Η Liu Caiping, 71 χρονών και πρώην δασκάλα, έχει το ραδιόφωνο για μοναδική συντροφιά. Από πέρσι που πέθανε ο σύζυγός της ζει μόνη στην πόλη Xi’an, μακριά από τις δυο κόρες της, σε μια περιοχή που ερήμωσε, χωρίς γείτονες, οι οποίοι -όπως και οι πιο πολλοί κάτοικοι της πόλης- σκορπίστηκαν με τα χρόνια. Η όραση της Liu Caiping γίνεται όλο και πιο αδύναμη και σπάνια βγαίνει από το σπίτι της. Όταν δεν θα είναι σε θέση να φροντίσει τον εαυτό της θα πάει στο γηροκομείο, λέει. Η εναλλακτική του γηροκομείου ήταν εξαιρετικά σπάνια για τους ηλικιωμένους Κινέζους, κι η νέα απρόβλεπτη κατάσταση που δημιουργείται δίνει ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις στο πρόβλημα που έχει παρουσιαστεί. Η Κίνα αγωνίζεται να τα βολέψει με την ραγδαία γήρανση της κοινωνίας της και τον όλο και αυξανόμενο αριθμό των ηλικιωμένων ανθρώπων που ζουν μόνοι τους.
Για σχεδόν δύο χιλιετίες η ζωή των Κινέζων περιστρεφόταν αποκλειστικά γύρω από την οικογένεια και η πολιτεία ήταν μια προέκτασή της. Ο σεβασμός των παιδιών προς τους γονείς ήταν η βάση για την κονφουκιανή κοινωνία και οι καλές οικογενειακές σχέσεις ήταν ο ρυθμιστής για την ομαλή λειτουργία της. Την οικογένεια -που ήταν μια σταθερή αξία- την αποτελούσαν άνθρωποι από διαφορετικές γενιές που ζούσαν κάτω από την ίδια στέγη. Ένα παλιό ρητό τα λέει όλα: «yang er fang lao», δηλαδή «μεγάλωνε παιδιά για τα γεράματά σου».
Παρόλο που τα πράγματα αλλάζουν, πολλοί Κινέζοι θεωρούν την υποχρέωσή τους απέναντι στην οικογένεια ως κύριο χαρακτηριστικό της κουλτούρας τους. Η προσδοκία των γονιών να έχουν φροντίδα από τα παιδιά τους κάνει όσους δεν την έχουν να αισθάνονται ντροπή ή απομόνωση. Πολλοί διστάζουν να ζητήσουν βοήθεια από τους γείτονες, ακόμα κι όταν την έχουν μεγάλη ανάγκη
Σήμερα αυτό είναι ακόμη κάτι συνηθισμένο. Σχεδόν τα τρία πέμπτα των ανθρώπων πάνω από 65 ζουν με τα παιδιά τους, ποσοστό πολύ μεγαλύτερο από των περισσότερων πλούσιων χωρών. Ωστόσο, τα πράγματα αλλάζουν με γρήγορο ρυθμό. Όλο και πιο πολλοί γονείς ζουν μακριά από τα παιδιά τους και όταν ένας από τους δυο συζύγους πεθαίνει, όπως της κυρίας Liu, ο άλλος συχνά απομένει εντελώς μόνος. Το ένα πέμπτο των Κινέζων που ζουν μόνοι τους είναι ηλικίας πάνω των 65, και σε αντίθεση με τους νέους που ζουν μόνοι, ελάχιστοι ηλικιωμένοι το κάνουν από επιλογή. Οι πιο πολλοί είναι σχεδόν αγράμματοι -ή μόλις που ξέρουν να διαβάζουν- και είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό τους γυναίκες, επειδή οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άντρες.
Η Κίνα είναι απροετοίμαστη για τις συνέπειες αυτής της κατάστασης. Η πολιτική της κυβέρνησης ενθαρρύνει την παράδοση: να ζουν δηλαδή όλα τα μέλη της οικογένειες μαζί και να φροντίζουν τους ηλικιωμένους που δεν μπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν. Παρόλο που γίνονται προσπάθειες να αυξηθούν οι συντάξεις και η κοινωνικές παροχές, τα ποσά που δίνονται είναι πολύ μικρά επειδή η πολιτεία θεωρεί ως δεδομένο ότι τα παιδιά θα βοηθήσουν τους ηλικιωμένους και ανήμπορους γονείς. Η κοινωνική πρόνοια δεν διαθέτει πόρους για να βοηθήσει τους ηλικιωμένους που ζουν μόνοι. Η οικονομική βοήθεια που λαμβάνουν από το κράτος έχει κάπως αυξηθεί την τελευταία δεκαετία, αλλά πολλά εκατομμύρια ηλικιωμένων Κινέζων δεν έχουν καθόλου σύνταξη κι η ασφάλιση για την υγεία συνήθως καλύπτει μόνο τα βασικά. Η κατάσταση με τις συντάξεις και την περίθαλψη στις αγροτικές περιοχές είναι πολύ χειρότερη από ό,τι στις πόλεις.
Έως το 2025 σχεδόν ένας στους 4 Κινέζους θα είναι πάνω από 60 χρονών. Η κυβερνητική πολιτική που αποθάρρυνε για χρόνια τα νέα ζευγάρια να κάνουν πάνω από ένα παιδί έχει κάνει το ρητό «μεγάλωνε παιδιά για τα γεράματά σου» να ακούγεται αστείο. Όλο και πιο λίγοι νέοι άνθρωποι ζουν με τους γονείς τους, ενώ παντρεύονται και γεννούν σε μεγαλύτερη ηλικία. Μέχρι το 2050 μόνο 2,5 ενήλικες σε εργάσιμη ηλικία θα αντιστοιχούν σε έναν ηλικιωμένο από 8 που αντιστοιχούν σήμερα. Οι Κινέζοι από την επαρχία που φεύγουν για μακρινές πόλεις σε αναζήτηση δουλειάς δεν μπορούν να πάρουν άλλα μέλη της οικογένειας μαζί τους, ακόμη κι αν το θέλουν.
