποπροϊόν της ειλικρίνειας.Έτσι και στην πραγματικά επικερδή έρευνα: τα μεγάλα οφέλη για την κοινωνία, και τα αμύθητα κέρδη για τις επιχειρήσεις, δεν έχουν έρθει από έρευνα που στόχο είχε το κέρδος. Προήλθαν από έρευνα που έγινε «έτσι, χωρίς λόγο». Επειδή ο επιστήμονας, σαν τον πραγματικό καλλιτέχνη, «δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς». Όπως και στο παράδειγμα με τα ούρα του χοίρου και με την άνευ λόγου ειλικρίνεια, έτσι και η άνευ λόγου ερευνητική περιέργεια (ενός «τρελού» επιστήμονα) φέρνει τα μεγάλα οφέλη.
Πάρτε για παράδειγμα τον σπουδαίο Βρετανό μαθηματικό G.H. Hardy ο οποίος, απομονωμένος στο γραφείο του, μελετούσε με μανία τη θεωρία των αριθμών. Όταν τον ρωτούσαν σε τι θα φανούν χρήσιμες για την ανθρωπότητα οι μελέτες του, εκείνος απαντούσε: «Σε απολύτως τίποτα - απλώς δεν μπορώ να σταματήσω, η ομορφιά των αριθμών είναι εθιστική». Κι όμως: αν σήμερα μπορείτε να στέλνετε e-mail, να αγοράζετε τα πάντα με την πιστωτική σας από το διαδίκτυο κ.λπ., το οφείλετε σε αυτή την έρευνα του Hardy, που ο ίδιος θεωρούσε «άχρηστη». Κι αν την θεωρούσε εκείνος «άχρηστη», υπήρχε ποτέ η πιθανότητα να τη χρηματοδοτήσει κάποια εταιρεία; Σε καμία περίπτωση. Σκεφτείτε το: αν το βρετανικό πανεπιστημιακό σύστημα της εποχής εκείνης αξιολογούσε τον Hardy στη βάση της «προσδοκώμενης χρησιμότητας» της έρευνάς του και της ικανότητάς του να προσελκύει ιδιωτικά κονδύλια, σήμερα οι επιχειρήσεις όλης της οικουμένης θα ήταν πολύ, πολύ φτωχότερες.
Ας προσέξουμε, λοιπόν. Κατανοώ ότι το ελληνικό φαύλο κράτος μάς έχει κάνει να το μισήσουμε και να είμαστε έτοιμοι να πούμε: «Αϊ στα κομμάτια, ας αφήσουμε τα πάντα στις επιχειρήσεις και στο κίνητρο του κέρδους». Θα είναι λάθος όμως. Γνωρίζετε ότι η Google δεν θα υπήρχε χωρίς δημόσια χρηματοδότηση του αλγόριθμού της που, όταν ήταν στα σπάργανα, κανένας επιχειρηματίας δεν χρηματοδοτούσε; Γνωρίζατε ότι, παρά το γεγονός ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες στην Αμερική δικαιολογούν τα κέρδη τους ισχυριζόμενες ότι οφείλονται στις επενδύσεις τους σε R&D, η αλήθεια είναι ότι τα 2/3 των νέων μοριακών φαρμάκων προέρχονται από κρατικά εργαστήρια και δημόσια ερευνητικά προγράμματα;*
Εν τέλει, οι μεγαλύτερες αξίες είναι εκείνες που δημιουργούνται «έτσι, χωρίς λόγο». Κι αν γεννούν τεράστια κέρδη είναι επειδή τη δημιουργία τους δεν την κατηύθυνε το κίνητρο του κέρδους. Απλώς προέκυψαν ως ακούσια υπο-προϊόντα.
σχόλια