Παρόλο που τα πράγματα αλλάζουν, πολλοί Κινέζοι θεωρούν την υποχρέωσή τους απέναντι στην οικογένεια ως κύριο χαρακτηριστικό της κουλτούρας τους. Η προσδοκία των γονιών να έχουν φροντίδα από τα παιδιά τους κάνει όσους δεν την έχουν να αισθάνονται ντροπή ή απομόνωση, λέει ο Jean Wei-Jun Yeung του Πανεπιστημίου της Σιγκαπούρης. Πολλοί διστάζουν να ζητήσουν βοήθεια από τους γείτονες, ακόμα κι όταν την έχουν μεγάλη ανάγκη. Μια μελέτη έδειξε ότι το 84% των ηλικιωμένων τη Σαγκάης δεν συμμετείχε ποτέ σε κοινωνικές δραστηριότητες.
Η κυβέρνηση γνωρίζει το πρόβλημα. Ένας λόγος που χαλάρωσε κάπως την πολιτική για το ένα παιδί το 2013 ήταν ο αυξανόμενος αριθμός ηλικιωμένων που έμεναν μόνοι τους. Μερικές πρωτοποριακές τοπικές αρχές έχουν θεσπίσει προγράμματα για τους μοναχικούς ηλικιωμένους. Οι νεαροί εκπαιδευόμενοι γιατροί στο Hangzhou στην ανατολική Κίνα μπορούν να έχουν δωρεάν διαμονή στα σπίτια ηλικιωμένων που ζουν μόνοι με αντάλλαγμα την παροχή συντροφιάς και βασικής ιατρικής φροντίδας. Κάποιες πόλεις ενθαρρύνουν τις «τράπεζες χρόνου», ένα μοντέλο που δανείστηκαν από την Αμερική και την Ιαπωνία σύμφωνα με το οποίο οι 60άρηδες φροντίζουν αυτούς που είναι πάνω από 80 για να αποκτήσουν πόντους που θα χρησιμοποιήσουν τα επόμενα χρόνια (όταν θα είναι ηλικιωμένοι και θα χρειάζονται και οι ίδιοι φροντίδα). Ωστόσο, ένα κράτος που θέλει να ελέγχει τα πάντα είναι επιφυλακτικό με τις πρωτοβουλίες που δεν μπορεί να επιβλέπει στενά. Με ένα τόσο αδύναμο κοινωνικό δίκτυο είναι ελάχιστη η βοήθεια που παρέχει στους ηλικιωμένους όταν η οικογένεια δεν τους βοηθάει και ζουν μόνοι. Μια μελέτη του 2013 από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Πεκίνου έδειξε ότι δεν υπήρχε ούτε μία οργανωμένη κοινότητα στις γειτονιές της πρωτεύουσας που να παρέχει τις βασικές υπηρεσίες που χρειάζονταν οι ηλικιωμένοι. Σε άλλες πόλεις προσφέρονταν κοινωνικές δραστηριότητες αλλά ελάχιστη προσωπική φροντίδα. Εξαιτίας της έλλειψης γιατρών στις συνοικίες, οι ηλικιωμένοι με χρόνια προβλήματα υγείας καταλήγουν παρατημένοι στα νοσοκομεία όπου υπάρχει έλλειψη προσωπικού -και αυτό που υπάρχει είναι κακοπληρωμένο, δουλεύει υπερωρίες και έχει ελάχιστη εκπαίδευση. Η φροντίδα στα νοσοκομεία έχει γίνει καλύτερη από παλιότερα αλλά είναι ακόμα ανεπαρκής. Η Κίνα έχει 5,8 εκατομμύρια κρεβάτια (αρκετά για σχεδόν το 3% των πάνω από 60) αλλά υπάρχουν συχνά μεγάλες λίστες αναμονής.
Όλα αυτά εξηγούν την αύξηση του ποσοστού των αυτοκτονιών μεταξύ των ηλικιωμένων της Κίνας, ενώ το ποσοστό των αυτοκτονιών στις άλλες ηλικίες έχει μειωθεί. Το χρονικό διάστημα 2009-2011 σχεδόν οι μισές αυτοκτονίες ήταν από άτομα πάνω των 65 –και κυρίως σε αγροτικές περιοχές. Το να ζεις μόνος σε μεγάλη ηλικία μπορεί να είναι δύσκολο παντού, αλλά στην Κίνα μπορεί να είναι ιδιαίτερα σκληρό επειδή πολλοί νεαροί Κινέζοι εγκατέλειψαν τα χωριά τους και τους γονείς τους για να αναζητήσουν αλλού δουλειά. Η κυβέρνηση έχει προσπαθήσει να ενδυναμώσει την «γονική φροντίδα» ψηφίζοντας έναν νόμο το 2013 που απειλεί να τιμωρήσει με πρόστιμο ή με φυλάκιση όποιον δεν επισκέπτεται τους γονείς του για να «τροφοδοτήσει τις πνευματικές τους ανάγκες». Είναι ένα μάταιο μέτρο. Σε μια Κίνα που αλλάζει ραγδαία χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη προσφορά από την πολιτεία.
__________
Στοιχεία από τον Economist
